[fol. 6r]

Speculum mortis

Prologus in speculum mortis uenerabilis patris Bernardi olim prioris nostri hic in Tegernsee

Quoniam a deuotis quibusdam fratribus presentis huius uite contemptoribus crebro pulsatus et rogatus, quantus de utili necessariaque mortis preme ditacione ac debita ad eam preparacione pro multorum sim plicium direccione aliqua ex patrum sanctorumque scriptis in unum colligerem, fasciculum quendam componerem et ueluti manuale quoddam ac speculum mortis homini cuique sensato plurimum accomodum pro usu quottidiano et memoriali perhenni sub compendio conficerem, quorum tandem piis peticionibus et uotis annuens,quinymo michimet ipsi utiliter prospiciens mortem ipsam ineuitabiliter ac cicius uenturam michi familiarem ac amicabilem facere gestiens, de hiis, que eam precedunt, comitantur et secuntur, ex pluribus patrum katholicorum scriptis et dictis hoc presens mortis memoriale seu speculum edidi atque in unum tractatum compegi, quem eciam in quattuor particiones distinxi.

In quarum prima agitur de ipsa morte moriendique necessitudine ac perutili mortis frequenti meditacione atque ad eam sanitatis tempore preuia disposicione. In secunda tractatur de preparacione ad eam ipsam iam morte de propinquo imminente necnon de pluribus pertinentibus ad idem. In tercia uero po nuntur beneficiorum dei cum gratitudine generalis rememoracio atque cum sui recolleccione fidei debite professio necnon ad deum et sanctos cum deuotis oracionibus humilis recommendacio ac sui tandem in manus dei plenaria resignacio. In quarta parte agitur de penis et gloria uite future. Explicit prologus.

[fol. 6v]

Incipit speculum mortis

De moriendi necessitate mortisque sciencia et ineuitabilitate et quod diuine uocacioni parendum sit sponte et quod mortem sedulo cogitare eiusque scienciam habere sit per utile ualde. Capitulum primum.

O mors, et si amarum est de te cogitare, ama rissimum est tamen experimento gustare! Sed consueuerunt te sedulo cordialiter meditantes iusti non solum amare, quin eciam feruenter affectare, quippe quorum uita presens in paciencia et tedio, mors uero ipsa extat in magno desiderio cupientes dissolui et esse cum deo! Felices sunt isti, quamuis nondum perfecte beati. Nam ante iudicium parare iusticiam statuerunt, unde et leti transitum per mortem ad uitam sine fine prestolantur beatam. Non sic impii, non sic, quia duplici morte digne ueniunt conterendi, quibus mors prima nature propter succes sionem mortis eterne, sicuti est odibilis et ualde ama ra, ita iustis propter spemamabilis et nimis iocunda, quod quidam sapiens minime ignorauit, sed utrumque breui uersiculo com plexus est dicens Ecclesiastici 14: O mors, quam amara est memoria tua homini, scilicet iniusto. Et iterum: O mors, quam bonum est iudicium tuum homini, scilicet iusto. Sane cum iusti mortem secundam iehenne non paueant, mor tem primam nature omnibus generaliter indictam, quamuis terribilissimam hylariter expectant scientes, quod mors iniquorum est tanto terribilior et amarior, quanto anima hac morte eternaliter moriens preciosior corpore et nobilior esse probatur.

De morte utraque non
[fol. 7r]
siluit propheta regius unam scilicet malorum pessimam denuncians, alteram scilicet iustorum preciosam affirmans. Super quo beatus Bernardus in epistula quadam plane inquit: Preciosa est mors iustorum tamquam finis la borum, tamquam uictorie consummatio, tamquam uite ianua et securitatis ingressus. De quibus eciam iustis ipsa diuina sapiencia: Iustus, inquit, si morte preoccupatus fuerit, in refrigerio erit. Que quidem pre occupacio secundum Rupertum Holgot potest intelligi unomodo, ut scilicet mors ueniat ex inprouiso, quemadmodum dicimus hominem preoccupatum, quando aliquis casus sibi euenit, de quo non precogitauit, et sic nullus iustus potest morte preoccupari, quia eo ipso, quo iustus est, mortem sedulo premeditatur et sic ad eam quottidiedisponitur. Alio modo potest intelligi preoccupacio temporis consueti abbreuiacio, ut scilicet quando quis moritur in iuuentute uel in media etate et sic potest iustus preoccupari morte. Nichilominus tamen qualicumque iustus moriatur morte, semper in refrigerio erit. Unde in Apocalypsis 14 capitulo: Beati mortui, qui in domino moriuntur, quod utique de morte iustorum recipitur. In quorum mortis de uisitacione infirmorum ad nepotem suum colligitur, quod mors talium nil aliud est quam exitus de car cere, finis exilii, laboris terminacio, peregrinacionis finicio, ad portum applicacio, de equo furioso des censio, de domo ruinosa liberacio, omnium egritudinum,
[fol. 7v]
consummacio oneris grauissimi, id est corporis deposicio, omnium periculorum euasio, omnium malorum consumpcio, omnium uin culorum dirupcio, debiti naturalis solucio, reditus in patriam, ingressus in gloriam. Unde eciam beatus Maximusmonachus: Presentis, inquit, huius uite finem neque mor tem iustum arbitror nominare, sed pocius mortis liberacionem et inmutacionem et corrupcionis separacionem et seruitutis libertatem et conturbacionis requiem et plurimorum interitum et confusionis diuerticulum et tenebrarum recessum et laborum diuisionem et improperii ignominosi silencium et ebulicionis tranquillita tem et confusionis uelamen et passionis fugam et pontem ad uitam et peccati exinanicionem et insuper malorum omnium circumscripcionem. Hec ille.

Hinc eciam Ecclesiastici septimo dicitur: Melior est dies mortis die natiuitatis, quod nimirum de bonis et electis est intelligendum tantummodo , quia malis atque reprobis nec dies mortis nec dies natiuitatis bona dici potest.Unde Senecadicit, quod sapiens securius moritur quam nascitur. Ubi per sapientem non nisi iustum, qui uere est sapiens, intel ligere oportet, de quo Prouerbiorum 14: Iustus sperat in morte sua et merito. Iustorum enim anime in manu dei sunt et non tanget illos tormentum mortis,Sapiencie 3o. Unde mors eorum esse dicitur preciosa, sed econtra mors impiorum pessima, in quorum morte tormentum est triplex, scilicet dolor in exitu, horror in transitu et pudor maximus in dei conspectu. Qui denique adhuc
[fol. 8r]
uiuentes et uitam suam transactam sine fructu con siderantes secundum Holgotappropriate dicere habent illud Sapiencie 5o: Uita nostra est sicut umbra, que cito euanescit, sicut nuncius qui precessit, sicut nauis transfretans et sicut auis transuolans et sicut sagitta aerem penetrans, sic et nos nati continue desinimus esse. Homo enim natus statim cum incipit uiuere, incipit mori, cuius uiuere est a uita transire, quod subtiliter intellexit propheta: Precisa est inquiensuelut a texente uita mea, dum adhuc ordirer, succidit me. Id est dum primo incepi uiuere, in eodem eciam instanti incepi morti appropinquare. Unde philosophorumprimo dixit Eraclitus, quod corpora nostra fluunt more fluuiorum. Idem sensit femina IIo Regum 14o: Omnes inquiens morimur et quasi aque dilabimur.Hinc eciam Augustinus, De ciuitate dei: Ex quo quisque in isto corpore moriturus esse ceperit, semper in eo agitur, ut mors ueniat. Hoc enim agit eius mutabilitas toto tempore uite huius, si tamen dicenda est uita, ut ueniatur in mortem. Nemo quippe est, quin ei post annum sit propinquior, quam ante annum fuit et cras quam hodie et hodie quam heri et paulo post quam nunc et nunc quam paulo ante, quoniam quitquid cras uiuitur, de spacio uiuendi demitur. Et quottidie fit minus, quod restat, ut omnino nichil aliud sit tempus uite huius quam cursus ad mortem.

Quod eciam racione euidenter persuaderi potest. Nam sicut iste dicitur uere denigrari, cui continue incipit inesse nigredo.
[fol. 8v]
Sic uere mori dicitur, cui continue inest plus et plus non esse, sed quilibet homo est huiusmodi ergo etc. In homine enim secundum medicos duo sunt principia, uite calor scilicet naturalis, qui est uelut lichinus accensus et radi cale humidum uelut oleum in lampade, quo humido consumto uita extinguitur et sic homo necessario moritur. Sunt eciam in homine quattuor elementa, ex quibus corpus componitur inter se continue discordancia, ad quorum uictoriam corpus diuersas egritudines et perconsequens multas quottidianas mortes et finaliter sui tota lem desicionem incurrit. Unde et Seneca: Quottidie, ait, morimur. Quottidie enim demitur pars uite nostre.Et sic nichil aliud est uita nostra nisi quidam cursus siue transitus quottidianus ad mortem et per mortem consequenter ad uitam eternaliter durantem et hoc quantum ad iustos.

Quapropter bonus christianus, ymmo eciam peccator quilibet uere contritus et fidelis atque ut sic iustificatus de morte corporali eciam qualitercumque qualicumqueue de causa sibi aduenienti contristari non debet nec perturbari nec ipsa pertimescere, sed sponte ac uoluntarie mentis racione, que sensuali tati utique dominatur, mortem suscipiat pacienterque sustineat suam in hac re uoluntatem plenarie diuine conformans atque committens uoluntati, ut sic bene et secure hinc egredi ualeat et mori quo dam sapiente dicente, quod bene mori est libenter mori. Cum igitur ex debito nature atque iure naturali et insuper
[fol. 9r]
diuina ordinacione omnes mori necesse sit, ymmo et omnino oporteat, quando et qualiter et ubi deus omnipotens uoluerit. Cumque ipsius dei uoluntas semper et ubique bona sit iusta atque recta eo, quod sicut Cassianus in libro Collacionum testatur, fidelissimus deus omnia, que uidentur uel aduersa uel prospera pro nostris utilitatibus, dispensat magis, que est pro suorum salute et commodis prouidus atque sollicitus, quam nosipsi sumus pro nobis. Cumque mortem corporalem subterfugere et euadere atque inmutare minime ua leamus. Idcirco ipsam mortem eciam sensualitate recalci trante ex mentis racione bene disposite uoluntarie et libenter absque murmure contradiccione, quando et ubi deus uoluerit, debemus sponte acceptare.Unde Ciprianus: Quam preposterum, inquit, est, quam que peruersum et cum dei uoluntatem fieri postulamus, quando dominus euo cat nos et accersit de hoc mundo, non statim uolun tatis imperio pareamus! Obnitimur, reluctamur et more seruorum ad conspectum domini cum tristicia et merore perducimur exeuntes istinc necessitatis uinculo, non uoluntatis obsequio. Et uolumus a deo pre miis celestibus honorari, ad quem uenimus inuiti.Hec ille.

Porro ut homo christianus bene et secure mo riatur, necesse est, ut mori sciat. Scire autem mori est paratum cor habere et animam omni tempore ad superna et aduenerit, paratum eum inueniat, ut absque omni re tractacione eam recipiat. Unde Seneca: Effice,
[fol. 9v]
inquit, mortem tibi cogitacione familiarem, ut ita, si sors tulerit, possis et ei obuiam exire.Hec est itaque sci encia utilissima, in qua religiosi precipue claustra les magis quam seculares sine intermissione quottidie atque continue sollicicius debent studere, ut eam ueraciter apprehendant. Ipsius quoque mortis memoriam iugiter debent ac sedulo in corde gestare, ut eam, cum uenerit, sine timore gaudenter suscipiant, presertim cum religiosis status idipsum specialiter exigat et requirat. Est quippe perutile ualde, ut mortis memoria in hominis precipue religiosi corde uersetur assidue. Nemo enim, ait Iohannes Climacus, mortis memoriam noscens poterit aliquando peccare. Nam mortis memoria est quedam mors quottidiana.

Is autem, ait idem, qui ab uniueris mortificatus est, mortis in se memoriam ueraciter habet.Est namque uerum argumentum in sensu cordis dei et mortis memorancium ad omnem creaturam sponta nea affeccionis impassibilitas et perfecta dere liccio proprie uoluntatis.Nec est insuper, ut dicit, diem presentem pie pertransire, nisi eam tocius uite sue quis estimet esse ultimam et extremam. Unde et greci mortis meditacionem assiduam determinant esse summam phylosopham. Quod quidem Bernardus in Speculo monachorumconstanter approbat: Summa, inquiens, phylosophia est meditacio mortis continua. Hanc ubi cumque homo perexit, si secum portabit, numquam peccabit.Ad idem Socrates: Summa, ait, phylosophia est
[fol. 10r]
cogitacio mortis assidua. Hoc autem secundum Wilhelmum Parisiensem ideo dixit, quia summam phylosophiam esse credidit in custodia a presentibus carnis et mundi uoluptatibus, quibus anime captiuantur, illaqueantur et absorbentur atque ab omni uigore et uirtute penitus eneruantur et uiciis replentur. Memoria uero mortis huiusmodi appetitus uoluptatum ue hementer extingwit.Unde Ieronimus: Facile con temnit omnia, qui semper cogitat moriturum. Et Augustinus: Nichil, inquit, sic reuocat a peccatis sicut frequens meditacio mortis. Igitur hiis bene pen satis homo quilibet christianus potissime tamen bonus religiosus, qui bene et secure mori desiderat, debet taliter uiuere et sic se habere, ut omni hora, quando deus uoluerit, mori posset, et ita uitam habere debet in paciencia et mortem in desiderio exemplo Pauli, qui dixit: Cupio dissolui et esse cum Cristo.

De uite huius breuitate mortisque ineuitabilitate et quod nunc diu uiuere non sit aliud quam ad mortem continue festinare. Et item iterum de mortis utili meditacione et qualiter modis diuersis ad eam cottidie quisque se debet preparare. Capitulum secundum.

Merito autem est sedulo meditandum de morte atque summopere curandum de debita ad eam preparacione, cum nemo se sciat euadere posse. Nec est ullatenus confidendum de huius uite durabilitate, que est nimis erumnosa mortis prolixitate, quippe uita presentis temporis non est aliud quam prolixitas mortis,
[fol. 10v]
ut ait beatus Gregorius. Hec enim uita est mors uiuencium et uita moriencium secundum beatum AugustinumquartoConfessionum. Et est punctualis breuitate et est quasi uolatilis transitus uelo citate et in transeundo iugiter deficiens sine interpo lacione et est erumnosa calamitate et cito terminabilis defectibilitate et incerta terminabilitate et irredibilis iteracione ante resurrecionem generalem. Et de hiis clamat scriptura multipliciter, unde Iob14 : Breues dies hominis sunt. Et eiusdem 7o: Dies mei uelocius transierunt quam a texente scinditur et consumpti sunt absque ulla spe. Et item Iob 39: Nescio, quam diu subsistam, et si post modicum tollat me factor meus. De hoc eciam Augustinus in De uerbis domini: Breuis, inquit, est uita et ipsa breuitas incerta. Et infra: Quid, ait, est diu uiuere nisi diu torqueri. Nam diu uiuere, quid est nisi ad mortem currere? Ubi sequitur: Uita ista similis est morti. Unde et Seneca: Uita hec breuis et est quasi fabula et quasi mors. Non est ergo confidendum in huius uite tam uariabili durabilitate. Nam uentus est uita nostra, Iob 7o, quo nichil est uariabilius. Igitur nemini est differendum de conuersione ad deum. Unde Augustinus ubi supra: Quid differs in crastinum? Longa uita erit. Ipsa longa bona sit. Et sic me lius erit, si longa bona sit, si uero breuis sit, benefactum est, ut sit bona.

Boni igitur in tam bre ui uita sibi accumulent merita sicut monet sa piens, Ecclesiastes 9: Quodcumque potest manus tua instanter operare, et eiusdem 11: Mane semina semen tuum.
[fol. 11r]
Et hoc merito, quia imminet nox, id est impossibilitas merendi post hanc uitam. Iohannis 9: Uenit nox,in qua nemo potest operari. Exemplo laborancium in messe, qui die deficiente et nocte imminente omni nisu colligunt manipulos et redigunt in aceruos, sic debent omnes fideles in hac defectibili uita aggregare cumulos meritorum, ut de hiis ueri ficetur illud Psalmi: Uenientes autem uenient cum exulta cioneetc . Dum, inquit, tempus habemus, operemur bonum ad omnes, Galatos ultimo. Econtrario est de multis, qui predicta obliuiscentes ad carnis uoluptatem uel mundi cupiditatem uel transitorium seculi honorem semper aspiciunt, quibus competit exemplum, quod narrat Barlaam de fugiente unicornem et cadente in baratrum, in quo arbusculam apprehendit, in cuius radice uidit duos mures, album et nigrum quasi effodientes. Et in fundo uidit dra conem terribilem deuorare cupientem, de pariete uidit quattuor capita aspidum quasi inuadencium et eleuans oculos uidit exiguum mel de ramis arbuscule descendere et oblitus omnium tradidit se ad querendum dulcedinem mellis. Et adaptat ibi, quod sic est de peccatoribus, quos unicornis sequens est mors, baratrum mundus, arbuscula mensura uite humane, que consumitur albo mure et nigro, id est die et nocte, quattuor aspi des, quattuor elementa, quorum si unum precurrit de ordine
[fol. 11v]
compago corporis, et dissoluitur, draco expectans dyabolus, stilla mellis delectacio mundialis siue peccatum, quam inquirunt peccatores toto affectu omnibus aliis oblitis, de quibus dicit psalmista: Ut quid diligitis uanitatem et queritis mendacium.

Proinde cogitandum est eciam assidue de ipsius mortis ineuitabilitate. Quis enim est homo, qui non uidit mor tem, ait propheta. Mors enim fuit pena inflicta Ade et posteris eius, quam nullus propagatus ab eo euadere potest, Genesis 2o. Quacumque die come deris, morte morieris. Ecclesiastici 14: Omne opus corruptibile in fine deficiet. Et ibidem: Generacio alia finitur, alia nascitur. Et primo Ecclesiastici: Generacio preterit et generacio aduenit. Nullus ergo confidat de etatis iuuentute, de uirtutis robore, de corporis sanitate, de mundana prosperitate, quia nulli parcit mors et eque moriuntur iuuenes et senes et sic de aliis et Apokalypsis: Uidi mortuos magnos et pu sillos stantes in conspectu throni. Omnes enim eque uocat mors et non est, ut effugiamus ictus eius. Undique enim tela in nos iaciuntur et omnes reseruamur ad mortem, ait Seneca. Unde et ponit exemplum bonum in libello Ad Marciam, quod sumus similes ascendentibus murum obsessum multis hostibus, super quos descendunt tela, sagitte uel saxa, a quibus uulneramur uel cadimus, per que signantur genera mortium uaria, quibus homines percuciuntur.
[fol. 12r]

Mors enim est tributum, quod oportet omnes soluere. Prout ait Seneca, quod mors nature lex est, mors tributum officiumque mortalium.Et ideo apud gentiles dicebatur Pluto, scilicet deus inferni uel mortis habere trigam, quia capit omnes in quibus etatibus, scilicet puericia, iuuentute et senectute, ait Hugo.Et de hoc narratur in quodam antiquo scripto, quod cum cuiusdam filius nobilis et unicus intrasset religionem, ut deo seruiret, uenissetque pater, ut eum extraheret ui. Et cum non possent illi religiosi eum tenere, peciit iuuenis, ut loqueretur cum patre. Quod cum esset ei concessum, ait puer ad patrem. Quod si aufferret unam consuetudinem, que fuit in patria sua, rediret ad seculum. Annuit pater, quia libenter aufferret peciitque, ut illam sibi exprimeret. Cui filius, quod in terra sua fuit consuetudo, ut iuuenes morerentur sicut et senes. Et si illam auferret et ipse rediret, quod si non faceret, nec ipse rediret. Licet enim esset iuuenis, ipse timebat mortem, quod audiens pater et uidens ipsum esse constantem in proposito ait: Nec uolo, ut ad seculum redeas, sed hic seruias deo conuersusque cum filio ser uierunt ambo fideliter deo. Ex quo ergo non est fugere mortem nec restat, nisi ut homo uiuat in Christo, qui est uita, ut euadat mortem spiritualem peccati et tormenti eterni. Beatus enim, qui non ledetur a morte secunda.

Est ergo perutile de morte
[fol. 12v]
sedulo recogitare. Nam sic facilius quisque a peccatis retrahitur, corde plenius humiliatur et ad bene operandum ualidius stimulatur atque ut sic ad uitam immortalem perfectius abilitatur. Debet igitur homo quicumque, is tamen precipue, qui deo cupit uiuere, hanc mortis memoriam assidue ante oculos tamquam speculum habere, in quo et attencius debet considerare suam fragi litatem ac defectibilitatem et in morte omnium bonorum temporalium ablacionem necnon ipsius morientis calamitatem. Hiis enim consideracionibus retrahitur a peccatorum libi dine et dignitatum ambicione atque ab omni uani tate et terrenorum cupiditate ac uoluptate, propter quod Iob 31: Quasi tumentes fluctus semper deum timui.Et Gregoriussecundomoralium in fine, quod imminente tem pestate et fluctibus tumentibus nulla nauigantibus rerum temporalium cura, nulla carnis delectacio ad men tem reducitur. Cuncte res in despectum ueniunt amore uiuendi. Homo ergo timens deum debito timore precogitet finem suum iugiter et sicut nudus egressus est de utero matris, sic nudus reuertatur. Sicut Iob precogitabat, quando dicebat: Nudus egressus sumetc.,  Iob 1o. Et ad mortem sic considerandam hortantur omnes mortui, Ecclesiastici 38: Memento nouissimorum et noli obliuisci. Et sequitur: Memor esto iudicii mei, sic enim erit et tuum, michi heri et tibi hodie. Et quia carnis uoluptates et mundi delectaciones impediunt hominem, ne precogitet mor tem suam, ideo Ecclesiastes 7o: Melius est ire ad domum luctus quam ad domum conuiuii. In illa
[fol. 13r]
enim finis cunctorum admonetur et uiuens cogitat, quid futurum sit. Sic autem considerans mortem alios non despiciet nec se arroganter super alios efferet, prout ait Seneca libro tercio de naturalibus quasi in fine: Quid clienti tuo irasceris, sustine pau lulum. Uenit ecce mors, que nos pares faciet.Et idem iterum: Mors omnes equat et omnes pares morimur. Hec ille.

Et quoniam infructuosa est preme ditacio mortis, nisi assit debita preparacio uite. Ideo omnes debemus esse semper parati ad mortem maxime, ex quo mors uenit ex improuiso, prout hortatur saluator, Matthei 24: Uigilate, quia nescitis, qua hora dominus uester uenturus sit. Et 1a ad lonicenses5to: Quod dies domini tamquam fur comprehendet. Et sequitur: Nos qui diei sumus, sobrii simus. Et Apokalypsis 3o:Si non uigilaueris, ueniam tamquam fur et nescis, qua hora ueniam.

Debet ergo quilibet paratus esse omni hora ac si tunc deberet mori. Et propterea deus uoluit latere finem nostrum, ut dum incerti sumus, quando moriamur, semper parati ad mortem inueniri debeamus, ait GregoriusMoraliumduodecim. Item debemus omnes esse parati sicut ministri assistentes regi, Luce 12. Sint lumbi uestri precincti et uos similes hominibus expectantibus dominum suum, quando reuertatur a nupciis. Et sequitur: Beati serui illi, quos cum uenerit dominus, inuenerit uigilantes.Sicut ergo serui illi describuntur accincti cohibicione libi dinum et carnis restriccione et lucernas tenere, id est fulgorem bonorum operum et expectare dominum
[fol. 13v]
desiderio uisionis dei eterne et futurarum gloriarum, talesesse debent omnes fideles, ut docet late beatus Gregoriusin Moralibus.

Item debemus esse parati ad modum metencium et colligencium in messe, ut paremus conuiuia eterna. Prouerbiorum 6to: Uade ad formi cam, o piger.Que congregat in messe, quod comedat. Usquequo piger, dormis?etc . Sicut ergo homines in messe mane surgunt et continue colligunt et ante noctem non dimittunt, sic debet quilibet fidelis colligere manipulos meritorum. Qui enim colligit in messe, filius sapiens est, qui stertit in estate, filius confusionis, Prouerbiorum 10mo. Ueni entes autem uenient cum exultacione portantes manipulos, ait psalmista. Item debemus esse parati ad modum pungnancium et certancium in stadio, quia in iugi pugna sumus cum multis hostibus et ideo ut boni bellatores semper uigiles et parati esse debemus. Non enim est nobis colluctacio aduersus carnem et sangwinem, sed aduersus principatus et potestates, Ephesios ultimo. Et Luce 14: Quis rex iturus committere bellum aduersus alium regem. Nonne prius sedens cogitatetc. 

Item debemus esse iugiter parati ad mortem ad modum hominum reddencium racionem domino suo de beneficiis acceptis, de seruiciis debitis omissis et de peccatis commissis et de temporum et aliarum rerum abusionibus et de lucris spiritualibus augmentandis. Tales sunt multum solliciti, ne, si deficiant, puniantur. Luce 16: Redde racionem uillicacionis tue. Mathei 25: Quinque talenta tradidisti michi, ecce alia quinque superlucratus sum.

Item debemus iugiter parare nos ad modum edi ficancium in sua hereditate et thesaurizancium. Mathei 6: Thesaurisate uobis thesauros in celo. Luce 16: Faci te uobis amicos de mamona iniquitatis, ut, cum defeceritis, recipiant uos in eterna tabernacula. Ponens exemplum de ciuitate,
[fol. 14r]
cuius mos fuit unum omni anno accipere pro principe et in fine anni ipsum nudari et exulare. Ueniens autem quidam sapiens pro principe et legem audiens transmisit bona sua ad exilium, ad quod ueniens in fine anni inuenit sufficienciam. Per ciuitatem significatur mundus, qui spoliat et nudat in fine exeuntes per exi lium celum, a quo sumus exulantes, ad quod debemus mittere bona nostra merita et premia thezaurisando.

Item debemus nos parare ad modum itinerancium et euncium ad festum regium et ita festinare, ne porta claudatur. Mathei 25: De quinque uirginibus sapientibus et de quinque fa tuis, quarum prime intrauerunt, alie non, quia ianua est clausa.

Item debemus parare nos ad modum sponsarum studencium placere dominis suis. Apokalypsis 19: Uenerunt nupcie agni et uxor eius preparauit se. Quia ergo in morte quilibet occurrit deo suo, semper debet esse paratus eo, quod ignorat horam. Luce 12: Uos estote parati, quia qua hora non putatis, filius hominis ueniet. Preparare, inquit, in occursum dei tui, Amos 4.

Et ideo debet se quilibet ad mortem summo studio preparare, quia in tempore mortis non est inuenire inducias ad ampliorem preparacionem nec potest homo prolongare uitam. Iob 14: Constituisti terminos eius, qui preteriri non poterunt, scilicet ultra diuinam preordinacionem, prout beatus Gregorius exponitduodecimMoralium. Non enim est in hominis dicione prohibere spiritum nec habet potestatem in die mortis, Ecclesiastes 8o. Et de hoc Gregoriussuper ewangelio libro primo, omelia duodecimde quodam nobili homine nomine Crisorius uel Criserius, qui fuit plenus uiciis, qui ad extrema ueniens apertis oculis uidit tetros et nigerrimos spiritus coram se assistere, ut ad claustra
[fol. 14v]
inferni se raperent. Qui cepit tremere et pallescere et sudare et magnis uocibus petere inducias et dicere filio suo: Tu suscipe me in fide tua! Et in illis clamo ribus, angoribus de habitaculo sue carnis euulsus est, de quo nimirum constat, ait Gregorius, quia non pro se uidit ista, sed pro nobis, ut eius uisio nobis proficiat, quos adhuc diuina paciencia longanimiter expectat. Et ideo subdit ibidem: Nos ergo sollicite cogitemus, ne nobis in uacuum tempora transeant, et tunc queramus ad bene agendum uiuere, cum iam compellimur de corpore exire.Illud ergo tempus, quod fugere non licet, modo debet cogitari, dum licet. Et ergo illa hora exitus ab hac uita est semper cum merore et metu recogitanda atque in omni desiderio et accione cum digna disposicione ad eam iugiter properandum.

De triplici morte et fructuosa mortis cum sibi succedentibus rememoracione et quam inanis sit eius pro tunc penitencia, cuius uita semper extitit ma la, et de moriencium multiplici differencia quodque bonam uitam ullatenus mors mala sequatur. Capitulum tercium.

De morte itaque et eius preparacione, cum sit presentis operis principalis intencio, in primis aduertendum existimo, quod in litteris diuinis mors triplex descripta reperitur. Est namque mors anime, quam ipsa incurrit per peccatum mortale. Alia est mors, cum quis moritur peccato et uiuit deo. Tercia uero est mors, quando anima separatur a corpore, ad quam generaliter omnes tenentur, sed paucos delectat. Defectus uero iste non est ex uicio mortis, sed ex humane fragilitate condicionis, quia homo diligens corporis uoluptatem cursum huius uite finire formidat, in qua plus est amaritudinis quam uoluptatis.

De hac triplici morte
[fol. 15r]
beatus Ambrosius sic dicit: Tria sunt mortis genera: Una mors peccati est, que precio damnacionis infertur, de qua dicitur: Anima, que peccauerit, ipsa morietur, et hec mala. Secunda qua quis peccato moritur et deo uiuit, hec bona. Tercia mors media, nam et bona iustis ui detur et plerisque metuenda paucosque delectat, sed non hoc mortis est uicium, sed nostre infirmitatis, qui uoluptate corporis et delectacione uite istius rapimur et cursum hunc consummare trepidamus, in quo plus amaritudinis quam uoluptatis est.Quid est enim hec uita, que delectat plena erumnarum et sollicitu dinum, in qua innumere calumnie et multe molestie et multe lacrime eorum, qui affliguntur molestiis. Nam in hac uita homo in umbra uiuit nec expleri potest cupiditatibus suis et si expleatur diuiciis, fruc tum quietis amittit, quia cogitur custodire, quod mi sera auiditate quesierat. Hec Ambrosius.

Ubi considerandum, quod multi mortem corporis formidant, mortem uero anime pauci, que tamen sola et merito esset timenda, quia seperat a deo. De hoc Beda sic dicit: Mor tem carnis omnis homo timet et mortem anime pauci.Formidant et laborant homines, ne moriatur exterior homo moriturus. Et non , ut non moriatur homo interior semper uicturus. Ad idem beatus Augustinus: Uera mors est, quam homines non timent, et hec est separacio anime a deo, qui est beata uita animarum. Debet autem quilibet fidelis hanc duplicem mortem ante oculos mentis frequenter habere, quia multum ualet talis meditacio ad reprimenda uicia et ad terrena desideria contemnenda.
[fol. 15v]
De hoc beatus Gregorius in tredecimolibro Moralium sic dicit: Qui enim considerat, qualis erit in morte, semper fit pauidus in operacione atque unde in oculis suis quasi non ui uit. Inde ueraciter in oculis sui conditoris uiuit. Nil, quod transeat, appetit. Cunctis presentis uite desi deriis contradicit et pene mortuum se considerat, qui se moriturum minime ignorat. Perfecta enim uita est mortis memoria et immitacio continua, quam dum iusti sollicite peragunt, culparum laqueos euadunt.Hec Gregorius. De hoc eciam Cassianus sic dicit: Si enim id, quod futurus es, sedula cogitacione pensaueris, cogitaueris et rimaueris, credo raro aut numquam peccabis.Hec Cassianus.

Ad hanc uero fructuosam meditacionem, uidelicet memoriam mortis, hortatur nos beatus Bernardusita dicens: Filioli mei, memoremur nouissima nostra, ne peccemus.Nimirum hec recordacio facit timoratum. Timor autem expellit peccatum. Negligenciam non admit tit.Nouissima uero nostra sunt mors, iudicium, iehenna. Quid horribilius morte? Quid iudicio terribilius? Nam iehenna nichil potest intollerabilius cogitari. Quid metuit, siquis ad illam non trepidat, non expaues cat, non timore concutitur? Hec Bernardus. Et notandum, quod conditor noster horam mortis non uoluit nobis esse cognitam, ut semper possit esse suspecta. Et dum illam preuidere non possumus, ad illam sine intermissione prepa remur.Unde beatus Gregoriusad hoc inquit:Conditor noster latere uoluit finem nostrum, ut, dum incerti sumus, quando moriamur, semper parati ad mortem inueniri debeamus. Beatus eciam Augustinus sic dicit: Latet ultimus dies, ut obser uetur omnis dies.Ideo namque dominus noster tempus exitus sui
[fol. 16r]
unicuique nostrum uoluit esse incertum, ut maiore dili gencia simus erga nosmetipsos in uita nostra sol liciti, quousque est in nostra potestate, quatenus ad diem exitus nostri bonis nos operibus domino uocanti occurrere preparemus, ut penduli expectationis incerto semper credamus esse uenturum, quem ignoramus, qua hora uel tempore ad nos uocandos sit ipse uenturus. Hec Augustinus.

Cum enim certa sit mors omnibus et hora mortis incerta, debet unusquisque sic uiuere, ut illam intrepidus possit expectare. Unde dicit Seneca: Certum est, quia morieris, sed incertum, quando, ubi et quomodo, quia mors ubique te expectat. Et si tu sapiens fueris, ubique eam expectabis. Hec Seneca.Ad idem beatus Gregorius: Semper, fratres, extremum diem debemus expauescere, quem numquam possumus preui dere. Ecce ipsum hunc diem, de quo loquimur, ad indu cias conuersionis accepimus et tamen mala, que fecimus, flere recusamus. Non solum commissa non plangimus, sed eciam, que defleantur, quottidie augemus.Et quoniam penitencia, que nimis est sera, raro uel numquam est uera, ideo nos multa hortantur dicta sanctorum et scripta, quatenus, si mortis in tempore uelimus securi ab hac uita decedere, dum sani et fortes fuerimus, dignos penitencie fructus facere non negligamus. Unde Augustinus:Plane non inuenio mortis in tempore te aliqualem posse penitenciam facere, tunc enim omnes potencie et uires mortis sunt uehemencia occupate, destitute quoque sunt omnimoda libertate.

Unde ualde timendum est, quod mala uita hominis raro sorciatur bonum finem in extremis. Quod affirmat
[fol. 16v]
beatus Ieronimus sic dicens:Qui, dum sanus est et iuuenis, deum offendere non formidat, in morte non meretur obtinere indulgenciam. Que dilectissimi filii est penitencia, quam solum quis accipit, quia se uiuere amplius non posse cernit, quia, si ex infirmitate conualesceret, peior quam prius fieret? Hoc teneo, hoc uerum puto, hoc multiplici experi encia didici, quod ei non bonus est finis, cuius mala semper fuit uita, qui peccare non timuit, sed mundi uanitatibus et carnis uoluptatibus ac propriis uoluntatibus semper uixit. Nempe sicut malam uitam sequitur mala mors, ita, qui bene uixerit, non potest male mori.Hec ille.

Cum igitur bona uita ac uirtuosa non possit recipere malum finem, necesse est, ut homo studeat uirtuose et sancte uiuere, ut pos sit cum fiducia et hylaritate extremum diem expec tare, quia nemo mortem gaudenter suscipit. Nisi, ut ait Bernardus, qui se ad illam, dum adhuc uiueret, per uite meritum diligenter preparauit. Bona est etenimmors iusti propter requiem, melior propter nouitatem, optima propter securitatem. Econtra mors peccatorum pessima. Mala in mundi amissione, peior in carnis et anime sepa racione, pessima in uermis et ignis contricione,etquod omnium pessimum est in diuine contemplacionis priuacione. Hec Bernardus. Eciam de hoc per quendam sic dicitur: Sic, inquam, uita tua disponatur iugiter, ut mors tibi non amara, sed adoptabilis uideatur. Unde secundum dictum beati Gregorii: Qui de sua spe et operacione se curus est, confestim pulsanti uidelicet domino aperit, quia letus iudicem sustinet et cum tempus propinque mortis aduenerit, de gloria retribucionis hylarescit. Hec Gregorius. Unde eciamYsidorus: Nec mors, ait, te
[fol. 17r]
terrebit, si bene et pie uixeris. Non solum autem talis mortem non formidabit, sed eciam, ut ueniat, uehe menter exoptabit. Unde beatus Bernardus: O uita secura in consciencia pura, ubi absque formidine mors expectatur, ymmo exoptatur, cum dulcedine susci pitur et excipitur cum deuocione.Quod utique ueritatem habet in iustis et sanctis, qui non solum mori non me tuunt, sed ipsam mortem uehementer concupiscunt. Ex quibus unus non minimus beatus uidelicet Ieronimus: Nichil, ait, michi iam in corpore, ut in suo sic anima mea saliat creatore, eius foueatur solacio et dulcore atque iocundetur eius beatissima uisione.Hec ille.

Nec inmerito sancti gaudent et mali perturbantur de mortis aduentu. Quia prout dicit beatus Gregorius:Bonis exituris de corpore occurrit odor celestis patrie, malis uero fetor iehenne eterne. Unde beatus est, qui in hoc seculo sic uiuit, ut post cursum huius uite cum fiducia et gaudenter coram summo deo possit assistere et eius uisione eternaliter delectari ac gau dere. De hoc Effrem abbas sic dicit: Beatus qui in mente semper habuerit diem exitus sui ante oculos et festi nauerit in illa hora paratus esse et sine aliquo timore peccati uel praue consciencie inueniri. Beatus qui inuenerit fiduciam in illa hora exitus sui, quando anima separatur a corpore. Cum magno namque fletu et magnis do loribus separatur.Uenient enim angeli assummere animam et separabunt eam a corpore et perducent eam ante tribunal inmortalis et metuendi iudicis. At illa memorans opera sua miserabiliter contremiscit. Grandis timor est, fratres, in illa hora mortis et separacionis anime a corpore. Assistent enim tunc ipsi anime opera eius,
[fol. 17v]
que die noctuque bona uel mala gessit. At illa au diens actus suos egredi pertimescit, quia peccatrices anime cum metu magno et timore horrendo separabuntur a copore et trementes peragunt ad eternum iudicium. Ea ergo hora, cum anima diuiditur a corpore uidens uniuersa opera sua dicit eis: Date michi unius hore spacium, donec egrediar! Et respondentes simul omnia opera eius dicunt ei: Tu nos egisti, tua opera sumus, tecum semper ibimus tecumque pergemus ad deum. Sancta uero anima, cum separatur a corpore, non timet, non metuit, sed magis gaudet, cum fiducia pergit ad deum euecta officiis angelorum. Hec beatusEffrem.

Sic itaque homini cuique potissime tamen anime religiose de sue presentis uite ultimo fine, nunc quoque sibi solli cite prospiciat, ut tunc secura talis appareat, quod mortis horrorem minime perhorrescat. Uiuat nunc pure deo, ut tunc lete mori in deo atque ut sic semper esse beata possit in deo. Iuxta illud: Beati mor tui, qui in domino moriuntur, quod uerbum Hugo de sancto Uictore exponens sic ait: In domino enim moriuntur, qui in carne quidem morientes, in domino tamen uiuentes inueniuntur. Quid est in domino uiuere? In fide, spe et caritate. Per ista enim uiuitur in illa uita, qua ui uitur in domino. Est quedam uita, qua corpus uiuit ex anima, et est uita quedam, qua anima uiuit ex deo. Nunc quidem fide, spe et dileccione, postea uero pro fide et spe contemplacione semper uiuitur rema nente dileccione. Non enim nocere potest anime, si corpus uitam suam perdit, quando ipsa uitam suam in fide et spe et caritate persistens non amittit. Sed diceres: Quis securus esse potest post hanc uitam in incertum pergens?
[fol. 18r]
Hoc autem solum incertum esse non debet, quia bonam uitam mala mors sequi non potest. Qui ergo bene mori uult, bene uiuat. Hec Hugo.

Capitulum quartum. De morte, unde dicatur et quibus ex causis sit mors ipsa hominibus maxime metuenda et quod hora mortis ante oculos mentis semper debeat esse suspecta.

Amplius pro maiori intellectu est considerandum atque cum cordiali affectu pensandum, quod mors, de qua nunc sermo, secundum Ysidorum dicitur quasi amaros, quia est amara. Et hoc uel a morsu primi parentis intro ducta, quia uetite arboris pomum mordens mortem incurrit, uel a Marte, qui efficit mortes. Uel secundum Iohannem Ianuensem in Katholicon dicitur a mordeo, quia mors uiolenter mordet, et est dissolucio anime et corporis, quinymmo capitur eciam pro destruccione et corrupcione cuiuslibet rei.Est autem hec mors ideo naturaliter amara ualde, quia dissolucio corporis et anime. Que quidem et si ineuitabilis existat et uideatur ab uniuersis optanda specialiter a iustis pro eo, quod sit finis omnium discriminum presencium et futurorum nec non cunctorum periculorum, tollatque prorsus omne malum uite presentis.

Est tamen ualde et merito metuenda, primo quia opponitur ipsi esse, in quo omnis res naturaliter appetit conseruari et, quantum est de se, perpetuari, secundo ne tempus, in quo pro merenda future uite perpetua felicitas ante plenitudinem rescindatur, tercio ne homo ante satisfaccionem pro peccatis hic contractis moriatur penas in purgatorio acerbissimas luiturus, quarto ne mors latenter hominem in culpa arripiat, in qua moriendo perpetue dam netur.

Prospiciat igitur homo diligenter ac sibi immi nencia pericula consideret, incertam et horrendam
[fol. 18v]
mortem ac ea, que concomitantur et circumstant atque se cuntur, corde uigilanti pertractet. Insuper mortis districtum et eternum iudicium sine fine duraturum sedulo ac attencius meditetur, iudicium, inquam, usque ad ultimum quadrantem, usque ad uerbum ociosum, usque ad minimum cogitacionis capillum. Hinc eciam Ecclesiastes ultimo: Cuncta, que fiunt, adducet deus in iudicium pro omni errato siue bonum siue malum sit. Preterea Bernardus: O anima mea, quis erit ille pauor, cum ca teruatim illa deterrima monstra uidebis?Sicut enim ue natores irruunt super feras inter maceriam depre hensam, cum nusquam potest effugere, sic super animam inter angustias infirmitatis ex utraque parte, que non per mittit eam remanere in corpore. Et peccatorum ex alia parte, que quasi murus ex parte dei non permittit eam ad eum fugere, irruunt demones et apprehendunt eam quasi predam. Fitque ei simul cum illis ignote regionis ingressus. Idem: O anima mea, quis erit ille pauor, cum dimissis omnibus, quorum tibi presencia tam iucunda quam gratus aspectus, cohabitacio tam familiaris, sola pa uens ingredieris ignotam regionem. Et uide, quia graue est relinquere nota, sed grauius ire ad incognita. Grauissimum autem illuc solum ire penitus nesciens, ubi debet prima nocte manere. Uel quis eam de beat aut quo recipere? Sed nec diuicie a morte liberare possunt nec delicie a serpentibus et uermibus nec honores a fetoribus et putrefaccionibus. Et sicut nichil incertius morte, scilicet quo ad locum, tempus, etatem, statum et modum, ut dicit Ecclesiastes 9: Nescit homo finem suum. Uidelicet quando, ubi et qualiter uel utrum in bono
[fol. 19r]
uel in malo statu moriatur. Sic econtra nichil cerciusmorte in se habens mille modos interficiendi, modo su bito, modo sic, modo sic.

Quapropter, o frater karissime, atten de et uide, considera et mente sedula pertracta, quia hominis uiuere aliud non est quam ad mortem uelo citer agonizare, similis nauiganti, siue dormiat siue uigilet, semper festinus ad mortem et durissimum iudicium properat. Et ita, sicut uitam istam intrat cum dolore uiuitque in ea cum labore, sic exit cum timore et tremore debilis ad operandum, facilis ad seducendum, fragilis ad resistendum, pronus ad cadendum, difficilis ad resurgendum. Preterea quam in magna uigilancia et graui animaduersione sancti patresdirum illud mortis iudicium habuere, liquido claret uitam et scripta eorum consideranti .

Unde pater Helyas: Tres res, inquit, timeo: Una, quando egressura est anima mea, alia, quando occursurus sum domino deo meo, tercia, quando contra me proferenda est sentencia.Insuper et quidam eorum hoc ipsum iudicium ante mentis oculos in scriptis semper habuere iugiter ruminando dicentes: Hew michi, quando habeo astare ante tribunal Christi et reddere racionem omnium actuum meorum. Igitur, o anima mea, scias et recognoscas, quid operaris, dum potestas est in manu tua, antequam mouearis de loco, antequam uenias ad locum. Uere districta iudicia, ubi leges omnia, que fecisti in rotulo consciencie, ubi angeli boni et mali aderunt. Ubi omnes amici, socii et noti te deserunt et redemcionemnullam prebent et illico statim te obliuioni tra dent. Memento ergo, dum potes, creatoris tui,
[fol. 19v]
antequam ueniat tempus affliccionis et calamitatis tue. Pro uerbiorum 12o: Cogitaciones iustorum iudicia. Proinde Ieronimus: Cum de die, inquit, iudicii, cogito, toto corde et corpore contremisco.Idem: Siue comedam siue bibam siue aliud, quid faciam, semper est in auribus meis uox intonantis: Surgite, mortui, ad iudicium! Quia iuxta prophetam Sophoniam: Dies illa, dies ire, dies calamitatis et miserie, dies magna et amara ualde!In omnibus ergo operibus tuis secundum Bernardum memorare nouissima tua, id est mortis horrorem, iudicii ualde timendum discrimen, ardentes iehenne metus ab oculis cordis tui elongari nullatenus paciaris. Cogita peregrinacionis tue miseriam, recogita annos tuos in amaritudine anime tue et cogita humane uite pericula, cogita fragilitatem propriam et in huiusmodi cogitacione! Si perseueraueris, dico tibi, parum sencies, quitquid foris uidetur esse mo lestum, dum toto corde circa interiorem molestiam occuparis. Sicque teipsum cordialiter quottidielamentaris.

Hinc eciam beatissimus pater Benedictusnobis sue discipline professoribus mortem quottidieante oculos iubet suspectam habere, ut scilicet ex ue hementi desiderio perueniendi ad uitam eternam quilibet nostrum qualibet hora sic se regat, quasi sit eadem hora moriturus ac dei tremendo iudicio presentandus, ubi unusquisque taliter iudicabitur, qualis tunc inuenitur. Unde eciam Ambrosius: Mors, inquit, deteriorem statum non efficit, sed qualem inuenerit in singulis, talem in iudicio reseruat et quiete ipsa fouet et presencium inuidie subducit et futurorum
[fol. 20r]
expectacione componit.Idem: Iustis est mors quietisportus, nocentibus naufragium putatur. Et ergo, quia incertus est quilibet, quando, ubi, quodmodo et qua de causa moriturus sit, non inmerito mors ipsa nostre consideracioni suspicionem adducit. Gregorius, undeuigintiMoralium: Tanto semper mors subripiens timeri debet, quanto numquam preui deri ualet. Ubi profunde rimandum et alta conside racione pensandum, quod circa egressum anime a corpore uel statim post fiet super homine iudicium particulare, ut scilicet agnoscat se, si uerus est penitens aut inno cens misericorditer saluandum uel, si in peccatis et impe nitens moritur, iuste damnandum. Nam ut testatur papa Innocencius: Quilibet homo, tam bonus quam malus, antequam anima egrediatur a corpore, uidet Christum in cruce positum, malus ad confusionem, ut erubescat, se non esse redemtum sua culpa sangwine Christi,id est fructum redemcionis non habere. Unde de eis dicitur Iohannis 19 et Apokalypsis primo: Uidebunt, in quem pupu gerunt. Et Augustinusnono libro De trinitate dicit: Credimus, quia cum carnis uinculo anima nostra fuerit absoluta, si bene et recte coram deo uixit, mox in occursum nostrum angelorum occurret chorus omniumque sanctorum agmina in nostros miscebuntur amplexus et ad orandum uerum iudicem perducent. Hec ille.An autem dictum Innocencii pape de Christi in cruce apparicione morituro cuique saltem de communi lege ueritatis firmitatem retineat, sicuti affirmare non au deo, cum solido careat fundamento nec racione ualeat probari nec autentico exemplo. Sic et in contrarium
[fol. 20v]
contendere minime presumo. Nec eterni communis ecclesie neque priuata morituri utilitas idipsum persuadere uidetur, cum mox post anime egressum ipsa sit Christi presentanda tribunali.

De morte ciuili et spi rituali monachorum et in quibus religiosi mor tuis assimilentur et de fragilitate uite mundane et quam diu uiuimus, tam diu morimur et quod nichil sit uita mortalis nisi mors uiuens et de ama ritudine uite mundane. Capitulum quintum.

Ex dictis consequenter resultat, quare pater sanctissimus Benedictus nos suos discipulos actus uite nostre omni hora custodire mandat, ut scilicet, qui mortem quottidie nobis aduenire me tuimus, actus uite nostre, corda, intenciones et opera incessanter, assidue et uigilanter custodiamus. Unde et Anshelmus: Cogitet, inquit, monachus in omni sua accione, que plus tempori, loco, personis tunc congruat et eandem actionem cum deliberacione pon deret sine precipitacione et in opus prudenter conuertat et secundum, quod melius scit, faciat.Iuxta illud: Quidquid agis, prudenter agas et semper respice finem. Sumus etenim nos specialiter re ligiosi iuxta prophete sentenciam facti uelut oues occisionis, qui propter deum morte afficimur tota die, ut non amplius alteram mortium aut nature aut iehenne aliquatenus horrendo timere. Nempe religiosus quisque in claustro uiuens religiose pro Christo quottidie salutari afficitur morte seipsum pleniter abnegando, in omnibus
[fol. 21r]
humiliter obediendo, carnem a concupiscenciis illicitis fortiter frenando, paupertatem uoluntariam cor dialiter amando, ieiuniis, uigiliis et abstinen ciis sese frequenter affligendo, molestias, aduer sitates, iniurias, infirmitates, correcciones et ordinis rigores pacienter et equanimiter suffe rendo, insuper disciplinas regule et censu ras quascumque sponte et hylariter obseruando. Denique afficitur morte felici, testamentum con dens regulariter profitendo, animam deo tra dendo, corpus monasterio assignando, habitas facultates et habendi uoluntates mundo relin quendo, ubi tunc ad similitudinem corporaliter mo rientis ipse ciuiliter moriens. Primo amittit calorem naturalem, id est omnem amorem carnalem et mundialem amicorum et parentum, quo posset a mundi contemtu et sancta contemplacione retardari. Secundo amittit usum sensuum exteriorum per honestam et religiosam custodiam, uisus, auditus, gustus, tactus etc. Tercio perdit loquelam per regularesilentium locis et temporibus conuenienter obseruatum. 4to perdit motum, propriam scilicet uoluntatem, quia nusquam se mouet sew uadit nec aliquid operatur aut agit nisi per licenciam prelati. Quinto sibi tribuitur pannus modicus scilicet habitus uilis ad necessitatem, non ad ostentacionem seu superfluitatem. Tandem sexto sepellitur in claustro, unde ei deinceps nisi iussus ex causa egredi non licet, ne scilicet per seculi
[fol. 21v]
tumultus a sanctis occupacionibus et deuotis exerciciis aliquatenus retardetur. Talibus dicitur Colossenses 3:Mor tui enim estis et uita uestra abscondita est cum Christo in deo.

Unde Ysidorus breuitatem et ui litatem presentis uite aduertens ad contemtum omnium exhortans sic ait: Si uis esse quietus, nichil seculi appetas. Esto mortuus mundo et mundi gloriam aut uoluptatem nequaquam aspicias et ab affectu huius uite tamquam mortuus te iam se para sicut sepultus, non habeas curam de seculo tamquam defunctus, ab omni te purga negocio, nunc uiuens contemne, quod post mortem non poteris habere. Ad idem Seneca: Nichil eque tibi pro ficiet ad temperanciam omnium rerum sicut frequens cogitacio breuis eui et huius temporis incerti. Ergo quidquid egeris, semper respice mortem. Hec ille.Unde et Iohannes de Garlandria: Quid fuit, est et erit, articulo breuius hore perit. Esse, fu isse, fore tria florida sunt sine flore. Nam simul omne perit, quod fuit, extat et erit. Item Petrus Blesensis: Inspice, quam fragilis, quam fallax est et inanis mundus et illius gloria, quam cupimus.Cur cito non spernis, que pretereuncia cernis? Nonne uides mundum miserum nimis et furibundum? Sub gladio dire mortis langwendo perire. Hec ille.

Ergo debet homo quilibet, precipue monachus, mortem semper suspectam habere eamque sibi timendo cicius aduenire, que quam uiuentibus nimis molesta
[fol. 22r]
ac plurimum infesta propinquat quottidie et multos preoccupat incaute non parcens etati nec honori nec dignitati. De uicinitate eius papa Innocencius: Semper, inquit, ultimus dies primus et numquam primus dies ultimus reputatur. Cum tamen ita semper uiuere de ceat, tamquam mori semper oporteat. Scriptum est enim: Memor esto, quia mors non tardat.Tempus preterit et mors appropinquat.Mille anni ante oculos morientis tanquam dies hesterna, que preteriit. Semper enim futura nascuntur, semper presencia moriuntur et, quitquid est preteritum, totum est mor tuum. Morimur enim semper, dum uiuimus, et tunc tantum desinimus mori, cum desinimus uiuere. Melius est ergo mori uite quam uiuere morti, quia nichil est uita mortalis nisi mors uiuens. Salomon: Laudaui magis mortuos quam uiuentes, utroque feliciorem iudicaui, qui nec dum natus est. Uita uelociter fugit et retineri non potest, mors autem instanter occurrit et impediri non ualet. Hoc est illud mirabile, quod quanto plus crescit, tanto magis decrescit, quia quanto plus uita procedit, tanto magis ad finem accedit.Hinc eciam Petrus Cameracensis ecclesie Romane cardinalis: Feruenter, inquit, consideremus et frequenter reuoluamus, quod mors non potest occultari, hora mortis non potest certificari, tempus a deo prefini tum non potest inmutari nec nostrum uiuere aliud est quam quottidie ad mortem transire. Est igitur fraudulenta uita presens, que tam multos
[fol. 22v]
decipit, que dum fugitur nichil est, dum uidetur umbra est, dum exertatur fumus est, dum amatur ua nitas et feditas est, quam cum dolore intramus, cum labore pertransimus, cum timore exituri sumus. In quo quidem triplici incommodo continue laboramus. Nam faciles sumus ad decipiendum, debiles ad resistendum, fragiles ad operandum. Igitur in hac uita prorsus inutiliter uiuitur nisi ad comparandum meritum, quo in eternum uiuatur. Hec ille.

O quam profundo sublimique intellectu ista pensauit, qui cum gemitu magno exclamauit: Infelix ego homo, quis me liberabit de corpore mortis huius?Certe non uult educi de carcere, qui non uult exire de corpore. Nam carcer anime corpus est, de quo psalmista dicit: Educ de carcere animam meam!Nusquam est quies tranquillitatis, nusquam pax et securitas, ubique timor et tremor, ubique labor et dolor.Caro, dum uiuit, dolebit, anima super semetipsam lugebit. Quod, si quando qualiscumque arrideat, leticia non est nisi caduca, breuis, impura et uana. Quis enim, queso, unquam uel unicam diem totam duxit in sua delectacione iocundam, quem in ali qua parte diei reatus consciencie inspectus ire uel motus concupiscencie non turbauerit? Quem liuor inuidie uel ardor auaricie uel tumor superbie non uexauerit? Quem aliqua iactancia uel offensa uel passio non commouerit? Quem denique uisus uel auditus uel actus aliquis non offenderit?
[fol. 23r]
Rara auis in terris nigroque simillima cigno. Audi super hoc sentenciam sapientis: A mane usque ad ue speram mutabitur tempus. Cogitaciones uane sibi succedunt et mens rapitur in diuersa. Te nent tympanum et cytharam et gaudent ad sonitum organi, ducunt in bonis dies suos et in puncto ad infernum descendunt.Semper denique humane momentanee leticie, ut ait papa Inno cencius, tristicia repentina succedit et, qui incipit a gaudio, desinit in merore. Mundana quippe felicitas multis amaritudinibus respersa est. No uerat hoc ille, qui dixerat: Risus dolore mis cebitur et extrema gaudii luctus occupat. Ex perti sunt hoc liberi Iob, qui cum comederent et biberent uinum in domo fratris sui primogeniti, repente uentus uehemens irruit a regione deserti et concussit quatuor angulos domus, que corruens uniuersos oppressit. Merito pater ait: Uersa est in luctum cythara mea et organum meum in uocem flencium.Melius est ergo ire ad domum luctus quam ad domum conuiuii. Sa lubre consilium. In die bonorum, ne immemor sis malorum!Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis.

Recte igitur et eleganter beatus Iohannes Crisostomus in De conpunccione cordisdum huius mortalis uite necnon humane condicionem miserie et statum alcius consideraret: Ipsum, inquit, interiorem impure huius et inmunde
[fol. 23v]
meretricis, quam homines complectuntur, faciem reuelemus. Mere tricem namque, ait, ego appello uitam hanc, que in deliciis et affluencia deliciarum et huius seculi potencia ac uoluptate transigitur. Et non solum meretricem eam nomino, sed et turpissimam et obscenis simam meretricem, eius facies feda, horrida, aspera, amara, crudelis et in hoc maxime est, in quo sine uenia habendi sunt cuncti, quos decipit, quod, cum tam turpis sit uultus eius et ferus et tam barbarus et truculentus, multi tamen ab ea capiuntur et, cum uideantur apud eam cruenta omnia atque periculis, mortibus, precipiciis plena cumque stipari eam cernantur sodalibus pessimis, contumeliis dico obprobriis, liuore, inuidia, in sidiis, criminacionibus et perniciosissimis curis, me tu iugi, tremore frequenti et mille aliis huiusmodi infaustis consortibus uelut sangwinea corona circumdari, fructum uero in hiis nullum alium nisi interitum esse et perniciem penamque perpetuam, expetitur tamen a pluribus et amabilis habetur atque expectabilis. Hec ille.

De uilitate condicionis humane et de multis discriminibus et mise riis uite presentis et quod quam plurimis humana felicitas amaritudinibus respersa sit et quod mors sola con solatrix sit et ab uniuersis malis liberatrix. Capitulum sextum.

Et licet multa sint et sine numero, quibus humane uite miserrima condicio satis ex plicari uideatur, unum tamen, quem ineuitabilem indixit nobis deus, mortis casum superare
[fol. 24r]
estimo omnes acerbitates et amaritudines omniumque eundem esse acerbitatum et amaritudinum finem ac remedium. Quid ergo hac uita nostra tristius aut infelicius dici queat? Quis eam, cui modo mens sana sit, amauerit unquam aut magnifecerit? Cuius et ingressus tam uilis et sordidus et progressus tantis, quanta modo enumerauimus malis subiectus et egressus denique tam terribilis, atrox et horridus sit. Que considerans meditansque beatusBernardus: Attende, inquit, diligenter, quid fuisti ante ortum, quid es ab ortu usque ad occasum atque quid eris post hanc uitam . Profecto fuit, quando non eras, postea de uili materia factus et inuilissimo panno inuolutus, men struali sangwine in utero materno fuisti nutritus, tunica tua fuit pellis secundina, sic indutus et ornatus fuisti et uenisti ad nos sperma fetidum, saccus stercorum et cibus uermium futurus in tumolo. Quid superbis puluis et cinis, cuius conceptus culpa, nasci miseria, uiuere pena, mori angustia? Cur carnem tuam preciosis rebus impingwas et exornas, quam post paucos dies uermes deuoraturi sunt in sepulchro? Non mirum igitur, si tantas repetens animo mundi angu stias et calamitates execratus fuerit Iob diem generacionis sue dixeritque: Pereat dies, in qua natus sum.Si laudauerit ecclesiastes defunctos magis quam uiuentes et optimum iudicauerit super abortiuo, qui nondum natus est, qui non uidit hoc malum. Asseueret quoque meliorem esse longeuo uiro eum,
[fol. 24v]
quem abortu eicit mater sua, qui non uidit hec mala, que fiunt in hoc mundo, nec in has uenit tenebras nec in uanitate ambulauit seculi, et magis requiem habere, qui in hanc uitam non uenit. Quo circa beatus Ambrosius in libro De bono mortis. Ex enumeracione humanorum malorum et consideracione humane miserie mortem constanter laudauit, asserens hanc uitam habere nichil, quod delectet, eamque plenam esse erumnarum et sollicitudinum, in qua innumere calumnie et multe molestie et multe lacrime eorum, qui afflictantur molestiis. Et non sit, qui eos consuletur.

Hinc eciam Ewsebius de obitu beati Ieronimi: Quid inbecillius, inquit, miseria huius uite, qua tot circum damur dolorum et passionum agminibus, ut nulla pene hora sit, in qua uiuens quicumque homo a dolore immunis sit et transeat.Nullus enim sexus, nulla etas, nulla condicio, nullus status doloris et aduersi tatis transit expers, quousque in hac manet mi sera uita.Idcirco, dum uiuitis, timeatis, fratres. Principium enim sapiencie timor domini. Uita nostra milicia super terram. Qui hic uicerit, alibi coronabitur, dum hac pelle tegimur, nulla nobis inest certa uictoria. Si noster genitor timuisset, numquam cecidisset. Principium omnium malorum sui presumcio. Qui non timet, de se presumit. Quomodo inter latrones, quis onustus auro securus graditur? Saluator quid nos aliud docet nisi timere? Uigilate, inquit, quia nescitis, qua hora fur uenturus est etc .

Preterea et si sint uaria
[fol. 25r]
hominum studia diuersaque eorum exercicia, attamen omnium finis et idem effectus labor corporis, dolor cor dis et affliccio spiritus a die exitus de uentre matris usque in diem sepulture et matrem omnium. Quan ta enim angat mortalis anxietas, quis dinumerare potest? Affligit cura, molestat sollicitudo, metus exterret, timor excruciat, horror obducit, do lor affligit, conturbat tristicia, contristat turbacio, pauper et diues, seruus et dominus, sanus et debilis, honoratus et abiectus, locoplex et infortunatus, omnes mundanis cruciatibus affliguntur et mundanis cruciatibus et affliccionibus subiciuntur et in hiis quilibet suo stato abutitur. Interea quanta in omnibus quottidiana sollicitudo, fatigacio et affliccio? Nusquam enim quies et tranquillitas, nusquam pax et securitas, ubique timor et tremor, undique labor et dolor! Creati eramus, ut cunctis domina remur animantibus. Nunc autem damur eis in predam et escam et in stuporem. Porro phylosophemur profundius et discuciamus subtilius. Quis unquam uel unum diem totum duxit in sua leticia et delectacione iocundum, quem in aliqua parte diei reatus consciencie uel impetus sew motus concupiscencie praue non turbauerit? Quem liuor inuidie non roserit, superbia non inflauerit, auaricia non stimulauerit, ira non succenderit, gula non uexauerit, lux uria non dissoluerit? Quem aliqua iactura uel of fensa, passio seu turbacio non commouerit? Quem denique uisus uel auditus aut cogitacio
[fol. 25v]
uel accio non offenderit? Sed et mundane leticie et prosperitati tristicia et contrarietas repentina succedit et, quod incipit in gaudio, desinit in me rore, quia risus dolore miscebitur et extrema gaudii luctus occupat, Prouerbiorum 14. Quippe multis hu mana seu mundana felicitas amaritudinibus est respersa. Idcirco ita uiuere decet, tanquam mori semper oporteat.

Morimur autem, dum uiuimus, et tantum desinimus mori, quantum desinimus uiuere. Felix igitur, quem paratum mortis hora inuenerit. Est iam dictis con sentanea Senece grauis illa sentencia scribens enim De breuitate uite post enarrata multa mor talium mala: Si uelis, inquit, credere altius uerita tem, intuentibus omnis uita supplicium est. In hoc profundum inquietumque proiecti mare, alternis estibus reciprocum et modo alleuans nos subitis incrementis, modo maioribus damnis dese rens assidueque iactans, numquam stabili consis timus loco, pendemus et fluctuamur et alter in alterum illidimur et aliquando naufragium facimus, semper timemus. In hoc tam procelloso et in omnes tempestates exposito mari navigantibus nullus portus nisi mortis est. Quibus plane eciam maior miseria nostra significari uidetur, que mortem summam omnium terribilium consolatricem, liberatricem habere uideatur.

Neque uero est quidquam, quod tam magnis obsitos nos uite nostre cala mitatibus et angustiis a maiore eciam cupi ditatum libidinumque nostrarum uexacione repri mat atque liberet quam mortis cogitacio. Nichil,
[fol. 26r]
quod ad frugalitatem, ad iusticiam, ad pietatem, ad cultum dei, ad bene, recte sancteque uiuendi amo rem magis inuitet. Quod Iohannes Cassianusin collacione Iosephintelligens generale, dicit, uiciorum omnium peremp torium esse, ut se de hoc mundo quottidie credat migraturum. Grauissimum quoque est illud, quod Basiliusexhortans monachos dicit: Semper ante oculos tuos uersetur ultimus dies, cum diluculo sur rexeris, ne ad uesperam confidas peruenire, et cum quiesces et in lectulo membra posueris de lucis, ne confidas aduentu, et facilime poteris refrenari ab omnibus uiciis.

Id uero Climacuseciam confirmans: Quemadmodum, inquit, panem pre ceteris terre alimentis corporum, ita saluti animarum supra omnia, que bene sancteque fient cogitacionem assiduam mortis necessariam esse. Nullum item diem posse magna sine negligencia peccatique summo periculo preteriri, qui non in mentibus nostris tamquam uite nostre supremus semper haberetur, quo loco memorabile uidetur, quod a monacho quodam morti iam proximo dictum esse commemorat. Cum enim religionis, cui se deuouerat, primo ne gligentissimus fuisset. Demum uero a grauissimo, quo ad exaltacionem usque anime per horam defe cerat languore reuiuiscens, ad tantam uite integritatem sanctitatisque excellenciam peruenisset, ut cellula sua continue clausus cum nemine unquam loqueretur. Non aliam quam panis et aque alimoniam caperet, gemeret semper lacrimisque
[fol. 26v]
semper maderet ac excessu quasi quodam mentis semper raptus, nescio quid humana maius co gitacione uersare intentus secum uideretur, me mor eorum, que sub discursu illo, quem diximus spiritus, ante uiderat. Post duodecimum tandem annum appropinquante extremo die rogatus a circumassistentibus illi monachis, ut uel pauca, antequam e uita migraret in pignus amoris, eius treba faceret, quoniam quidem, inquit, ita efflagitatis, hoc unum ex me accipite. Illud numquam ob liuioni tradentes, posse neminem unquam pec care, qui mortis diem fixum animo habere consweuerit. Hec ille.

De affliccione et amaritudine anime in ipsius egres sione a corpore et ad iudicium presentacione, malorum quoque pauore quassabitur et insuper de quottidi ana animi discussione facienda. Capitulum septimum.

Porro si, quanta sit extreme illius, qua cuique migrandum est diei amaritudo et an gustia attencius considerauimus, nichil erit ex omnibus, quecumque tristia horrendaque excogitabuntur, quod uel minima ex parte illi beatus Gregorius: Quantum, inquiens, nobis erit ter ribilis hora nostre solucionis, qui pauor mentis, quanta tunc omnium malorum memoria, que obliuio transacte felicitatis, que formido erit consideracio iudicis. Nichil proinde nobis de presentibus ad delectacionem esse debere, quando cunctis simul transeuntibus
[fol. 27r]
non ualet transire, quod imminet, quando et hoc fun ditus finitur, quod dilligitur, et illud incipitur, ubi dolor numquam finitur. Tunc maligni spiritus egrediente anima eius opera requirunt, tunc mala, que suaserunt, replicant, ut sociam ad tormenta trahant. Neque ad peruersas tantum animas, sed ad electas eciam egredientes uenient, ut suum in illis, si pre ualeant, aliquid requirant, qui cum ad eum car ne quoque moriente uenerint et in illo aliquid que siuerunt, in quo nichil inuenire potuerunt. Quid, inquit, miseri nos dicturi, quid acturi sumus, qui innumera mala commisimus? Quid requirenti aduersario et multa in nobis inuenienti dicemus, nisi solum, quod nobis est certum refugium, solida spes, quia unum cum illo facti sumus, in quo princeps huius mundi et suum aliquid requisiuit et inuenire minime potuit.

Cum magno quoque metu, dicit beatus Bernardus, magnisque doloribus separatur anima a corpore. Ue niunt enim angeli assumere illam, ut perducant eam ante tribunal iudicis metuendi, et tunc illa memorans sua opera mala et pessima, que diu noctuque gessit, contremiscit et querit illa fugere induciasque petens. Date michi uel unius hore spacium. Tunc quasi loquencia simul eius opera dicent. Tu nos egisti, tua opera sumus, non te dese remus, sed semper tecum erimus, tecum pergemus ad iu dicium. Uicia quoque multis et multiplicibus cri minibus eum accusabunt multaque falsa testimonia
[fol. 27v]
apud eam inuenient, quamquam uera ad eius dam nacionem possent sufficere. Demones uero terribili uultu et horribili aspectu eam terrebunt et in genti furore eam persequentur et comprehendent tam terribiliter quam horribiliter uolentes eam retinere et possidere, nisi sit, qui eripiat. Tunc anima inueniens oculos clausos et os ali osque corporis sensus, per quos solebat egredi et delectari, in hiis exterioribus reuertetur ad se et uidens se solam et nudam, ingenti hor rore concussa desperacione deficiet in se et cadet sub se et, quia amore mundi et carnis uolup tate deum dereliquerat, derelinquetur a deo misera in hora tante necessitatis atque demonibus tradetur in inferno crucianda. Sic anima peccatoris in die, qua ignorat, et hora, qua nescit, capitur a morte et segregatur a corpore pergitque mi seriis plena tremens et dolens et, cum nullam excusacionem habeat, quam pro peccatis suis possitostendere, contabescit et pertimescit ante deum apparere. Ingenti enim horrore anima concutitur et multiplicibus cogitacionum estibus agitatur, cum ingruente solucione carnis et subductis e medio omnibus se et illum tantum considerat, cui appropinquat, et post paululum hoc in uenit, quod in perpetuum non poterit euitare. Hec ille.

Nos igitur, carissimi, ex iam dictis ue hementer attoniti armis penitencie muniamur,
[fol. 28r]
conscienciarum latebras diligenter ac sedulo per scrutemur et pro commissis, omissis el admissis minoribus et maximis occultis et manifestis cor dialiter et quottidie lamentemur. Quod et beatus Johannes Crisostomus fieri debere precipit, cum in libro De compunccione cordis dicit: Oportere scilicet nos non solum scire et confiteri, quia multa in nobis delicta sunt. Uerum unumquodque peccatum et maius et minus quasi in libro ita in corde nostro habere descriptum idque frequencius recensere atque ante oculos ponere et tamquam nuper hec admissa lugere. Ita enim et animi arroganciam frangi et cautelam nobis, ne ultra in eadem delicta incidamus acriorem nasci.

Sed et memorabilis Senecefuit illa conswetudo, quam se habuisse ipse refert examinandi scilicet discuciendique animum suum uocandique ad reddendam racionem diurni omnis negocii. Utor, inquit, hac potestate, ut quottidie apud me causam dicam, cum sub latum a conspectu lumen est, et continuit uxor moris iam mei conscia, totum diem meum scru tor, facta dictaque mea remecior, nichil michi ipse abscondo, nichil transeo.O qualis illesomnus post recognicionem sui sequitur, quam tran quillus, altus ac liber, cum aut laudatus est animus et admonitus et speculator sui censorque se cretus cognoscit de moribus suis.Quare enim, quitquid est ex erroribus nostris, timeam,
[fol. 28v]
cum possim dicere: Uide, ne nunc istud amplius facias, non tibi ignosco. In illa disputacione pugnacius locutus es: Noli postea congredi, cum imperiti nolunt discere, quod numquam didicerunt. Illum liberius admonuisti quam debebas, itaque non emendasti, sed offendisti. De cetero uide, ne non tantum, an uerum sit, quod dicis, sed an ille, cui di citur, ueri paciens sit. Admoneri bonus gaudet, pessimus quisque correccionem asperrime patitur. In con uiuio quorundam te sales et in dolorem tuum iacta uerba tetigerunt, uitare uulgares con uictus memento, solucior est post uinum licencia. Iratum uidisti amicum ostiario causidici alicuius aut uidisti, quod intrantem submouerat, et ipse pro illo iratus extremo mancipio fuisti. Irasceris ergo cathenato cani? Et hic, cum multum latra uit, obiecto cibo manswescit. Recede longius et ride! Nunc iste aliquem se putat, quod custo dit litigatorum turba limen obsessum, nunc ille, qui intra iacet, felix fortunatusque est et beati hominis iudicat et potentis indicium difficilem ianuam, nescit durissimum esse ostium carceris.

Utilissime sane sunt hee omnes Senecesentencie, obseruaciones atque precepta, ne que quidquam est, quod saluti nostre magis ex pedire uideatur quam erratorum nostrorum diligens assiduaque discussio, quandoquidem nichil sit, quod suspectum magis formidandum, inquietum,
[fol. 29r]
infestum, onerosum nostrisque assidue incumbens ceruicibus habeamus quam peccata nostra. Quo circa recte Ambrosius in libro, quem edidit De bono mortis: Quid, inquit, tantopere uitam desideramus, in qua quanto dilucius quis fuerit, tanto maiore one ratur sarcina peccatorum?Nullus dies sine nostro peccato preterit.Quid enim est hec uita nisi plena laqueorum? Inter laqueos ambulamus, inter plurimas uersamur temtaciones.Nostra habitacio in luteis domibus et ipsa uita in luto, nulla formido sentencie, nulla constancia. In die nox desideratur, in nocte dies queritur. Inter escam gemitus, inter cibos fletus, lacrime, dolores, timo res, sollicitudines. Nulla requies a perturbacionibus, nulla a laboribus reclinacio, ire et indignacionis motus horridior.Hec ille.

Bernardus quoque non dis simili sentencia: Cur, ait, tantopere uitam nostram desi deramus, in qua quanto plus uiuimus, tanto plus pec camus. Quanto enim est uita longior, tanto culpa numerosior! Quottidie namque crescunt mala et substrahuntur bona.Nichil aliud est caro nisi spuma caro facta, fragili decore uestita, cuius si singulas miserias uel enumerare, quam sit onerata peccatis atque irretita uiciis, pruriens concupiscenciis, occupata passionibus, polluta illusionibus, prona semper in malum et in omne uicium, plenam confusione eam et ignominia inuenies. Que
[fol. 29v]
adeo ille licet summe integritatis summeque sanc titatis uersabat secum animo in secrecioribusque intimi cordis penetralibus agitabat, ut tamquam magnorum delictorum reus de se ipse ita diceret? Si me non aspicio, nescio meipsum, si autem me inspicio, meipsum tollerare non pos sum. Tanta enim inuenio in me, que digna sunt reprehensione et confusione, ut quanto sepius et subtilius me discucio, tanto plures abho minaciones in angulis cordis mei inuenio. Ex quo namque peccare cepi, numquam uno die sine peccato transire potui nec adhuc peccare cesso, sed de die in diem peccata peccatis addo et ea pre oculis habeo nec gemo. Erubescenda uideo nec erubesco. Dolenda intueor nec doleo, quod est mortis signum et damnacionis indicium.

Quibus quidem uerbis ipse beatus Bernardus atque preter hec aliis huiuscemodi ita grauiter peccata sua accusat, ut per se cunctos passim admonere uideatur, ne assiduam utique peccatorum suorum accusacionem et deploracionem quisquam negligat. Quod quisquis obseruauerit, proficiet procul dubio in dies magis atque in suscepto sancte religionis itinere quasi recencioribus forcioribusque semper confirmatus auxiliis cursum melius perseueranciusque consummabit.

Sed ad hec efficacius obseruanda sedulaque mente tractanda
[fol. 30r]
frequens et attenta mortis memoria, que cunctis ineuitabiliter est uentura plurimum iuuabit, promouebit et incitabit.

De uiuaci et assidua mortis imminentis memoria necnon fructibus bonis et multiplicibus consequentibus ad eam, de miseriis quoque plurimis et maximis uite humane et easdem frequenter recolere, quam utile sit. Capitulum octauum.

Igitur felix ualde, qui ante mortem assidue meditatur de morte, qui de supplicio cogitat ante supplicium, ut postmodum supplicii ef fugiat periculum. Felix inquam quicumque frequenter horum habuerit meditacionem. Est enim meditacio nil aliud quam mentis ditacio. Hiis autem peroptime mens ditatur, quibus contra imminentia tam grauia pe ricula roboratur, tutatur et illuminatur. Est quippe huiusmodi meditacio et horum attenta consideracio, distruccio superbie, extinccio inuidie, effugacio luxurie, meditacio omnis malicie, perfeccio sancti monie, preparacio salutis eterne.

Porro uiuax et assidua mortis memoria dat contemtum mundi. Unde Ieronimus : Facile contemnit omnia, qui se semper cogitat moriturum. Dat euitacionem peccati. Unde sapiens: Memorare nouissima tua et in eternum non peccabis. Dat scienciam et securi tatem bene moriendi. Unde Ambrosius: Nec mori timeo, cum bonum deum habeamus. Et alius: Si ali quando moriendum est, cur non modo? Rursus memoria mortis
[fol. 30v]
ponit hominem uelud ad ostium tabernaculi exemplo Abrahe et filiorum Israelis in castris et sicut ad os spelunce, ut uideatur dominus exemplo Helye et in orizonte mundi futuri ad introitum suum et ad exitum carceris mundi, ut uideat homo, quo tendere iugiter debeat. Hinc bene dictum est: Uixeris hic et nunc uelut hic et nunc moriturus. Ergo nostre miseriam uite bene consideremus, in quam nudi et cum fletu intrauimus, in dolore et erumna pertran simus, cum luctu et horrore exituri sumus. Unde et necesse orare habemus dicentes cum propheta: No tum fac michi, domine, finem meum et numerum dierum meorum, quis est, ut sciam, quid desit michi.Reducat proinde quilibet sepius in memoriam illum extre mum exitus diem et antequam anima ex carcere carnis exeat, prouideat, quo uadat. Istius modi namque recordacio contricionem concipit, contricio compunccionem parit, compunccio oracionem scilicet pium et humilem af fectum in deum, pium uidelicet ex fiducia adiutorii, diuine bonitatis et clemencie, humilem ex con sideracione proprie fragilitatis et miserie. Hic lector attende! Quid enim est in omni sciencia, quod hominem prouocet facilius ad sui custodiam, ad omnem iusticiam expellendam, ad sanctitatem et timorem dei perficiendam quam sue condicionis consideracio, sue mortalitatis certa cognicio, pos tremo horrende mortis sue iugis recorda cio? Quando enim homo fit non homo, hoc est quando
[fol. 31r]
egrotescit, egritudo crescit, peccator expa uescit, cor contremiscit, caput exstupescit, sensus euanescit, uultus pallescit, facies in grescit, oculus tenebrescit et glaucescit, au ris surdescit, nasus putrescit, lingwa fates cit, os obmutescit, corpus tabescit, caro marcescit, tunc carnis pulchritudo fetor ef ficitur et putredo, homo soluitur in cinerem et uertitur in uermem.

Hinc dominus Lothariuscardinalis et cum eo eisdem verbis uenerabilis Ans helmus statum cadaueris humani corporis post mortem attencius considerans: Exibit, inquit,uterque spiritus eius et reuertetur in terram suam. In illa die peribunt omnes cogitaciones eorum.O quot et quanti mortales de mundane prouisi onis incertitudine cogitant, sed sub repente mortis articulo repente cuncta, que cogitauerant, euanescunt, sicut umbra, cum declinat, ablati sunt et excussi sunt sicut locusta. Exibit ergo spiritus non uoluntarius, sed inuitus, quia cum dolore dimittet, quod cum amore possedit. At uelit nolit constitutus est ei terminus, qui prete riri non poterit, in quo terra reuertetur in terram. Scriptum est enim: Terra es et in terram ibis. Naturale siquidem est, ut materiatum in materiam resoluatur. Aufferet ergo spiritum eorum et deficient et in puluerem suum reuertentur.Cum autem morietur homo, hereditabit bestias, serpentes et uermes.Omnes enim in puluere dormient et uermes
[fol. 31v]
operient eos.Sicut uestimentum sic comedet eos uermis et sicut lanam sic deuorabit eos ti nea.Quasi putredo consummendus sum, ait Iob,et quasi uestimentum, quod commeditur a tinea.Pu tredini dixi: Pater meus es, mater mea et so ror mea uermibus.Homo, putredo et filius hominis, uermis, quam turpis pater, quam uilis mater, quam abhominabilis soror. Conceptus est enim homo de sangwine per ardorem libidinis putrefacto, cuius tamen cadaueri quasi funebres uermes assistent. Uiuus genuit pediculos et lumbri cos, mortuus generabit uermes et muscas, uiuus produxit stercus et uomitum, mortuus producet putredinem et fetorem, uiuus hominem unicum impugnabat, mortuus uermes plurimos impugnabit. Quid ergo fetidius humano cadauere? Quid horribilius homine mortuo? Cuius gratissimus erat amplexus in uita, molestus erit eciam aspectus in morte. Quid ergo prosunt diuicie? Quid delicie? Quid epule? Non liberabunt a morte, non defendent a uerme, non eripient a feto re. Qui modo sedebat gloriosus in throno, iacet despectus in tumulo. Qui modo fulgebat ornatus in aula, modo sordet nudus in tumba. Qui uescebatur modo deliciis in cenacula, modo consumitur a uermibus in sepulchro. Hec ille.

Huius igitur tante calamitatis miseriam attencius quisque considerans ac mente sana intelli gens, cum apostolo uiuens se mortuum proclamat
[fol. 32r]
dicens: Infelix ego homo, quis me liberabit de carcere mortis huius? Adhuc apostolus uiuebat in corpore. Uiuebat, quod tamen mortuum nominabat, quia sensatus omnis et ueraciter sapiens, qui mor tem ante oculos bene considerat, iam se mortuum esse reputat, cum se cito moriturum certissime sciat.

De utili et attenta cadaueris sui corporis post mortem meditacione eiusque condicionibus et miseranda qualitate cum condignis lamento et luctu super eodem necnon de hiis, que occurrunt anime post egressionem a corpore et specialiter de horribilissima demonum uisione. Capitulum nonum.

Cogitet itaque pro emendacione uite ac pro sui firmiori custodia unusquisque statum cadaueris sui in morte atque cum beato Augustino in meditacionibus dicat apud se: Ecce stanti et quis scit, utrum cras uel hodie. Claudentur oculi mei ad interiora capitis reflexi, quorum sepe uanis et perniciosis ua gacionibus delectabar. Iacebunt tenebris hor rendis obducti, qui modo pro luce gaudent uanitates haurire, patebunt aures mox re plende uermibus, que modo detraccionis uoces et secularis rumores damnabili iocunditate suscipiunt. Stringentur dentes miserabiliter ob serati, quos sepe dissoluit edacitas. Pu trescent nares, que nunc uariis odoribus delec tantur. Squalore fetido labia horrebunt, que stulto cachinno frequenter dissoluta gaudebant. Ligabitur lingwa tabida sanie, que inanes fabu las proferebat. Artabitur guttur et uenter sta
[fol. 32v]
tuiret, uermibus, qui uariis escis crebro distenti sunt. Tota insuper complexio siue corporis dispo sicio, cuius sanitati, cuius comoditati, cuius uolup tati omnis pene mea cura inuigilat, in pu tredinem et in uermem ac postremo in abiectis simum puluerem dissoluetur. Ubi queso tunc erit superbia mea aut quid proderit michi? Ubi ceruix erecta, iactancia uerborum, ubi ornatus uestium, uarietas deliciarum, ubi pulchritudo corporis, ubi uiuacitas sensuum, ubi diuicie multe, ubi honores seculi et presidencie? Certe mors totum aufferet et uelut somnium euanescent et suum amatorem miserrimum relinquent.

Et nichil me nisi mea opera sequentur, secundum quorum qualitatem recipiam pro mercede bona aut mala. Cur ergo hiis nunc inuigilo, cur circa illa sollicitor, cur non spiritualibus et eternaliter duraturis magis insisto? Hec ibi.

Petrus Damiani: Post egressionem anime de corpore, quis ex plicare ualeat, quot armatae iniquorum spirituum acies in insidiis latitant,quot frementes cunei feralibus telis instructi iter anime obsideant, ne transire libera possit. Hec ille.

Attendant preterea atque perpen dant omnes et singuli in ista horribili hora, de qua loquor, quando misera peccatoris anima de mundo exitura et itura est, quia tunc mox aderunt ministri maligni, illi scilicet maledicti dyaboli, illi tartarei spiritus horribiles et pessimi ue lut leones rugientes, ut rapiant predam, scilicet peccatricem et miseram animam. Tunc subito pa tebunt horribilia loca penarum, chaos et caligo tenebrarum, horror et miserie tribu lacionis, timor et angustie confusionis, dolor horrende uisionis, tremor tremende mansionis.
[fol. 33r]
Ubi locus flencium, ubi stridor dencium, ubi morsus uermium, ubi clamor dolencium, ubi est luctus gemencium, ubi uox clamancium peccatorum et dicencium: Ue, ue, ue filiis Eue! Ue, propter penarum diuersitatem! Ue propter penarum acerbi tatem! Ue propter penarum eternitatem! Cumque hec et alia similia ymmo millesies, quam dici potest, peyora egressura de corpore misera peccatoris anima audierit, uiderit et senserit, qualis quantusque et quam magnus terror et timor ac tremor erit in ea, que lingwa potest dicere, quis liber exponere? Aut quis intellectus capere sufficiens est? Porro quid tunc proderit sciencie iactancia, seculi pompa, mundi uanitas, terrene digni tatis cupiditas? Numquid poterunt luxurie appe titus, cibus exquisitus, potus delicatus, uestis curiositas, calciamenti speciositas, carnis mollicies, uentris ingluuies, ciborum super fluitas, crapule ebrietas, domorum construc tio, prebendarum acquisicio, diuiciarum con gregacio? Nunquid omnia ista et similia poterunt miseram animam hominis eripere de ore horrendi et horribilis leonis et de maledicti fauce draconis? Hanc itaque leccionem legat, sapi at et sane intelligat atque in corde suo retineat quisque peccatis implicatus, amore mundi et carnis inebriatus et cecatus, cui plus placet luxuriosi cadaueris uenenosa uoluptas
[fol. 33v]
quam anime sue sanitas, qui plus studet circa Marcam quam circa Marcum, cui plus est cura de mundo quam de Christo, cui plus est de lege bouina quam diuina. Legat igitur leccionem istam insipiens, iste, qui eiusmodi est et speculetur in hoc speculo speciem suam, consideret diligenter, unde ueniat, quid sit et quo uadat, perpen dat ex premissis, per quam semitam uehementer metuendam, per quod iter ualde tenebrosum, per quorum horrendas manus misera eius tran situra est anima. O stulte peccator! Quia ista con siderare nescis siue premeditari, quia non uis et preuidere neglegis, ideo sepius inuadit te superbia, exagitat te ira, cruciat malicia, uulnerat inuidia, inflammat luxuria, fatigat pigricia, ligat auaricia, quoniam horrenda immi nencia tibi tormenta prudenter non respicis. Idcirco contumax et iniuriosus et obstinatus sepe efficeris, piger et ociosus ad diuinum opus accedis et illud negligenter et desidiose agis. Quare? Quia non uis preuidere, quo uadis.

Porro si serpens iste uenenosus dyabolus et sathanas ausus fuit cum furore impetum facere in sanctissimam animam beati Martini, qui erat, ut dicitur, gemma sacerdotum, et eam cum principibus angelicis euntem in celum curabat impedire. Quomodo timendum est cuique peccatori et trementer premeditandum, quam horribiliter
[fol. 34r]
occurrat misere anime sue ille doli artifex, ille filius iniquitatis, ille animarum hostis amarissimus?Quomodo enim poterit quis stare ad horrendum aspectum tremendi uultus eius, cuius aspectus est mors sicut dei aspectus est uita? Insuper quis stabit ad intollerabilem fetorem oris eius, ad flammas sulphureas oculorum eius? Certus esto, quod timor huius horrende bestie omne genus tormentorum exuperat plus quam in hoc mundo cogitari unquam possit. Quod propheta pauidus expauescens ad oracionem confugit dicens: Exaudi, deus, oracionem meam, cum deprecor, a timore inimici eripe animam meam!Mira res, attende quid orauerit, a timore, inquit, inimici eripe animam meam. Non dicit a potestate, sed a timore. Quare? Ad insinuandum, quam maxima sit pena, quam hor ribilis et intollerabilis sit timor ipsius inimici. Hew, hew, fratres mei, si talis et tantus est timor anime peccatrici ex solo sathane uisu, quanta confusio, quantus horror, quanta affliccio, quanta lamentacio erit in eius tactu?O stulti filii hominum! Mendaces filii hominum, ut quid diligitis uanitatem et queritis mendacium? Qui diligit iniquitatem, odit animam suam.Et deus spreuit eum, quia odibiles sunt deo impius et impietas eius. Unde psalmista: Non ne qui oderunt te, domine, oderam? Item: Al tissimus odio habet peccatores et misertus est
[fol. 34v]
penitentibuset timentibus eum. Quare tam hor rendam et tam horribilem non cirumspicitis mise riam? Quare non proicitis superbiam? Quare non extinguitis auariciam? Quare non contem nitis luxuriam? Quare mores uestros malos non corrigitis? Quare obedienciam in omnibus non cus toditis? Quare uoluntatem propriam non dese ritis? Quare mandata dei et ordinis insti tuta negligitis? Quare uos ipsos nimio a more diligitis? Quare humilitatem et pacienciam in cunctis non seruatis? Quare omnem iusticiam non operamini? Propter hec enim et alia uos terribi liter alloquitur dominus per prophetam dicens: Ego in interitu uestro ridebo et subsannabo, cum uobis, quod timebatis, aduenerit.Ego, inquam, in interi tu uestro ridebo. Id est cum finis uester aduenerit, uos derisione dignos clamabo et, cum irruerit super uos repentina calamitas, subsannabo, id est cum amara mors uos momorderit, eterna subsannacione damnabo.

De cordis puri tate conquirenda et quod triplici cordis impu ritati triplici pugna sit obuiandum et quibus mediis aut modis ad ueram compunccionem et perconsequens ad perfectam cordis purita tem perueniatur. Capitulum decimum.

Si, o frater carissime, ea, que sunt hactenus dicta de morte, cordialiter pensaueris menteque sedula fideliter tractaueris, non in eternum peribis, quinymmo ad cordis pu
[fol. 35r]
ritatem tibi pre cunctis incessanter querendam atque feruenter desiderandam cicius pertinges, ubi primo te diligenter oportet aduertere, quod tui cordis impuritas in tribus precipue uidetur constare. Primo in hoc, quod nimis in ordinata affeccione inheres rebus infimis uel inclinaris inordinate ad eas, puta uane glorie, honori, laudi, humane gule, lux urie et sic de aliis amans non amanda. Secundoconsistit impuritas in hoc, quod non amas aman da, sed affectus et appetitus ita sunt inmundi et impuri et malis humoribus infecti, ut spi ritualia et celestia nil ei sapiant, sed quodamodo nauseam habeant super celesti manna. Nichil mouentur super memoria regni celorum et similibus et ista impuritas potest dici odium non odien dorum, id est non appetere appetenda. Tercia tui cordis impuritas est quedam cordis infirmitas uel mentis inabilitas, qua eciam iam purgatis affeccionibus et aliquantulum eciam reparata spe tamen adhuc minus sufficiens redderis, ut deo per feruidam perfecti amoris affeccionem inhereas uigore caritatis deficiente.

Contra has cordis impuritates oportet te uiriliter et constanter agere atque cor tuum timore domini amarissimis rebus adimplere, ut sic ualeas ad ueram compunccionem peruenire et consequenter perfectam cordis puritatem obtinere,
[fol. 35v]
cuius fundamentum et causa efficiens fides uera dinoscitur esse, quippe fides timorem dei efficit, timor compunccionem ingerit, compunccio ad cordis puritatem disponit, que deo dignum ac gratum te facit. In primis igitur, ut iuxta apostolum cor tuum fide purificarimereatur a domini timore propheta suadente spiritum salutis et compunccionis, uti concipias, satagere stude! Recognosce itaque, quod plenus es inmundis concupiscenciis et carnalibus uiciis, quod teipsum feruenter diligis, quod sensui proprio fortiter inniteris, quod toto desiderio anhelas ad al tum statum, ad gloriam mundi, quod difficile est tibi carere cibis delicatis, quod graue est tibi despici et uilipendi et sic de aliis. Ueniat ex fide timor in cor tuum, ut spargat omnes huiusmodi rerum dulcedines quibusdam amaritudinibus proponens tibi et terrens te, considerans, quam cito omnis mundana delectacio transit, quam magnam et inexplicabilem penam pro qualibet inordinata delectacione quamlibet modica sis recep turus quamque seuere et terribiliter adueniet iustus iudex super hiis te puniturus. Hiis et similibus oportet te cor tuum amaricare ac timore concuti et terrore perturbari et ita uiolenter a suis delectacionibus et concupiscenciis, ut earum oliuiscatur, auelli.

Hinc oritur mox compunccio salutaris, que conficitur ex peccatorum propriorum recordacione, ex propriorum defec tuum et noxiarum passionum recognicione, ex peccatorum quottidianorum commissione, ex iudiciorum dei attenta consideracione, ex breuitatis uite presentis et futuri seuerissimi iudicii agnicione ac demum ex magnitudinis et multitudinis penarum infernalium cordiali pertractacione.

Hec et similia, si in corde tuo
[fol. 36r]
studiose ruminaueris et ex istis uel eorum aliquibus frequenter cor tuum repleueris, omnia dulcia fient amara. Tunc transit mundus a corde et concupiscencia carnis et concupiscencia oculorum. Inde euanescit nul lamque foris sencies amaritudinem huiusmodi a maritudine interius repletus et ita cor tuum inci piet omnem dulcedinem mundi, affeccionem et adhesionem respuere, siue sit gloria mundi uel honor uel fauor populorum, gulam insuper et luxuriam pe nitus abhominari. Ut autem impromtu habeas hoc genus compunccionis conficiendi, artem, qua idconficias, et materiam tibi tradam colligendi.

Me ditare igitur, o frater, de morte et ab oculis tuis numquam recedat, quod post modicum sis ex hac uita in aliam ignotam regionem transiturus et omnes res mundi, gloriam et honorem et quecumque alia, in quibus in hoc mundo delectaris, hic sis relicturus. Omni enim hora, omni die fini et ultime hore tue propinquas. Scrutare ergo et, quantum potes, interdum in te affectum transforma hominis morientis et forma in te et meditacione tua, quasi stanti moriturus esses, et iam sit presens, quod sine dubitacione adhuc tibi presens erit. Uide proinde sic affectatus, quantus tibi dolor inest, quantus consciencie remorsus et internus clamor de malis delectacionibus tuis, quantum dolebis, quod te non emen dasti et a delectacionibus te non auulsisti, quod dei precepta transgressus sis. Nam in illa hora uidebis, quid meruisti et quid commisisti. Adduc ante oculos singulas delectaciones, uide singula uicia
[fol. 36v]
et passiones, quibus modo dulciter delectaris. Co gita, quam amarum erit tibi tunc a delectacionibus separari et quantum dolebis, quod uiuens non fuisti con cupiscenciis mortuus.

Deinde cogita et forma in te talem affectum, ut si anima tua stanti deberet exire, quam libenter omnem delectacionem relinqueres, quam gratanter omnem laborem et penitenciam arriperes, si uitam possis obtinere. Cogita deinde in illa hora, quam breue uidebitur tibi esse tempus uite tue et delectacionum tuarum. Tunc uidebis totum tempus tuum transisse sicut somnium uel sicut umbram, maxime cum perpendis instare eternitatem, que numquam finietur. Deinde cogita, quantus tibi erit dolor, quod pro tam minima delectacione breuissimi temporis amisisti maximas delicias, leticiam et gloriam sempiternam. Cogita eciam, quod omnes iste delectaciones nichil tibi tunc amplius conferent quam quod amaram mortem faciunt amariorem. Tanto enim difficilius hinc separaberis, quanto pluribus rebus inordinatis con cupiscenciis fueris alligatus. Unde sapiens: O mors, quam amara est memoria tua homini sano et pacem habenti in substancia sua. Cum autem talem affectum in te formatum et cordi tuo impressum senseris, tunc procede ulterius cogitans, quod illa hora certissime ueniet et est tibi ineuitabilis. Omnes enim homines morientur et mille generaciones a principio seculi preterierunt, ita et tu sequeris.

Deinde cogita, quod illam horam determinate scire non poteris, sed improuise ueniet forte hoc anno, forte hoc mense, forte hac septimana, forte
[fol. 37r]
presenti die seu hora, quia sicut fur, ita in nocte ue niet, quando nichil de hoc cogitabis, sed te adhuc multa acturum cogitabis. Nonnumquam eciam, ut eo plus timor concupiscencias tuas excruciet et expurget, reuolue ordinem, quo ad mortem deuenies. Siquidem mortem, ut communiter precedit infirmitas grauissima, cogita, quanta erit hec infirmitas, quam grauis, quando cor tuum pre nimio dolore rumpetur. Cogita, quomodo erit tunc cor tuum depressum ac, si totum mundum super se contineret, tum propter infirmi tatis magnitudinem, tum propter naturalis inclina cionis esse suum appetentis mirabilem horrorem, tum propter timorem de peccatis et de iudicio futuro et sic tandem sequitur mors. Item interdum propone oculis tuis ymaginem alicuius hominis mori entis et diligenter respice formam, modum et ordinem, quibus ad mortes deuenitur. Nigrescit totum corpus, omnia membra rigescunt, oculi uer santur et sic de aliis.

Deinde cogita, qualiter demones aduenient expectantes sicut leones rugientes, preparati ad escam, si quid de suo in anima potuerint inuenire. Et qualiter inmundi spiritus anime egredienti obuiabunt querentes in ea opera sua, ut secum eam trahant ad inferni profunda. Deinde cogita, qualiter anima egressa de corpore stanti ante tribunal iudicis statuitur, iam tunc sentenciam receptura, que ex hoc tunc usque in secula non mu tabitur. Deinde sequere funus ad sepulturam et quomodo caro misera, per quam tanto tempore quesiuit de lectaciones, terre traditur et uermibus esca paratur et
[fol. 37v]
traditur perpetue obliuioni. Ex istis et similibus bene considerabis, quod gaudium et delectacio mundi sit adinstar puncti et sicut umbra et quod homo sit hic uelut hospes unius noctis. Econtrario nonnumquam debes tibi affectum assumere iusti uiri morientis et ad mortem bene dispositi cogi tando, quam letus exit, qui prius penituit et se a delectacionibus purgauit et puritatem cordis seruauit et nichil hic uiciose dilexit.

De extremi iudicii terrore et aduentu ac disposicione iudicis necnon de hiis, que ibidem tractabuntur. Insuper de penis dam natorum, nam ex hiis attencius cogitatis cicius ingeritur compunccio cordis. Capitulum undecimum

Deinde oculum mentalem uerte ad ex tremum iudicium, ut ex memoria ama rissima amarescant omnia dulcia. Cogita igitur fide sincera, quantus timor, quantus clamor quan taque fiet admiracio, cum tuba anglica sonuerit, cum fulgura terribiliter splendescent, tonitrua mugient, cum ad terrendum peccatores sol obscuratur et luna non dabit lumen suum. Cogita, quid cordis tunc habebit peccator. Cogita, qualiter tunc uniuersi mortui resurgent tractantes, unusquisque secum, quid boni egit uel mali, et quidem cum inef fabili leticia expectabunt iudicem.

Iniusti autem indicibili terrore timebunt de aduentu et facie eiusdem iudicis dicentes: Montes, cadite super nos, et colles, cooperite nos a facie iudicis. Tempus enim abiit et recessit, non est, quo eant et emant
[fol. 38r]
oleum meritorum. Egredere deinde et speculando occurre et iudicem conspice uenientem cum potestate magna, cum senioribus populi comitantibus uniuersis angelis et sanctis. Deinde reuolue amarum illud diuorcium, cum separantur oues ab edis. Et nunc quidem sunt duo in domo una, due in mole una, sed tunc unus assumetur et alius relinquetur, numquam ammodo coniungendi. Transforma in te affectum eorum, qui a sinistris sunt, quomodo lamentantur di centes: Ecce hii sunt, quos habuimus aliquando in de risum, quantus eis dolor, quantus luctus. Deinde assume affectum eorum, qui a dextris sunt, quanto repleti sunt gaudio, quod pro tam modicis labo ribus eterna premia meruerunt. Cogita, quantafiet ibi examinacio operum, locucionum et medita cionum et malarum affeccionum. Omnia ibi nuda erunt et aperta eciam, que hic fuerunt palliata. Nam Ierusalem scrutabitur in lucernis et inuenientur nonnulli Babylonii, qui ciues putabantur Ierusalem.

Testis erit ibi dyabolus, qui ostendet nobis peccatum, quod commi simus, tempus, quando et ubi peccauimus, et dicet: Equissime iudex, iudica hunc esse meum ob culpam, qui tuus esse noluit propter superbiam. Accusabit propria consciencia et sancti angeli accusabunt. Ibi Christus insignia passionis sue ostendet et malis beneficia incarnacionis improperabit eo, quod ea contemserunt et ingrati fuerunt. Deinde proferet iudex sentenciam diffinitiuam, a qua nullus potest appellare, nullus contradicere, nullus subterfugere, nullus se defendere ualebit. Cogita, quid amari tudinis, quid doloris, quid horroris contineat
[fol. 38v]
sentencia illa! Ite maledicti! Cogita, quid dulcedinis, quid admiracionis et gaudii habeat uox illa! Uenite benedicti! Interdum eciam cogita de particulari tuo iudicio et forma meditaciones ex premissis suo modo.

Deinde uerte oculum ad regionem damnatorum et carcerem miserorum diligenter scrutans, que ibi aguntur, qualis sit ibi mansio et quis locus. Quia autem mens nostra ceca melius per uisibilia et sensi bilia ducitur ad noticiam inuisibilium, ideo ut illas penas melius sencias, potes tibi assumere similitudines a sanctis super hoc in scripturis positas. Aspice igitur infernum, chaos horribilissimum, locum subterraneum et profundissimum et totaliter ignitum, fornacem totam incensam et terribiliter inflammantem, ciuitatem magnam, tenebrosam et obscuram, totam incensam et ardentem, plenam infiniti populimultitudine, clamantibus uniuersis et mirabiles sonitus dantibus et eiulatus pre dolore et ar dore et ex inuidia se mutuo mordentibus, tamquam si canes rabidi essent simul coniuncti.

Co gita deinde penarum acerbitatem. Ibi est calor nimius, cui noster hic calor in nullo est comparabilis, ibi frigus intollerabile, cui nullum frigus mundi in aliqua comparacione potest equari. Et ita cogita de singularum penarum intensionibus et cruciatibus! Cogita de penarum multiplicitate! Ibi ignis inextingwibilis, habundans ardore, carens tamen luce! Ibi intollerabile frigus, fetor pessimus, tenebre palpabiles, uermes inmortales! Ibi enim est pena in omni sensu, in omni membro! Uidebit uisus laruales demonum facies mira
[fol. 39r]
biliter suo terribili aspectu affligentes, auditus nil audit quam fletus et planctus et ullulatus et uocem illam: Hew hew, ue ue, ut quid fuimus nati? Ut quid a deo creati, ut quid non perimus? Maledictus deus, qui nos creauit ad hanc penalitatem. Ecce hoc est carmen, quod ibi can tant, continens lamentaciones et ue.

Cogita de miserrima illa societate et crudelitate tortorum, quoniam sunt sine misericordia, in torquendo non fatigantur, ad misericordiam non commouentur, sed penam omnibus modis, quibus poterunt, augebunt. Ibi insultant dicentes: Ubi nunc gloria, ubi uo luptas, ubi honor, ubi altus status? Quid nunc prosunt omnia, que fuerunt tam breuia, tam cito tran seuncia? Cogita, quod quis ibi plus in illis membris punitur, per que amplius deliquit, siue in lingwa siue in corde. Et quantum se quis plus extulit et in deliciis fuit, tantum plec tetur ibi pena grauiori. Cogita eciam de penis interioribus et maxime de priuacione uisionis diuine, que excedit omnem aliam penam. Cogita, quot sunt eternaliter anathematisati et eiecti ab illa superna et gloriosa ciuitate Ierusalem numquam illuc redituri. Cogita de uerme consciencie, qui numquam morietur, qui non cessat clamare, quin et affligit continue, quod tam propter modicum gaudium adinstar puncti ad illas penas descenderunt. Item cogita de passionibus anime, ire, inuidie, quibus affliguntur. Nam iracundia, inuidia maxime in ipsis regnant.

Item diligenter rumina penarum eternitatem, que omnibus penis grauius
[fol. 39v]
affligit. Penarum enim nullus est finis, nulla ibi re demcio, post mille millia annorum non appropinquat finis, quia nullus est finis. Hiis et similibus meditacionibus timorem domini concipies ac com punccionem salutarem conficies, ut sic affecciones tuas a rebus infimis auellas.Est enim inicium sapencie timor domini et in ipso debemus nos studio se exercere et sic cor nostrum purgare, ut ad ca ritatem possimus peruenire. Unde sapiens: Inici andi sunt homines a timore, ut ad caritatem perueniant. Uidesne nunc, quam congrue diuina scriptura puritatem cordis fidei ascribit iuxta illud: Fide purificans corda eorum eo quod timor, qui est primus effectus fidei, euellit et extrahit cor ab inmundis affeccionibus et uiciosis inquinamentis.

De cordis purificacione contra eiusdem secundam impu ritatem, que fieri habet per desiderium celestium et spem. De celestis quoque patrie alta considera cione et quibus meditacionibus desiderium ad eandem ualeat efficacius inflammari et enumerantur ibi plurima diuina beneficia communia et priuata. Capitulum duodecimum.

Sicut fides timore futuri iudicii ac suppliciorum metu facit uiciorum contagia declinare concuciens quodammodo omnia interiora et extrahens ab inferiorum uiciosa af feccione et inhesione, ita consequenter spes men tem nostram de huiusmodi affeccionibus auulsam, sed non eleuatam, ymmo timoris pondere depressam de presentibus auocat et ad superiora eleuat et uniuersas corporis uoluptates uel mundi uani tates celestium premiorum expectacione contemnit
[fol. 40r]
incipiens suspirare sursum et mente aspirare ad illud sublime gaudium, quod spes interius representat.

Igitur si cor tuum iam ab infimis abstractum timore senseris, noli iam stare, noli te in tuto putare! Si stare cepisti, iam descendisti. Siquidem cor tuum uacuum ab affeccionibus esse non potest, si igitur sit noxiis ua cuatum, impleatur celestibus et sanctis affeccionibus, alioquin rursum descendit. Unde eciam, cum te in timore expurgas, expedit, ut interdum in spe respires.

Igitur contra secundam cordis impuri tatem, que in eo consistit, quod affectus tuus adeo est concupiscenciis infectus uel ex reliquiis concupiscenciarum depressus et infirmus factus, ut non sapiant ei celestia, cor tuum erigitur, per spem. Nam spes saporem eternorum ingerit et affectum ad superiora re stituit. Sicut igitur superius dictum fuit, quod homo per adhesionem, conmixtionem siue affeccionem in feriorum fit impurus, sic et acquiritur quedam puritas cordis, id est affectus ad celestia et spi ritualia et hoc fit per spem.

Igitur, o homo, ymaginare super te locum quendam totum quietum, totum purum et mundum! Infra te uero locum quendam totum turbulentum et in continuo mo tu existentem et totum turbidum et impurum, te uero in medio constitutum! Quanto igitur descendis ad locum infra, tanto magis effici eris inquietus per concupiscencias, instabilis per uaria desideria, impurus per inmundas affecciones et per admixtionem inmundorum. Quanto uero te
[fol. 40v]
sursum erigis per iugem meditacionem, continuam af feccionem, desiderium et spem et celestium admix tionem, tanto magis eris quietus et stabilis unam illam desiderans, esse scilicet in atriis Ierusalem,beatitudinis uidelicet patrie celestis.

De qua quidem beatitudine ad habendum desiderium, ad ipsam obtinendam poteris tibi meditaciones formare necnon similitudines congruas assumere a sanctis pro nostra capacitate adinuentas. Est igitur ciuitas illa gloriosissima amplitudine et capacitate per maxima, ex auro mundissimo gemmisque preciosis simis mirabiliter constructa, singule eius porte sunt ex singulis margaritis. Est item campus speciosissimus omnium florum pulchritudine deco ratus. Ibi semper est estas amenissima, ibi odorum suauitas fraglantissima et omnium delectabilium copia. Cogita et totis uiribus te ipsum ad co gitandum recollige, ut uideas, quantum sit gau dium deum semper per essenciam intueri, summam et indiuiduam trinitatem mundo cordis oculo inspicere, in qua relucet omnis pulchritudinis omnisque bonitatis exemplar essenciale, in qua uisione omnia uidebis, omnia, que uelis, scies, ex ea uisione omni gaudio, omni bonitate et omni leticia repleberis, in ea beatus eris et bea tissima beatitudine, que deus est, perfrueris. Cogita, quantum sit gaudium domino Ihesu Christo semper assistere et beatissimam et gloriosissimam ipsam humanitatem semper aspicere, cum Petrus uidens eum transfiguratum optabat sic semper permanere, quam magnum est
[fol. 41r]
gaudium uidere illum in regno suo sublimem et gloriosum, qui pro nobis in hoc exilio quondam pauper uenerat exul pariter et peregrinus. Cogita, quantum sit gaudium interesse societati celestis curie, quanta leticia et exultacio interesse agminibus angelorum, letari cum patriarchis et prophetis, apostolis, martiribus et confessoribus. Cogita de dotibus corporis tui, quibus ipsum corpus beatificabitur, uidelicet de immor talitate, subtilitate, impassibilitate, summa agili tate et gloriosissima speciositate. Cogita de doti bus, quibus ipsa anima implebitur iam beata, que sunt plenitudo sciencie, quantum ad uim racionalem, replecio iusticie, quantum ad uim irascibilem, supereffluencia le ticie, quantum ad uim concupiscibilem. Cogita ex hiis dotibus principalibus, quam multa alia dona magna et ineffabilia consequeris, uidelicet securitatem, ut iam non timeas eici, non timeas a carne, sathana uel mundo uinci. Item libertatem ad faciendum quodcumque libet. Item uoluptatem mundissimam et iocundissimam in corpore et anima. Item amiciciam, amorem, honorem, concordiam et perfec tissimam caritatem. Et breuiter omnia colligendo ha bebis, quidquid uolueris, et quidquid nolueris, non habebis.

Uerum ut maiorem habeas fiduciam spe randi et futuram gloriam obtinendi, debes nonnumquam signa dileccionis, que tibi dominus tuus exhibuit, stu diose reuoluere et eius beneficia diligencius con siderare et ex consideracione accendi quasi quibusdam stimulis ad reamandum. Cogita igitur primum, quam sit magnum signum dileccionis dei tui, quod te, qui
[fol. 41v]
tociens eum offendisti, tociens terga ad eum uertisti, tociens ab eo recessisti, tociens grauissime peccasti, quo ciens reuerti uolebas, ipse te suscepit, dolenti peccata indulsit, emendantem et corrigentem adiuuit. Ecce quantum tibi dimisit, quia tot mala, quot fecisti, ymmo quot mala facere potuisti, a quibus te preseruauit.

Dinumera beneficia naturalia, que tibi contulit, si potes. Creauit te et esse dedit tibi ex nichilo, sed et esse pulchrum et speciosum, sublime et uiuum quinque sensibus decoratum. Dedit tibi pre ceteris creaturis inferioribus intellectum, quo ceteris animantibus preemineres et deum tuum cognoscere posses et ueritatem ipsam intelligere et huic intel lectui tuo lumen uultus sui infudit et magnam clari tatem luminis naturalis dedit. Dedit tibi memoriam, qua sensibilium rerum simulacra reponeres, ut quocienscumque uelles illius, quod tibi placeret, posses reminisci. Similiter dedit intellectum possibilem, ubi intelligibilium species iterum occurrendas collocares. Fecit animam tuam tante benignitatis tanteque nobilitatis, ut nichil eam implere nichilue possit ipsi illabi, nisi sancta et gloriosissima trinitas, unus deus, ad cuius ymaginem et similitudinem te creauit.

Quid plura? Dedit solem, ut tibi luceret per diem, lunam, ut tibi luminaret per noctem, omnemque inferiorem creaturam ad tuum fecit obsequium et ad tuum ministerium ordinauit. Deinde cogita de donis gracie tibi collatis. Dedit enim tibi contricionem et dolorem de peccatis et ab iniusticia reuocauit et iusticiam infudit, quod est solius dei, quod tamen multis negauit. Dedit et inspirauit uo luntatem, quod te uelles emendare, tempus et locum or dinauit, ubi et quando emendare te posses et hecomnia multis te melioribus non dedit. Cogita eciam
[fol. 42r]
de donis superexcellencie, que tibi contulit, uidelicet quod dedit tibi dulcissimum filium suum primo in incarnacione. Nam propter te natus est, propter te crucifixus est, deinde in sacramento altaris dedit se tibi in cibum et in potum. Misit tibi spiritum sanctum in signaculum accep tacionis, in priuilegium amoris, in anulum desponsacionis. Ut autem amplius ad amorem, deuocionem et compunccionem pietatis te eleues, cogita, quam multa dominus ille magnus propter tuam salutem peregit. Siquidem lo cutus est cum patribus, apparuit in figuris, loquebatur in prophetis, eduxit te de Egipto, induxit te in terram promissionis et infinita miracula et mirabilia fecit.

Ut quid autem fecit hec omnia nisi desiderio et amore tui, ut tu celorum regnum et eternam beatitudinem possis promereri, ut in cognicione celestium intel lectum tuum illuminaret et affectum ab infimis pur garet? Hec omnia spem tuam et affectum sursum debent erigere in amorem dei tui. Ut autem hec et similes meditaciones de beneficiis dei amplius te moueant, debes tenere hunc modum et talem af fectum formare in meditando, ut diligenter inquiras magnitudinem et potenciam conditoris tui, benefac toris tui, qui tibi hec omnia contulit. Nam est poten tissimus, ut potes uidere in rerum creacione, est sapi entissimus, ut apparet in earum gubernacione et pro uidentissima disposicione. Unde pro magno debes habere, si quid quantumlibet modicum tibi tribueret. Secundo debes aduertere et cogitare, quanta sollicitu dine, quanto desiderio hec tibi beneficia tri buit, hec tibi dare ab eterno predisposuit, ab eterno de te actualissime sine cessacione cogi tauit et tibi benefacere ab eterno preordinauit,
[fol. 42v]
sic fuit semper et est circa te sollicitus, sicut erga integram urbem uel totum orbem, sic intendit tibi sollicitus pro te, ac si uacaret a ceteris. Tercio debes aduertere omnia beneficia diuina generaliter humano generi collata, ibi tibi debes assumere et attrahere, ac si tibi soli collata forent, ut cogites: Ecce propter me totum mundum creauit et omnia in eis, propter me homo factus est, propter me crucifixus est etc .

De cordis perfecta pu ritate, que consistit in uera caritate, per quam omnis inmpuritas prorsus expellitur et ad bene moriendum quisque digne disponitur. Ca pitulum tercium decimum huius prime partis.

Nunc ad tercium gradum, qui est in cordis puritate et in uera consistit caritate, ut letus securusque accedas, aduertere debes, quod in precedentibus omnis labor incipiencium et proficien cium uersatur, qui magnis laboribus ac multis doloribus, uigiliis, leccionibus, meditacionibus, opere manuum aliisque deuotis exerciciis et operibus pietatis laborant, ut hucusque perueniant, nec potest illuc peruenire tepidus nec negligens aut remissus, non mollis aut piger. Siquidem non parui laboris est, in primo gradu preteritam uitam dimittere, plangere et penitere et dignos fructus penitencie facere, sed multo laboris maioris uel saltem longioris est inueteratam consuetudinem priorem uincere, inordi natam affeccionem et inclinacionem ad inferiora deserere, inmundiciam et impuritatem a carne contractam ex purgare, appetitum gule extingwere, luxuriam de primere, iram suffocare, superbiam debellare et sic de aliis affeccionibus uiciosis, que omnia spectant ad purgacionem timoris.

Sed adhuc multo plus
[fol. 43r]
laboriosius uel saltem alcior gradus est, deinde totam animam et affecciones, quantum ad hunc gradum pertinet, ad celestia erigere et per spem in celestibus habitare. Qui igitur hucusque bene profecerit, iam uicinus pu ritati et caritati propinquat, licet adhuc per aliquos gradus eum ascendere oporteat. Oportet enim, quod longo et diuturno tempore in duobus precedentibus gradibus timoris, scilicet quem fides generat et spei se exerceat, affecciones noxias, superbiam, inuidiam, iram, gulam et cetera uicia conetur debellare humilitatem, castitatem, pacienciam ceterasque uirtutes quodammodo in naturam transformando.

Sunt autem duo, in quibus perfeccio istius tercii gradus puritatis et cari tatis consistit: Primo quod homo iam induit affectum uirtutum et ipsum quodammodo in naturam transformauit ita, quod uirtutes operatur non iam ex timore pene coactus, non ex spe remuneracionis attractus, sed solo bonitatis affectu induto delectatus et eodem affectu puritatis et caritatis ipsam inmundiciam et maliciam perhorrescit, amore uidelicet et desiderio uirtutis interius habituato et in teriori delectacione uirtutum.

Secundum est, quod sicut affectus uirtutum in eo est habituatus modo predicto, ita affectus sit deo per ardentem amorem unitus et ad diuine uoluntatis beneplacitum semper in omnibus paratus et in diuina speculacione erectus.

Sed de isto nunc non plura. Satis est enim per ista quamuis breuiter ostensum, qualiter cordis puritas acquiratur, in qua perfecta caritas consistere uidetur, qua denique puritate adepta, si bene custoditur, ad mortem quisque, dum sanus existit, quottidie dig ne disponitur. Sic quoque mortem ipsam preoccupans letus et securus, dum aduenerit, suscipere meretur. Nec erit necessaria qualiscumque preparacio noua. Ergo preuidendum est cuique sollicite, ut nunc talis satagat esse, qualis inueniri cupit in morte.

[fol. 43v]

De bona felicique morte, qualiter possit obti neri et quod necesse sit ad bene moriendum omnem altitudinem, presidenciam et mundi sollicitudinem a se penitus abdicare. Capitulum quartumdecimum.

Ut autem particularius descendam et qualiter, dum quis sanus existit et ualidus sibi prouidere atque ad mortem, quoniam uenturam digne et lau dabiliter sese disponere debeat, prout michi et uisum, clarius pandam, utque puritas cordis pretacta plenius acquiri necnon perfectius custodiri ualeat. Est pro doc trina salubri et efficaci et diligenter aduertendum atque memoriter retinendum, quod opportet in hac arte sicuti et in qualibet altera, qui bene et efficaciter in ea uoluerit erudiri eamque non perfunctorie consequi esse docilem et attentum, diligentem quoque et sollicitum atque precepta huius artis et regulas fideliter obseruare. Alioquin et labores inanes faciet et se grauiori pene subiciet tamquam ille, de quo beatus Petrus ait: Melius erat ei uiam ueritatis non agnoscere quam post agnicionem retrorsum conuerti. Cuius eciam artis profectus et fructus ex hoc liquide patere poterit. Cum enim secundum Aristotelem septimo Ethicorum sicut se habent principia in speculabilibus, sic se habent fines in agibilibus. Nam principia speculabilium directiua sunt omnium conclusionum et regulatiua, sic finis uite humane, qui morte comprehenditur, directiuus debet esse omnium accionum humanarum, ut omnes ac ciones humane in hunc finem diligantur, quo possit mors felix amplecti.

Et quia nemo potest noue uite fieri possessor, nisi quem penitet ueteris, neque bonam mortem assequi, nisi quam precedit bona uita, cum non perueniatur ad bonam mortem nisi per bonam uitam. Ideo
[fol. 44r]
appetens bene mori amplectatur prius bene uiuere et in eo indeclinabiliter perseuerare. Hoc autem, quod est bene uiuere, primum ostium habet, ut quis per penitenciam humilem integram lacrimosamque confessionem ipsum ingrediatur, iuxta ueritatis prime scilicet Christi eiusque preconis Iohannis Waptiste primam doctrinam, qui predicaturi populo uiam rectam a penitencia inceperunt dicentes: Penitenciam agite, appropinquabit enim regnum celorum, Mathei 3o et Luce 4to. Consulendum est ergo sanissimo consilio, ut dis cussione consciencie fidelissima premissa de omnibus peccatis a tempore ineuntis etatis atque de uenialibus et mortalibus peccatis, quantamcumque possit, puram confessionem faciat.

Hec est enim secunda post naufragium tabula, quam, nisi quis apprehenderit, post primum naufragium, non eua det secundum. Neque cordis puritatem assequi potest. Nec tamen ex eo existimet se securatum, si de cognitis faciat confessionem, cum regius propheta ueraciter dicat: Delicta quis intelligit. Pluraque firmissime no uerit esse incognita quam cognita, ne forte ex me dicina penitencie subrepat uicium elacionis ac securitatis, sicque periculosius incidat in laqueum dyaboli quasi securus superbiens quam prius se peccatorem reputans et sciens. Est enim morbus quilibet letalior occultus et incognitus quam notus et apertus. Stetque semper in timore continuo trepidus, de imperfecta peccatorum noticia ac de nouo semper casu suspectus. Sic per istum timorem cogitur semper uigilare et omnem torporem inercie a se excludit. Huius ostii primus ingressus, si negli gatur, minime credat se homo ad bene uiuendum dirigi nec perconsequens bene ad moriendum disponi. Hoc omnium sanctorum preconizat uita, hoc omnium scripturarum tradit auctoritas.

Sed quid ualet a preteritis uiciorum turpitudinibus
[fol. 44v]
emundari, nisi et cautela maxima addatur, ne quis recidiuum paciatur? Laui, inquit, uestimenta mea, quomodo iterum inquinabo ea.Recidere, inquit Bernardus, peius est quam cadere. Et facilius inclinatur, quis ad casum in eo, quo prius meminit cecidisse propter habitum acquisitum ex prioribus actibus. Non enim, quia culpa est deleta per confessionem, ideo eciam habitus acquisitus per operaciones multas censetur esse corruptus. Durat ergo habitus in sensualitate iam extincta culpa et reatu in racione. Nam non sibi contrariantur habitus et culpa nec se con secuntur, quo ad esse uel quo ad non esse. Stat enim cul pam esse cum habitu uicii. Et stat culpam esse deletam habitu permanente, qui iterato inclinat ad actus similes, quia quales sunt habitus, tales sunt et actus.

Est ergo inter alia non minimum in offenso pede cineres incedere sine macula. Siquidem alcioris status premi nencia aut presidencie pastoralis aut dignitatis con sularis aut prefulgencie principalis seu eciam ex cellencie magistralis et uniuersaliter cuiuscumque superioritatis et celsitudinis supra ceteros, iter rectum incedere cupientem sepius obliquare faciunt et numquam aut raro innocentem uitam secum compaciuntur. Per se enim sunt odi osis amaritudinibus resperse. Disponere ergo se uo lens ad bene moriendum meo consilio, quantumcumque sal ua obediencia potest, ab omni seculi altitudine et se cularis et ecclesiastice dignitatis culmine atque ab omni aliorum cura se studeat remouere et seipsum frenare et omnem ambicionis appetitum necnon aliorum dominium et regimen a se penitus abdicare. Et si ad quemcumque apicem cogatur, quantum in ipso est, aut pro uiribus reluctere aut si omnino ascendere ur geatur, cum impaciencia in eo resideat, donec quantocius
[fol. 45r]
poterit, iugum de collo abiciat et optata libertate fruatur.

Hortantur ad hec innumeralia exempla excellentis simorum sanctorum, qui tamquam luminaria in mundo sua sciencia, doctrina et uite honestate perditi, omni tamen sollicitudine et toto conatu altitudinis et supe rioritatis apicem declinare studuerunt, ut papa Gregorius, Augustinus et Ambrosius, antistites sancti et alii multi, qui omnes querulis uocibus et cogebantur ad ascensum cathedrarum et cum ingentibus planctibus in eis residebant. Quod quam uerum sit, qui desiderat scire, facile in eorum uita potest reperiri. Est enim secundum beatumBernardumnon minima ars discere nesciri. Et non solum dico hec retinacula presidencium fore uitanda cuilibet artem bene moriendi scire cupienti, sed et quelibet mentis sollicitudo et inquietudo circa que cumque negocia extraordinaria, preterquam spiritualia men tem humanam retrahencia sunt fugienda Christo dis cipulos admonente: Uidete, inquit, ne grauentur cor da uestra in crapula et ebrietate et curis huius mundi.Mencior, si non Iacobus apostolus in canonica sua idipsum swauerit dicens: Nolite plures magistri fieri, fratres mei, scientes, quoniam magis iudicium sumitis, eiusdem 3o. Non enimignorauit,quoniam cui plura committuntur, plura ab eo exigentur. Dum enim crescunt dona, raciones eciam crescunt donorum.

Hec autem cuilibet fugere uolenti non erit difficile moderni temporibus, cum hec a pluribus appetantur, et quod a pluribus appetitur, facile inuenit possessorum. Nec iam queri necesse est tales, qui talibus presidenciis prelocabuntur ut olim in primi tiua ecclesia, sed una catedra uacante plures se offerunt, ymmo se ingerunt et per impressionem occupant. Rarus enim est, qui peste hac caret, quam Bernardus baptizat
[fol. 45v]
libidinem dominandi. Cauendum est autem secundum Gregorium, ne ubi pigeat cadere, ibi libeat iacere. Sunt enim ple rique, qui uix coacti ascendunt, sed progressu temporis manus osculantur et quod cum dolore amplectebantur, cum amore possidere cupiunt nec uolunt nec possunt auelli ab eo, ad quod prius uix poterant trahi. Ecce indicium pestis, quam dixi libidinem dominandi!

Quomodo uero istis bene moriendum est, qui radices ambicionis in terra fixerunt, a quibus auelli nolunt? Nam oportet omnes radices prescindi ab eis in terrenis, qui artem hanc bene moriendi consequi et sese, dum sani sunt,ad mortem rite disponere uolunt. Nec dico omnem seculi altitudinem aspernandam ab eo, qui aspirat ad artem bene moriendi, quo ad esse, id est quod sit unus de eis, sed eciam quo ad adesse et coesse, ut eciam corpore et conuersacione sit a talium consorcio et fami liaritate separatus. Iudico enim uix aut raro fieri posse ut consorcia sublimium personarum aut quorumcumque negociorum perplexorum admixtio innocenciam uite ualeant conseruare. Sunt enim multa retinacula et spine cogitacionum talibus coniuncte, que mentem interioribus oc cupatam esse non sinunt et quietem animi multum turbant. Quanto igitur rarior cum talibus conuersacio, tanto qui ecior uita et sibi ipsi magis uacare potest. Ideo et patres sancti ad conseruandam uite innocenciam et animorum quietudinem swaserunt pontificum et mulierum consorcia penitus esse fugienda propter mentis anxietatem, que ex talium consorcio solet parturiri. Et sic pari modo de ceteris, ut testatur Cassianus libro undecimoDe institutis patrum. Hoc recensens felix antistes Augustinus uita eius in senium uergente curam omnem episcopalem cum onere annexo resignauit in con spectu tocius plebis Ypponensis suo successori
[fol. 46r]
ipsum substituens eo adhuc uiuente Eraclium presbyterum omnesque causas et negocia episcopalia ad eundem deferri precipiens, ipse deo et scripturis sanctis intendens, ut patet in quadam epistula sua.

Et hoc de multis aliis legimus, ut narrat Gilbertus in suo rudimento multos com memorans, qui oneribus episcopalibus reiectis quietati a curis seculi deo placere studuerunt, ut Ualerius Yponensis pre decessor Augustini, Lucidius Cicladensis episcopus, ut testatur Gre gorius in suo registro, qui ad religionis portum conuolauit et beatissimus martir Adalbertus pragensis archiepiscopus, monachus et post martirio coronatus. Petrus eciam Damiani religiosus et carthusiensis ordinis primicerius, duorum episcopatuum unius regendi, alterius uisitandi mole pressus, abiecta sar cina ad solitudinem repedauit. Ymmo et idem Petrus Damianinotabile uerbum ponit de hiis: Quotquot, inquit, legimus recta intencione ponfiticatus dignitatem dimisisse, certa spes est eos cum Christo eterna societate gaudere. Et quod de illis dicitur, hoc et de aliis, qui pariformiter mundi negocia et pompas atque prelaturas abiecerunt intencione deo uacandi, est senciendum, quia ubi eadem racio, ibi eadem uis. Sed forte posset quis tacite obicere illud Pauli: Qui episcopatum desiderat, bonum opus desiderat. Et nullum sacrificium deo gracius est quam zelus animarum et sanctorum pon tificum et pastorum lucrosam uitam pariter et doctrinam multaque talia, per que blandiri sibi quis possit de lucro animarum et per consequens ad ingerendum se de uita negociosa. Ad quod quidem alter non improuide posset respondere. In illius mente sic obicientis, si omnes anguli considerarentur, uix talis esse posset sine suspicione proprie excellencie, qui de sua propria salute non est securus et suggeritur sibi de acquisicione salutis aliorum periculose necnonprecipicio se exponendum, cum in altissimo apice eleuati multis uentorum tempestatibus frequenter fuere obnoxii, ut sacra scriptura inquisita sepius testatur.

Nec pu
[fol. 46v]
tandum est aliquem uere humilem talem affectum ad lucrum animarum aliarum habere posse tamquam de sua propria iam securum, quia quilibet uere salutis amatur primo potiussue anime miseretur placens deo quam sue oblitus ad alias acquirendas se transfert cum suo periculo, magis eligens dulciter plumescere in nidulo abscondito quam se implumem auiculam exponere rapacibus morsibus, bestiarum dentibus et unguibus diuersorum se committens, preser tim modernis temporibus, quoniam repleta est terra, sciencia domini et heresum malicia conquieuit, et, proch dolor, corrupti hominum mori inualuerunt, qui pene omnem docibilitatem a multis excluserunt.

Consulendum igitur uidetur omnibus artem bene moriendi diligentibus seque ad mortem solli cite preparantibus, ut sue saluti inuigilare studeant faciendo, dum sani sunt, puram et integram de peccatis confessionem atque ab omnibus curis, prout possunt, seipsos totaliter exonerent abiciendo penitus quascumque do losas de salute aliorum suggestiones, que duo premissa scilicet pura peccatorum confessio et negociorum exoneracio. Sic censeo fore necessaria ad bene moriendum, sicut purus oculus necessarius existit ad bene uidendum. Cuius primi exemplum accipimus de sancto Augustino, qui licet post waptismi sacri percepcionem in tricesimo uite sue anno pluries se per sacre penitencie ablucionem emundasset. Tamen hoc non contentus unam generalem confessionem omnium suorum criminum in facie tocius orbis legitur fecisse, quam scripsit in tercio decimo libro confessionum suarum. Ibidem cum multis lacrimis et cordis humilitate suas hereses incontinen cias, presumptuositates, furta, mendacia, mentis elaciones, cupiditates, curiositates, uanitates, incredulitates falsasque doctrinas, malas suggestiones et multa alia sua uicia ante waptismum contracta non erubuit publice tradere in scriptis peruersis se tradens ad deridendum bonisque ac piis ad compaciendum, ut uix quis ipsos libros legens cum attencione a lacrimis
[fol. 47r]
se continere ualeat. Cum de tam piissimo pectore tam lacrimosa processerit confessio, et tamen credenda sunt omnia crimina ante baptismum in puericia et adolescencia per eum commissa sibi totaliter secundum fidem in baptismo dimissa.

Nobis utique omnibus utilissimum relinquens exemplum, ut idem facere non pudeat, et si non in facie tocius orbis, tamen coram facie claues ligandi et sol uendi habentis. Et ut hoc perfectius quis facere possit, non dissuadendum est eciam omnia peccata a iuuen tute commissa in scriptis redigere, ne a memoria la bantur, que facile per obliuionem omittuntur. Ideo credimus eidem sancto magnam graciam a deo post hanc confessionem publicam accreuisse ex contricione et humilitate, ex quibus et ipsa confessio processisse uidetur, cum utique hanc nonfuisse necessariam eidem certa racio testatur, sicut et cuilibet alteri particulariter confitenti gracia diuina non dubitatur copiosius concomitari. Ex prioribus et aliisrespectibusclara reperitur causa, cur in dignitatibus et occupacionibus multis ac in aliorum regimine petulanti affeccione constituti, in aliqua egritudine aut periculo mortis immi nente indisponite mortis deplangunt ruinam, quia scilicet coguntur cum dolore amittere, quod non sine amorecognoscunt se possedisse secumque sarcinam peccatorum portare senciunt ad horrendum tribunal Christi, ubi racio de omnibus a se exigetur. Et tanto acerbior mortis dolor ingeritur ipsis, quanto et hiis bonis priuabuntur et de futuris nulla certa spe possunt respirare, quia artem bene moriendi non didi cerunt.

Neque, dum poterant, se ad mortem disposuerunt. Habent etenim eiusmodi quasi continuas atque innumeras peccandi occasiones, quin et plerumque mortaliter delinquunt, ubi hew minime aduertunt.Non tamen predicta intendo iterum salutis precludere in cura animarum pro aliis sollicite uigilantibus, sed tucius incedendum perswadeo.

[fol. 47v]

De bona et recta ad mortem disposicione, que consistit in asperitate et uilitate, et quales huiusmodi asperitates et uilitates existant, de timore quoque semper habendo et ex quibus me ditacionibus causetur. Capitulum decimumquintum.

Hec autem duo predicta, scilicet peccata et curarum impli cacio, posui primo tamquam impedimenta retrahentia ad parandum iter ei, qui sanus et fortis ad bene moriendum se disponere satagit. Iam nunc ulterius me paro ad prosequendum ea, que ad mortis bonam disposicionem quemque uicinius dirigere possunt. Hec autem a beato Bernardo uocantur asperitas et uilitas: Uide, inquit, humilitatem meam , quo ad secundum, et laborem meum, quo ad primum. Ista duo concernunt tam extrinseca quam intrinseca, scilicet corpus proprium et exterius adiacencia, que in sui habitudine bene composita non solum non hor rendam faciunt mortem, sed et appetendam. Primum omnium scilicet asperitas uite corpus ipsum respicit. Uilitas uero exteriorum omnium uisibilium occidit amorem, ut a corpore aufferatur uoluptas, et a rebus exterioribus omnis preciositas et quodlibet illorum amorem sibi contrarium et nociuum occidit. Quibus duobus pes tilenciosis amoribus enecatis iam plantatur in mente alter amor spiritualis, qui aspirare facit hominem ad bona uentura, que non nisi per uiam mortis apprehendi possunt. Unde quia mens frequenter aspirat ad bona uentura, transilit iocunde per id, per quod ad illud bonum peruenitur scilicet resolucionem anime a corpore. Spes quoque illud bonum apprehendi facit non sentire mortis imperium. Ymmo eciam accendit mortis desiderium. Illa uero spes generatur ex istis duobus, asperitate et uilitate. Nam hec pro lucro computantur a sanctis, que a peregrinacione premittuntur ad patriam. Quantum enim quis asperitate conuersacionis carnem districte
[fol. 48r]
afflixerit, a uoluptatibus et preciositatibus rerum ex teriorum abstinuerit, tantum in celestes thezauros merces repositas habere non debet dubitare, quibus ibidem, cum uenerit scilicet ad Christi tribunal, cum gaudio perfruetur pro eo, quod intercessure sunt merces iste, ut eo impune hylarius sentenciam iudicis expectet.

Que autem sint ille asperitates et uilitates, de quibus sermo est, puto quemlibet non ignorare. Refrenacio sen suum ab illicitis, corporis castigacio a deliciis et uoluptatibus nedum superfluis, sed et quandoque necessariis, affliccio ieiuniorum, duricia stramentorum, continuacio discreta uigiliarum, a cibis et potibus cupitis refrenacio, a colloquiis non solum superfluis et iocosis, sed ab omnibus quandoque eciam a bonis retraccio. Silui, inquit Dauid,a bonis. Item lacrimarum fluminibus redundare, compunc cioni cordis insistere, leccionibus, oracionibus, meditacionibus curam attentam impendere et multa talia, que licet carnis afflictiua sint, animarum tamen sunt impingwatiua. Uili tates uero sunt omnium curiosorum, preciosorum, mollium, blan diencium et delicatorum, in uestibus, rebus, famulis, suppel lectilibus, uasis, locis omnimoda alienacio, ut numquam pa ciatur talia aspectui suo presentari. Et sicut prescinduntur hec ab aspectu, sic eciam totaliter deleantur a memoria. Reputenturque hec et similia hiis tamquam proposito suo inimica et quanto rariora et elongaciora, tanto sunt reputanda salubriora. Probant hec uera esse gesta et acta perfectorum uirorum, quos celeberrimos ecclesia ue neratur post statum primitiue ecclesie, scilicet uita anacho ritarum et solitariorum et plurimorum sanctorum monachorum,qui quantis spiritualibus deliciis affluebant, testantur scripta de eis. Sed forte terrent hec audientem et le gentem, dicentem: Durus est hic sermo. Ad quod non indigne potest responderi: Ferrum ferro acuitur et duris dura retundenda sunt. Neque enim tam excellens
[fol. 48v]
lucrum, scilicet bene mori, nisi pro grandi precio potest comparari. Natura enim et ars et omnis accio ingenitam habent proprietatem, ut quanto insignior, tanto forciorem exigunt laborem, ut clarum est uidere de singulis.

Denique sicut rari sunt, qui ad bene moriendum se recte disponunt, sic eciam necesse est, ut pauci sint, qui in hora et periculo mortis parati reperiantur. Sed maior multitudo hominum hanc horam pauidi expectant et iam sero incipiunt uelle addiscere, cum iam compelluntur de corpore cum tremore pauidi exire. Et tunc incipiunt recognoscere, quam utile fuisset eis discipulos fuisse in scola bene mo riendi plus quam in scolis iuristarum aut artistarum aut artibus aliarum scienciarum, que tunc nichil prosunt eis.

Est quoque aliud, quod hominem sanum ad bene moriendum disponit et de quo in superioribus plura sunt dicta, uiuax scilicet continua atque ymaginaria impressio terribilium futurorum, ut scilicet homo frequenter memoretur per quot tidianam scripturam, sedulam meditacionem, continuam leccionem et ruminacionem ea, que certissime ex scripturis et fide cognoscit sibi imminere, ut pauidam mor tem, penalissimam anime a corpore resolucionem, terribilis simum et omni horrore tremendum demonum aspectum, tribunal iudicis inflexibilis, cui presentari oportet, sentenciam immutabilem equissimi iudicis et penam inestimabilem et interminabilem ignis eterni. Terribilis, inquam, est expectacio iudicis et ignis emulacio, que consumtura est aduersarios, et horrendum est incidere in manus dei uiuentis, ad Hebreos decimo. Et Petrus: Adueniet dies domini ut fur, in quo celi magno impetu transient, elementa uero calore soluentur. Terra autem et ea, que in ipsa sunt, omnia exurentur. Cum autem hec omnia dissoluenda sint, quales oportet nos esse in sanctis conuersacionibus expectantes et in aduentum dei properantes, per quem celi ardentes soluentur
[fol. 49r]
et elementa ignis ardore tabescent, 2e Petri 3o. Hec et hiis similia in medullis cordis sepius decocta hominem in timore continuo constituunt omnem securita tem propellentes, ipsum promtificant et omnem desidiam ab ipso alienant, ut in opere dei indefessus insudet, et uirtutes feruenter exerceat. Hanc uiam Arsenius, Macharius, Antonius et ceteri perfecti docuerunt. Augustinuseciam libro sextoConfessionumab ineunte etate dicit sibi metum mortis sue et diuinum iudicium impressum.Ieronimus eciam dicit: Siue dormio siue uigilo siue aliud, quid ago. Semper uox sonat in auribus meis: Surgite, mortui, uenite ad iudicium. Impressio enim terribilium specierum in fantasia aut in ymaginatiua uirtute, in totum corpus et in quelibet membra se dif fundit.

Expedit igitur hominem semper stare in timore repellendo omnem securitatem. Quia timor stimulat ad terribilia uitanda et caute docet incedere in uia dei. Neque tamen sic demergendus est animus in profunditate terribilium futurorum, ut uelud absorbtus nulla spe ualeat respirare, sed temperandus est timor admixtione dulcedinis subleuantis reponendusque animus ad ame nitatem gaudiorum secutorum, que per hanc artam uiam gradientibus reposita sunt et repromissa. Dicit enim uenerabilis Thobias senior: Beatus ero, si fuerint reliquie seminis ad uidendum claritatem Ierusalem. Porte Ierusalem de saphiro et smaragdo edificabuntur et ex lapide precioso omnis circuitus murorum eius. Et ex lapide precioso et mundo omnes platee eius sternentur et per uicos eius alleluia cantabitur. Et parum ante: Luce splendida fulgebis et omnis finis terre adorabit te, eiusdem 13o. Et Iohannes in Apokalypsi in sancta uisione speculatus pulchritudinem ciuitatis celestis dicit: Structura muri eius ex lapide iaspide, ipsa uero ciuitas ex auro mundo similis uitro
[fol. 49v]
mundo. Fundamenta muri eius omni lapide precioso ornati. Et paulo post: Platee ciuitatis aurum mundum tamquam uitrum perlucidum. Et hec ciuitas non eget sole neque luna. Nam claritas dei illuminabit illam et lucerna eius agnus est, Apokalypsis 21. Sic itaque mens salubri memorie immersa refouenda dulcibus carminibus sacre scripture, que quasi pennis eleuant eam a pondere timoris, ne nimis ad yma deprimatur. Firmitas enim cer tissime minuit pondus doloris. Prout et Paulus de saluatore testatur: Proposito sibi gaudio resurrec cionis confusione contemta sustinuit dulcius crucem passionis. Unde et idem nos ad hoc ipsum hortatur: Per pacienciam , inquit, curramus ad propositum nobis certa men aspicientes in auctorem fidei et consummatorem Ihesum Christum, ad Hebreos duodecimo capitulo.

De indulgenciarum participacione, quam necessarium et utile sit easdem nunc temporis rite acquirere pro mortis bona et salubri disposicione, de ge nerali insuper remissionis comendacione nec non de ingressu religionis approbate et eiusdem maxima utilitate. Capitulum decimum sextum.

Est item aliud ad bene nos moriendum coap tans, ut puta indulgenciarum participacio rite et legittime concessarum ab hiis, quibus thezau rus ecclesie dispensandus est commissus, et pro causis et operibus piis ac iustis, que quidem solis uere penitentibus et confessis iure debetur. Non dico de uagis opinionibus hinc inde parietibus ecclesiarum descriptis, sed de quibus constat per autenticas litteras, quibus merito fides est adhibenda. Nec reperio modernis temporibus in militante ecclesia facilius remedium, quo homo se possit iuuare in genere satisfaccionis de iniunctis penitenciis quam hoc genere indulgenciarum post confessionem sacramentalem factam. Quod remedium relaxacionis
[fol. 50r]
patres sancti a tempore beati Gregorii, qui floruit circa annum domini ut puto 600 post Christi ascensionem, sanxerunt uidentes hominum pigriciam ad satisfaciendum pro peccatis, animantes eciam eos ad confessionem per hec stipendia spiritualia, impigros eos reddentes ad opera misericordie et pietatis, attentos et feruentes eos facientes ad dei cultum et limina ac ecclesiarum frequentacionem.

Quis enim non pocius daret elemosinam ad fabricam ecclesie alicuius aut eam uisitaret aut aliud tale faceret cum paruis laboribus, ut relaxarentur quadraginta dies de iniunctis penitenciis aut iniungendis quam per quadraginta dies continue se sequentesartam penitenciam subire. Cum hodie nec suscipiatur digna penitencia secundum quantitatem delicti nec eciam, ut timetur, ab aliquo iniungitur. Et si parciales iste indulgencie tanto amore amplectende sunt, quanto putandum est feruore dileccionis ille omnibus modis prosequende sunt, in quibus fit generalis remissio omnium peccatorum, siue ut aliqui dicunt a pena et a culpa. Licet sic in litteris non exprimatur, quas solus papa aut generalia concilia legittime congregata concedere habent, ut in peregrinacione terre sancte ad limina sanctorum Petri et Pauli temporibus certis scilicet in annis gracie iubilei aut contra infideles pugnaturis tempore passagii generalis aut aliis quibuscumque de causis aut locis diuersimode concessis et crucem assumentibus.

O quam felix fidelis, qui recta intencione et legittime dispositus ad sancta hec opera accedit! Felicissimus autem existit, si in opere tali sancto me reatur mortem degustare. Neque aliud senciendum est secundum recte fidei regulam ceteris paribus, quin ad ea dispositus et deuotus accedens et occumbens in mediate ciuibus mereatur iungi sanctorum. Nec tamen hoc passim omnibus a deo credimus donari, sed per largissimam diuinam graciam ad hoc opus misericorditer uocatis, quoniam hoc non est in hominis potestate, scilicet pro Christo mori, sed de gracia dei largientis. O quam saluberrimum est habere hanc graciam plenarie remissionis in
[fol. 50v]
articulo mortis et bene ea uti cum pleno usu racionis et integra omnium peccatorum suorum confessione! Uere tocius mundi opes in comparacione tanti beneficii pro nichilo com putantur.

Aliud preterea non minus efficax inuenitur antidotum ad mortis debitam preparacionem multorumque grauium tunc imminencium periculorum et horroris euasionem ingressus scilicet ad aliquam sanctam, reformatam et approba tam religionem et in eadem religiose conuersando perseue ranter se conseruare. Nam secundum sanctorum ueridicam sentenciam ipsa secundo baptismati equiparatur propter omnium, que in mundo sunt, totalem et omnimodam abrenuncciacionem et sicut in baptiste configuracio fit passionis et mortis Christi, sic fit in ingre diente homine ad religionem uoluntaria mortificacio ue teris uite et noua superinduitur, configuratus similiter passioni Christi. Unde uere genus martirii censetur a sanctis et quasi iam ciuili morte occisus pro Christo. Damnat enim homo seipsum amore amoris Christi tali carcere propter metum iehenne, ut hinc securus exeat, qui in ea secundum uite aposto lice et regularium statutorum normam non segniter conuersatur, ymmo secundum diuini et humani iuris sentencias nulla quantumcumque arta penitencia ingressui religionis ualet equiparari. Ingrediens enim approbatam religionem ab omnibus penitenciis iniunctis censetur absolutus et merito, quia temporalem penam commutat sibi quo ad uitam suam in eternam. Et licet crucem assumens et alii, de quibus est dictum, celeriori tempore penas presentes et futuras credantur euadere, sed constans in religione licet tardius huiusmodi penas euadat, que acerbitate leuiores sunt, tamen diuturnitate sunt molestiores et cum locupleciori frugum habundancia in futura uita manipulos repor tabit uberiores. Horum autem debet esse tam excellens uita, ut non egeant indulgenciarum mendicacione, sed ipsi in thezaurum ecclesie deportent et reponant, ut aliis communicari possint. Unde non oportet eos uagari per seculum
[fol. 51r]
ad limina sanctorum nec alias pro indulgenciis captandis. Sed nescio, an nostris temporibus multi tales reperiantur, et utinam non magis indigerent indulgenciis quam multi seculares. Deferbuit enim apud multos, proch dolor, primus ardor caritatis et cupiditatis propriique amoris, feruor nimis exarsit, ut uix prime simplicitatis in eis uestigia per paruam scintillam appareant. Tamen homini bone uoluntatis multum accommodat mansio in religione reformata. Ibi enim, que predicta sunt, de ui litate et asperitate uite melius possunt exerceri.

De iniuriarum et tribulacionum necnon quarumlibet affliccionum uoluntaria perpessione, pro bona hominis ad felicem mortem preuia disposicione, de feruenti quoque deo fruendi affeccione necnon sa lutaris hostie frequenti et deuota percepcione. Capitulum decimum septimum.

Uideo iterum aliud multum abilitans hominem bene sibi conscium ad bene moriendum, uidelicet iniuriarum siue uerborum siue irrisionum siue damnorum in rebus siue molestiarum in corpore siue dehonestacionum, detraccionum, crimina cionum, odiorum, iniuriarum aut inuidie contemtus siue eciam abieccionum in dignitatibus et humiliacionum in statu persone sue et oppressionum ac persecucionum uoluntaria et promta perpessio et hoc propter configuracionem dominice passionis siue ille eueniant a casu siue a natura siue a peruersitate humana siue deo permit tente siue dyabolo procurante. Omnia enim hec un decumque eueniant, acceptanda sunt et pro lucro compu tanda, cum ueraciter apostolus dicat: Diligentibus deum omnia cooperantur in bonum, ergo et pene et afflic ciones et quecumque alie persecuciones, iniurie et tribulaciones. Agunt enim hec in mente pa cientis, ut presens uita odiatur, que sic amaritudinibus
[fol. 51v]
est respersa et ex consequenti, ut futura felicior appetatur. Compellitur enim homo a captiuitate huius uite respi rare ad meliorem una propellente et alia attrahen te. Neque datur simul iniuriis lassato locus quietis aut ad moram faciendam ulla facultas, sed dicitur talibus per Ieremiam: Fugite de medio Babilonis et saluet unusquisque suam animam! Non habemus hic ma nentem ciuitatem, sed futuram inquirimus. Sed quia aduersa nemo libens tollerat sine fructu, oportet mentem huiusmodi tollerantis per aliquod equiualens aut preponderans bonum refoueri. Quod nisi quis fecerit misericordie, poterit persistere in tollerancia tantorum aduersariorum.

Prefigat igitur talis, cui huiusmodi iniurie irrogantur, spem mer cedis a deo, satisfaccionem per hoc fieri pro suis pec catis secundum Iohannem Crisostomum, diuinam complacen ciam et eiusdem configuracionem, meritum paciencie, breuitatem temporis, in quo per hec eterna gaudia mereatur, eua sionem ignis aut eterni aut purgatorii et, quod multi sancciores et nobiliores grauiora perpessi sunt propter Christum, exhilaracionem consciencie ac corporis et carnis edo macionem, spem eterne remuneracionis et iocundam mortem, quam pro hiis expectat, que mors cunctis mortalibus est expauescenda ceteraque talia, per que dolores passionum suarum fidelis dei minister ungento leniori perungat, ne nimia asperitate perturbent.

Habet enim ortus diuinarum scripturarum tales herbas copiosissime, de quibus hoc ungentum lenitiuum uulnerum conficiatur, exempla sanctorum, premiorum promissiones et remissiones penarum. Dicit enim unus copiose tales tollerans: Si complantati facti sumus similitudini mortis eius, simul et resurreccionis eius erimus, Ad Romanos 6to. Et alias: Si compatimus, et con regnabimus. Harum eciam iniuriarum et affliccionum
[fol. 52r]
spontanea tollerancia prestat magnam fiduciam et confidenciam apud deum impetrandi, quidquid homo a deo desiderat, et facit in mente audaciam et com potentem deo, quasi deus tali nichil auderet denegare, sicut in amicis fieri consueuit, ubi est una uoluntas et eadem potestas, quia amicus est alter ego secundum philosophum nono Ethicorum. Miles enim pro rege certans ab ingressu ad regem nullo tempore arcetur, sed liberum habet ingressum. Affeccio enim hominis ad deum prestat testimionum sue gra tificacionis, sentencia est beatiBernardi super illo uerbo: Quem cumque locum calcauerit pes uester, uester erit. Ubicumque pedem fiducie fixerit, eatenus obtinebis. Hoc uerumest, si hec fiducia procedat de corde puro, consciencia bona et fide non ficta, in hiis presertim, que ad dei honorem et proximi utilitatem et propriam salutem per tinent.

Occurrit proinde et aliud omnium predictorum conclusiuum et ad bene moriendum optime dispositum, uidelicet feruens desiderium diuine fruicionis, quo mens deuota ex precedentibus incalescens langwet igne diuini amoris, impaciens dilacionis ad uidendum faciem sui creatoris, hoc exilium impa cientissime ferens tamqam in carcere reclusus, quottidie dicens ex mentis anxietate. Filie Ierusalem, nunciate: Dilectio, quia amore langweo. Nauseans omnia, que in hoc mundo conspiciuntur, solo uno contentus, quo in spe percipi endorum premiorum respirat. Sciens secundum Augustinumdecimo Confessionumbeatam uitam non esse aliam quam gaudium mentis de deo ad deum et propter deum quolibet alio excluso.

Sed, proch dolor, hodie multi semiplenam habent uoluntatem ad diuine fruicionis desiderium alternan do. Hinc inde quasi illam appetentes et istam amittere metuentes duplici corde deum sequentes et ideo ad bene moriendum pauci se aptant, quia non
[fol. 52v]
est in eis purum desiderium diuine fruicionis. Hoc autem desiderium feruens in corde puro per affectuo sam rememoracionem proprie uilitatis acquiritur, per quam homo in se humiliatur puluerem et cinerem se conspiciens et a seipso nichil habere sciens, quia in ipso deo uiuimus et sumus, suumque totum esse a deo dependere non dubitet. Cogiturque ex suo defectu et multiplici miseria et amaritudine culparum et penarum tendere ad aliquod indeficiens et independens, a quo suarum ruinarum querat medelam et in quo totum suum affec tum noscit implendum. Iuxta illud prophete: Qui re plet in bonis desiderium tuum, qui sanat omnes infirmitates tuas, qui propitiatur omnibus iniquitatibus tuis.Sicque in talibus et similibus dulcibus meditacionibus exardescit in corde ignis et ardor sancti desi derii, quo inflammante mentem hominis deuoti frui semper eo concupiscit, cum nec alibi nec in illo reperiat, ubi requiescat pes eius, adinstar columbe de archa emisse, que tempore diluuii omnia in terra cer nens lubrica et cadaueribus plena ad archam est reuersa. Nec timet aduersa nec delectatur in pro speris, dummodo solum illo summo bono non priuetur. Ideo mors ei dulcis apparet, per quam scit se ad hanc fruicionem peruenturum dicens semper illud anxi ato corde: Indica michi, que diligit anima mea, ubi pascas, ubi cubes in meridie et trahe me post te, curremus in odore ungentorum tuorum, Canticorum primo. Et illud Iacob: Letus iam moriar, quia uidi faciem tuam. Genesis 46. O quam felix hec mens, que tantis odoribus ungentorum inebriata quasi iugi conuiuio suauissimo pascitur aspirans semper ad amplexum sponsi, osculum iam in uia petens et aliquando iocun dissime accipiens, quasi in amplexum uenuste Rachelis
[fol. 53r]
supra se rapta in carne uiuendo carnis passiones ignorat, donec tandem, quod hic in speculo et enig mate uidet, illic facie ad faciem mereatur ui dere. Et quis non uideat, quod talis ad bene moriendum continue se disponit?

Denique ipsis sa nis et fortibus ad huiusmodi bone mortis bonam di sposicionem plurimum ualere et maxime prodesse reperio salutaris hostie puta diuinissime ewkaristie frequentem et deuotam oblacionem aut eiusdem suomodo dignam percepcionem, in quo denuo mors Christi et eius amarissima passio. Per iugem memoriam quottidie renouatur. Sed terret di uina ad beatum Augustinum prolata sentencia: Cibus, inquit, sum grandium, cresce et manducabis me, primoConfessionum. Et illud prophete: Numquid carnes sancte aufferent a te in mundiciam tuam. Quasi diceret non: Si multos grandes cernerem et mundos, qui crescere affectarent et ad augmentum spiritualis conuersacionis operam darent, plane his hec hostia salutaris uiam ad mortem optime ornaret. Sed forte multi proniciores sunt ad hanc hostiam sanctam offerendam, quam ad uitam sanctifi candam, cum hec hostia non paruulorum sit medicina, sed grandium, et prerequirit magis sanctitatem, quam eam inducat. Non enim dubitatur a non sancto sumta, id est a peccatore, maiorem reddere peccatorem quam inueniat. Iudicium quippe sibi manducat et bibit, qui indignus et indigne accedit. Mercantur enim multi scilicet inde sanctitatem eo sanctiores se arbitrantes, quo in huius sacrificii oblacione se uident crebriores, sed plane se decipiunt, ex quo nulla uel minima in se exhibent indicia percepte medicine, que sunt morum emendacio, uanitatum mundialium declinacio, mentis in deum eleuacio, passionum mitigacio, carnis mortificacio, sensuum refrenacio, ligwe mo
[fol. 53v]
deracio, concupiscenciarum, cupiditatum et ambicionum arefaccio, deuocionis impingwacio, diuini amoris inflammacio, cordis purificacio et cetera similia, que per hanc beatificam hostiam eam deuote sumentibus conferuntur. Hii enim fructus sunt huius sancrosancte medicine. Ualitudina rius enim frustra sumit medicinam, si nulla signa conualescencie in eo apparent. Et talem medicinam sumere non est aliud quam medicinam amittere. Et utinam solam medicinam amitteret et non eciam infirmitatem augeret. Non enim simile est de hoc opere sancto scilicet hostie oblacione aut eius percepcione, sicut de aliis operibus uir tuosis. Non enim peccata augentur, si a peccatore elemo sina tribuitur nec si decime dantur aut iusta sentencia a per uerso iudice proferatur. In hiis et similibus non pro hibentur operum bonorum exercicia, hinc uero non sic, sed oportet aptum, ydoneum et mundum accedere ad hoc opus deo reddendum, qui uult ipsius utili tates consequi et fructus salutares.

Quis enim, rogo, illos dicere auderet per huius sacre oblacionis quottidianam ymmolacionem aut sumcionem se ad bene moriendum disponere, qui inde tepidiores et procli uiores ad malum fiant aut saltem nichil proficiunt? De hiis uero, qui puro corde, quantum ipsis ab alto conceditur, se disponere, emendare et proficere student sollicite, quantum proficiant aut deficiant speculantes seipsos studentque se passioni Christi configurare di centes cum apostolo Paulo: Ego stigmata Christi iu giter in corpore meo porto. Quis non uideat, quantum hec uiuifica hostia eos aptet ad bene hinc ex eundum, tam efficacia proprie puritatis et deuocionis quam et ex uigore huius salutaris oblacionis, que semel in cruce oblata tocius mundi tulit delicta et
[fol. 54r]
eadem hic representata passio tam uiuis quam de functis corporis Christi mistici membris non dubi tatur ingentem conferre utilitatem, cum sit idem hic et ibi licet tunc mortalis, nunc uero immortalis. De cuius hostie digna sumcione, quantum secum fructu ositatis afferat, non est presentis intencionis declarare.

Finit prima pars speculi mortis

Incipit secunda pars speculi mortis. De lamen tacione super tocius uite ariditate et infruc tuositate necnon de terrifica ad animam allo cucione, que fit cum ingenti exasperacione, deinde quedam uerba sui ipsius ad compunccionem et planc tum incitatiua. Capitulum primum.

Hiis ita de morte mortisque sedula medita cione necnon humane miserie miserabili condicione superiori iam parte prelibatis ad secundam nunc partem iuxta positam in principio diuisionem accedens, in ipso exordio luctum assumens, cum ue nerabili Anshelmo uociferans exclamo atque cum ingenti lamento in hanc uocem prorumpo: Terret me, inquiens, uita mea. Nam diligenter discussa apparet michi aut tota peccatum aut sterilitas tota et si quid fructus in ea uidetur, sic est ut simulatum aut imperfectum aut aliquo modo corruptum, ut possit aut non placere aut displicere deo. Ergo, o peccator, uita tua iam non fere tota, sed certe tota aut in peccato est et damnabilis aut infruc tuosa et inutilis. Sed quid separo infructuosam a damnabili? Utique si est infructuosa, est et dam nabilis. Constat enim et uerum est, quod ueritas dixit: Omnis arbor, que non facit fructum bonum, excidetur et
[fol. 54v]
in ignem mittetur. Denique si quid ago utile, nulla tenus illud compenso alimentis corporis, quibus abu tor. Sed quis pascit pecus, quod non tantum prodest, quantum consumit? Et tamen tu, benignus deus, tu nutris et expectas tuum inutilem uermem et fetentem peccatis. O quam tolerabilius canis putridus fetet hominibus quam anima peccatrix deo, infelicius ista deo quam iste hominibus! Hew non hominem, sed obprobrium hominum, uilius pecore, peius cadauere! Tedet ergo animam meam uite mee. Uiuere erubesco, mori pertimesco. Quid ergo restat michi misero, nisi ut in tota uita mea plorem totam uitam meam, ut ipsa tota se ploret totam.

Sed est in hoc quoque anima mea mira biliter miserabilis et miserabiliter mirabilis, quia non tantum dolet, quantum se noscit, sed sic secura torpet ue lut, quid paciatur, ignoret. Anima sterilis, quid agis? Quid torpes, anima peccatrix? Dies iudicii uenit, iuxta est dies domini magnus, iuxta est uelox nimis. Dies ire dies illa, dies tribulacionis et angustie, dies calamitatis et miserie, dies tenebrarum et caliginis, dies nebule et turbi nis, dies tube et clangoris. O uox diei domini amara, tribulabitur ibi fortis. Quid dormitas, anima tepida et digna, euomi, quid dormitas? Qui non expergiscitur, qui non tremit ad tantum to nitruum, non dormit, sed mortuus est.

Arbor infruc tuosa, ubi sunt fructus tui? Arbor digna securi et igne digna succidi et succendi, qui sunt fruc tus tui? Utique spine pungentes et amara peccata, que utinam sic te pungerent penitendo ut con fringerentur, sic amarescerent ut euanescerent.

Forte paruum, quid putas aliquod peccatum? Utinam
[fol. 55r]
districtus iudex paruum estimaret aliquod peccatum! Sed heu nonne omne peccatum per preuaricacionem deum inhonorat? Quod autem peccatum audebit peccator dicere paruum? Deum enim exhonorare numquid paruum est? O lignum aridum et inutile eternis ignibus dignum, quid respondebis in illa die, cum exigetur a te usque ad ictum oculi omne tempus uiuen di tibi impensum, qualiter fuerit a te expensum? Tunc quippe condemnabitur, quiquid fuerit inuentum operis in te uel ocii, sermonis et silencii usque ad minimam cogitacionem. Ibi procul dubio recipies, prout gessisti in corpore tunc, cum iam non erit tempus misericordie tunc, cum penitencia ibi non recipietur, cum emen dacio non permittetur.

Hic cogita, quid gessisti, quid oporteat te recipere. Si multa bona, pauca mala multum gaude! Si multa mala, pauca bona multum luge! Inutilis peccator, non sufficiunt tibi hec ad immanem rugitum. An non sufficiunt tibi hec ad eliciendum sanguinem et medullarum lacrimas? Ue miserabilis duricia, ad quam con fringendam leues sunt tam graues mallei! O insensibilis torpor, ad quem concitandum sunt ob tusi tam acuti aculei! Proch letalis sopor, ad quem excitandum raucum est tam terrificum toni truum! Peccator inutilis, satis hec tibi debent esse ad continuandum luctum, sufficere tibi possunt ad sorbendas iuges lacrimas. Sed cur debeo de grauedine et de magnitudine imminentis mi serie quidquam dissimulando tacere et oculis anime mee furari? An ut improuise irruant repen tini dolores et subito ingruat intolerabilis tempestas? Certe non sic expedit peccatori.
[fol. 55v]
Si enim dixero, quidquid potero excogitare, nondum ad id, quod res est, poterit comparari. Igitur deducant oculi mei lacrimas per diem et noctem et non taceant. Auge ergo, peccator, superioribus erumnis pondus, ad de terrorem super terrorem, ululatum super ululatum! Nam ipse te iudicabit, ad cuius contumeliam spectat, quidquid inobediens deo aut preuaricator peccat, qui michi bonum pro malo reddidit, cui ego malum pro bono reddidi, qui nunc pacientissimus, tunc districtissimus, clementissimus nunc, iustissimus tunc.

Hew me, cui peccaui? Deum inhonoraui, omnipotentem prouocaui. Peccator, quid feci, cui feci, quam male feci? Ue, ue ira omnipotentis, ne irruas super me! Ira omnipotentis, ubi poteris capi a me? Non est, quod posset tollerare in toto me.

O angustie! Hinc erunt accusancia peccata, inde terrens iusticia, subtus patens horridum chaos inferni, desuper iratus iudex, intus urens consciencia, foris ardens mundus. Iustus uix saluabitur, peccator sic deprehensus, in quam partem se premet? Con strictus ubi latebo? Quomodo apparebo? Latere erit impossibile, apparere intollerabile. Illud desiderabo et nusquam erit, istud execrabo et utique erit. Quid? Quid tunc? Quid erit tunc? Quis eruet me de manibus dei? Unde michi consilium? Unde michi salus? Quis est, qui dicitur magni consilii angelus, qui dicitur saluator, ut nomen eius uociferer? Iam ipse est Ihesus, ipse idem est iudex, inter cuius manus tremo.

Respira iam, o peccator, respira, ne despe res, spera in eum, quem times, affuge ad eum, a quo fugisti, inuoca importune, quem superbe prouocasti! Ihesu, Ihesu, propter hoc nomen tuum fac michi secundum hoc nomen tuum! Ihesu, Ihesu, obliuiscere superbum prouocantem, respice miserum inuocantem! Nomen
[fol. 56r]
dulce, nomen delectabile, nomen confortans peccatorem et beate spei! Quid enim est Ihesus nisi saluator? Ergo, Ihesu, propter temetipsum esto michi Ihesus, qui me plas masti, ne peream, qui redemisti, ne condemnes, qui me creasti tua bonitate, ne pereat opus tuum mea iniquitate. Rogo, piissime, ne perdat in me iniquitas, quod fecit tua omnipotens bonitas. Recognosce benig nissime, quod tuum est, et abstergere, quod alienum est! Ihesu miserere, dum tempus est miserendi, ne dam nes in tempore iudicandi. Que namque utilitas tibi in sanguine meo, si descendero in eternam corrupcionem?Neque enim mortui laudabunt te, domine, neque omnes, qui descendunt in infernum. Si me admiseris intra latissimum misericordie tue sinum, non erit angustior propter me, domine. Admitte ergo, o desiderantissime Ihesu, admitte me intra numerum electorum tuorum, ut cum illis te laudem, te perfruar et glorificer in te inter omnes, qui diligunt nomen tuum! Qui cum deo patre et spiritu sancto glorificaris per interminata secula. Amen.Hec exAnshelmo.

De flebili planctu super peccatricis anime miserabili statu cum rememoracione conpendiosa dei beneficiorum plurimorum et ingrati tudinum propriarum necnon de uanitate et uilitate mundanorum gaudiorum et quarumlibet deliciarum. Capitulumsecundum.

Rursus post lapsum in peccatum flebilem sui sta tum anima sese miserando lamentans cum Hein rico de Hassia prorumpere habet in hec uerba:Heu, inquiens, me miseram, quia corpus meum, quod olim erat domicilium preclarum et lucidum, nunc cul pa exigente habeo carcerem squalidum et tenebrosum, quem eciam in primordio creacionis mee ingrediens turpiter fedaui pulcherrimam faciem meam, perdidi
[fol. 56v]
quoque omnem egregium decorem meum. Nam que signaculum eram pulchritudinis. Facta sum uelud larua horroris et turpitudinis. Et facta est tota familia domus mee michi contraria. Ministri mei uisus, auditus, olfactus, tactus, gustus et uniuerse uires corporis mei pung nant contra me. Domestici mei et proximi aduersum me steterunt et uim faciebant. Mala michi persuadebant uanitatem et dolos tota die moliebantur contra me. Con federati et coniuncti sunt inimicis meis, mundo et demonibus, quibus apperuerunt domus mee portas et introduxerunt in interiora cubiculi mei, ibi uicta tandem et superata, que eram creatoris ymagine ornata, spon sa dei decora et amabilis, uiciis quasi fuco mere tricio deturpata abhominabilis facta sum et quasi adul tera fornicatoribus carni, mundo et dyabolo iacui subacta.

Heu cum in honore essem, non intellexi, quia per deuia uiciorum honorabilissimam creatoris mei similitudinem amisi et eius in me, dignissimam ymaginem uiciorum squaloribus deturpare ausus fui. Quid indignius et dedecus magis esse poterit quam similitudinem dei exui et brutis ac iumentis similem fieri atque caracterem et insignia summi impe ratoris in singulare nobilitatis priuilegium datum abradere, maculare et falsificare. Itaque iam, domine, ex dignitate mee substancie perpendo magnitudinem tue offense. Ex recordacione beneficiorum intelligo grauitatem peccatorum, quantomagis dignitatem meam aspicio, tanto amplius uitam meam degenerem duxisse confundor et erubesco. Nam tanto grauior est culpa, quanto nobilior est natura. Tantoque maior offensa, quanto maior est eius, qui offendi tur excellencia.

Heu tabernaculum dei eram,
[fol. 57r]
sed inimici per fenestras meas inicientes maculas deo abhominabiles, utpote beneficii obliuionem per memo riam, falsitatem per intelligenciam, iniquitatem per affectum deum fugauerunt a tabernaculo suo et fugit cum illo omnis decor meus. Quid est enim decor meus nisi deus meus? Et relicta sum quasi porcorum stabulum, que eram summe trinitatis habitaculum. Iterum: Ue michi, que summo deo similis fui in sapiencia, iusticia et temperancia, manswe tudine in ceterisque uirtutibus et abii miserabiliter in dissimilitudinem per stulticiam, iniusticiam, iram, intemperanciam.Rursus assimilabar deo monarcha microcosmi facta, sed subiectis michi potestatibus laxaui habenas et sensualitas lasciuiuit ad uoluptatem, pes cucurrit ad prauitatem, manus iniquitatem tetigit, ligwa falsitatem protulit, oculus respexit ad uanitatem. Con siliarii mei deceperunt me, baliui mei peruerterunt me, abduxerunt me ministri mei et apperuerunt portas regni mei inimicis meis, qui introeuntes uulnerauerunt me, tulerunt pallium decoris mei et facta sum degens sub seruitute peccati et malicie, que quondam eram regnans sub ubertate uirtutum et iusticie.

O me miseram, quo me sic desolatam diuertam? Quis nunc in hac hora pro me stabit et cum necessario solamine saluum consilium dabit? Consolare, o anima mea et ad deum altissimum clamita, eiusque misericordias in eternum decanta atque in eo spe gaudens uehe menter exulta! Quippe qui tibi tam bene et optime fecit. Misit de celo et liberauit te atque pulchri orem et amabiliorem sibi reformauit et restituit libertati pristine atque sublimauit imperio super ini micos tuos. Digne igitur et deuote clamans ad deum altissimum, quoniam merificando super te misericordiam suam. Te, cum non eras, creauit, cum
[fol. 57v]
perieras, redemit, cum errabas, reduxit, cum igno rabas, instruxit, cum peccabas, corripuit, cum de sperabas, confortauit, a multis periculis liberauit, quando stetisti, tenuit, quando cecidisti, erexit, quando iuisti, conduxit, quando uenisti, suscepit et in omnibus te semper custodiuit.

Denique frequenter ad interiorem allo cucionem te uocauit, per occultam inspiracionem reuocauit, beneficiis suis te allexit, quandoque tribulacionibus ad penitenciam te monuit, diu penitenciam tuam expectauit, diu in peccatis te tollerauit et tandem de somno peccati plene excitatam firmauit in iusticia, dedit tibi pro remediis sacramenta, applicuit tibi Christi merita. Anima mea enumera, si potes, misericordias domini, quas in te fecit, pensa, a quot peccatis te preseruauit, quod te peccantem non stanti damnauit, sed te prolon gante iniquitatem ipse prolongauit pietatem! Te penitentem misericorditer suscepit, te ad statum religionis posuit, in te mutacionem talem fecit, ut fierent dulcia tibi, que fuerunt amara; uoluntatem dedit et uirtutem continendi et emendandi te, de dit et graciam uitam eternam promerendi. O quot et quanti in peccatis mortui sunt, quibus deus tuus hanc graciam non disposuit! Igitur, o anima mea, pre milibus te electam agnosce et ad gloriam dei in celestibus te assumendam pie confide! Festina ergo, ne tardaueris, ardentissimo desi derio, reuertere et conuertere iam desideranter! Te ex pectant angeli, tuum aduentum prestolantur sancti, te uocat Ihesus Christus habens brachia expansa ad te suscipiendum. Caput inclinatum ad te osculandum, nidifica in foraminibus petre, peruola manus, peruola pedes, inuola lateri, de quo
[fol. 58r]
fluxit aqua salutaris, que te lauit ab iniquitate, et sangwis roseus, qui te ornauit ablata defor mitate, qui tibi uestimenta uirtutum dedit et nuditatem tuam ignominiosam texit.

Igitur, o frater carissime, hiis bene pensatis diligenter reuolue et, quam uana sunt omnia huius mundi delectabilia, honores et dominia, sagaciter perpende, quam denique breues et instabiles eius excellencie atque mundiales diuicie et glorie omnesque se culares pompe, uoluptates et carnales delicie! Nempe diuicie possesse onerant, amate iniqui nant, amisse cruciant nec habite appetitum saciant.

Quis autem, queso, in honore sine dolore, in prela cione sine tribulacione, in sublimitate sine uanitate esse poterit? Sis itaque certo cercior, quia omne, quod hic eminet, multo plus merore afficitur quam honore letatur, plus casum damnacionis minatur quam uitam beatitudinis me reatur. Nempe ubi cesares olim potentissimi, ubi re ges et principes incliti, ubi pontifices gloriosi, ubi abbates et prelati pomposi, ubi barones et milites generosi? Quid eis profuit inanis gloria, breuis mundi leticia, dominatus et potencia, magna familia, omnis secularis honor et pompa? Hec omnia tamquam umbra uestigium non habens et uelud na uis fluctuans cum aqua celeriter transierunt. Preterea mundi huius sapiencia quid unquam profuit, que tot et tantos Platonem, Aristotelem, Ciceronem et Dyo genem et ceteros plurimos non saluauit, sed exce cauit, non edificauit, sed superbia inflauit? Ergo si uere sapiens esse cupis, requiras scolas ipsius, qui dixit: Beatus homo, quem tu erudieris, domine, et
[fol. 58v]
de lege tua docueris eum. In quibus scolis proponitur tibi sacra scriptura, in qua ut in speculo agnoscas, si fa cies tua sit pulchra an feda. Ibi disces uias uite et uere sapiencie, uias salutis et beatitudinis eterne. Ibi disces ea in terris, quorum sciencia tecum perseuerabit in celis, ubi studebis, qualiter ad ipsum peruenias, quem semel uidisse est omnia didicisse. Infelix homo, qui scit omnia alia, illum autem nescit. Beatus autem, si illum scit eciam, si alia nescit.

Suffece rint ista studiosis, qui norunt ex paucis plurima elicere seque ad amorem creatoris incitando medi taciones profusius ampliare. Sint insuper hec eadem istius partis secunde aliquale preambulum, in qua trac tatur, qualis iam cito moriturisdebeat esse preparacio ad exitum. Ubi te, o frater, imprimis commonitum esse uolo, ut, si minus quam satis sit, dixero, uelis nichi lominus acceptare corde deuoto neque est mei propo siti tibi tradere formam aut modum penitus indefici entem, sed ministrare materiam et ad meditandum ulteriora dare iustam occasionem nec tamen de necessariis et ad bene moriendum communiter requisitis quicquam, ut autumo, pretermissum est. Igitur tibi ipsi intentus esto, ut mortem, dum pulsauerit, ne metuas, te ipsum adhuc sanus existens uel saltem iam pressus egritudine modo, prout sequitur preuie, disponas sitque cura tibi permaxima, ut hinc bene secureque exeas, quantus ad requiem beatam letus pertingas. Ob liuiscere interim tui et domum patris tui omnibus quoque relictis uni dumtaxat, quod petis et desi deras, sollicitus intende, hoc est in domo domini perhenniter habitare!

De septem prepara toriis, quibus quisque moriturus sese ad mortem,
[fol. 59r]
dum ei approximat, debet preparare, si uelit securus ab hac uita migrare. De quibusdam insuper temtacionibus, quas morituri in extremis paciuntur. Capitulum tercium.

Nunc igitur de digna ad mortem preparacione eo precipue in tempore, quo uidetur probabiliter immi nere. Pro simplicium instruccione restat in speciali perpauca prioribus adicere atque deuotis et timoratis pro consolacione simul et direccione formulam tradere, qualiter, dum mors nemini parcens eis appropinquat, sese predisponendo eidem securi et leti debeant obuiare eamque desideranter et gaudenter suscep tare. Debet igitur quilibet attendere, ut iam iammoriturus bene se habeat in septem, in quibus consistit bona preparacio: Que eciam ponit sentencialiter beatus Augustinusin libro dei uisitacione infirmorum, quem scripsit ad nepotem suum moriturum. Oportet enim, ut quis se bene habeat: Primo in timendo uel affectando, secundo in sacramentis ecclesiasticis sumendo, tercio de secularibus rebus se exuendo, quarto circa fidem, spem et cari tatem se actuando, quinto infirmitatem, ut congruit sustinendo, sexto de bono homine sibi assistente procurando, septimo in fine deuota se oracione tuendo.

Primum igitur preparatorium est, ut quis se bene habeat in timendo mortem uel affectando. Unde Augustinus, ubi prius: Carissime, recessurus a nobis, te enim com pellit dies ultima. Ergo fidelis esto! Ubi notandum primo, quod presentem uitam nullus pertransire potest sine dolorum et tribulacionum experiencia, siue sit innocens siue bonus siue malus. Hoc probat Augustinussecundo libro De ciuitate dei, capitulo tercio decimo, ubi dicit: Tota mortalium uita pena est, quia tota temtacio est sicut
[fol. 59v]
sacre littere sonant. Et subdit: Quis unquam ui tam hanc pertransiuit non dolorose passus a frigore, calore, fame, siti uel infirmitate, uermibus uel ab hominibus malis persequentibus uel a bonis compaciendo? Iussisti eciam, dicit Augustinus libro Confessionum, deo lo quens, ut pena sit sibi omnis animus inordinatus, quia hec pena essencialiter comitatur peccatum. Tot autem deus mittit nuncios et precones anunciantes mor tem, quot malis penalibus hic nos premit. Unde Ecclesiastici 4o: Occupacio magna creata est omnibus hominibus et iugum graue super filios Adam a die exitus de uentre matris eorum usque in diem sepulture matrem omnium.

Secundum preparatorium ad mortem, ut bene se quis habeat, in ecclesiasticis sacramentis sumendo, ut scilicet uere conteratur, confiteatur, satisfaciat, eukaris tiam sumat et inungatur, quia infirmitates quedam oriuntur ab anima, ut ipsa sanata sanetur et corpus. Primo inquam circa sacramentum penitencie conterendo, con fitendo et satisfaciendo proposse. Unde Augustinus in libro De uisitacione infirmorum ad nepotem suum dicit: Apponendus est lapis uiuus, in cuius edificio non auditur strepitus aut malleus. Hic perferendus est strepitus, hic adiciendus est lapidi malleus, hic est conterendum totum lapidis quadrandi omne, quod distortum aut inequale apparet.Secundo sacramentum ewkarastie deuote sumendum est. Unde Augustinus ibidem: Tu uiam uniuerse carnis, nepos amantissime, ingre di festinas, quo uisurus es parentes tuos, patri archas sanctos, omnium eciam electorum summam beatitu dinem. Ad tanti igitur itineris, ne deficias in uia, subsidium grande uiaticum tibi est necessarium.Nam quiuadis ad uitam, audi dominum dicentem: Ego sum uia,
[fol. 60r]
ueritas et uita. Non potest errare. Christus uia est, tu uiator, Christus uiaticum. Ipse conducet te ad seipsum, uia, ueritas et uita. Tercio sacramentum extreme unccionis non est pretermittendum. Unde ibidem Augustinus: Nec pretermittendum est illud apostoli Iacobi preceptum: Infirmatur quis in uobis, inducat presbyteros ecclesie et orent super eum ungentes oleo sancto. In nomine domini et oracio fidei saluabit infirmum. Ergo sic roges de te et pro te fieri, sicut dixit apostolus Iacobus, ymmo per apostolum suum dominus.

Tercium preparatorium mortis sit testamentum condendo et domui sue prouidendo. Necnon ab extraneis curis et accionibus prorsus se eximendo, quod et religiosi quique nedum iam corporaliter morituri, quin eciam sua professione regulari mundo ciuiliter moriendo re aliter efficiunt, de quorum quolibet uerificatur illud ewangelicum: Beatus ille seruus, quem cum uenerit dominus eius et pul sauerit ianuam eius et inuenerit uigilantem. Sic uigi labat, qui dicebat: Uelox est deposicio tabernaculi mei. Et alter: Anima mea in manibus meis semper. Quales preterea sunt, qui mortem habent in desiderio et uita in paciencia. Uigilat autem ille seruus, puta quisque deuotus religiosus, qui cogitat assidue, quomodo spiritus suus redeat ad dominum, qui dedit illum per in tegram penitenciam, qui preterea non neglegit ecclesiasticam cum sacramentis sepulturam, qui denique non omittit bonorum suorum habundanciam. Quoniam in istis tribus consistere testamentum, reputo et quoniam nemo morte preocupatus atque, ut sic intestatus ab hac uita decedere debet, est omnibus caute uigilandum et de con dendo testamentum nullatenus procrastinandum. Nam qui non est hodie, cras minus aptus erit, ait Naso, et qui pollicetur ueniam petenti, non dat securitatem incrastinum uiuendi. Igitur cuiusque nostrum sub typo
[fol. 60v]
oracionis sit quottidianum talismodi testamentum.

Pater, ecce, positus sum hic et nunc uelut in articulo mortis, quoniam media uita in morte sumus. Compareo coram curia misericordie tue, cui me submitto iugiter et adeo cum fiducia thronum gracie tue, ut misericordiam consequar et graciam inueniam in auxilio opportuno, dum tempus est miserendi et hora comparendi. Da continue men tem sanam, da penitenciam ueram, da communionem sa cram, da similiter unccionem sanctam, da peccatorum remis sionem, da sanctorum contra potestates contrarias consola cionem, da in exitu uitam eternam! Et quoniam nudus egressus sum de utero matris mee et nudus reuer tar illuc, temporalia temporalibus linquo et reuertatur puluis in terram suam, unde errat. Precor eciam ecclesiasticam sepulturam et spiritus redeat ad deum, qui dedit illum. Domine Ihesu, suscipe spiritum meum!

Quartum preparatorium est fidei, spei et caritatis actuacio, quia istis maxime mereri possumus. Et eorum actus non exigunt corporis aut rerum exercicium exteriorum.

Ubi sciendum, quod morituri in extremis grauiores habent temtaciones tales, quales in uita sua numquam habu erunt. Sunt autem huiusmodi temtacionum quinque prin cipales, quarum prima est in fide eo, quod fides tocius salutis extat fundamentum teste apostolo, qui ait: Fundamentum nemo aliud potest ponere. Unde et Augustinus: Fides est bonorum omnium fundamentum et humane salutis inicium. Et ideo iterum dicit apostolus: Impossibile est sine fide placere deo. Unde Iohannis 3o: Qui non credit, iam iudicatus est. Cum ergo talis tantaque in fide consistat uis, ut sine ea nulli omnino salus esse possit, ideo dyabolus totis uiribus hominem in ex tremis ab ea totaliter auertere nititur uel saltem
[fol. 61r]
ad deuiandum in aliquibus erroribus supersticiosis uel heresim sapientibus ipsum decipere elaborat. Bonus autem christianus non solum principales fidei articulos, uerum eciam toti sacre scripture in omnibus et per omnia credere tenetur adminus implicite ac eciam sancte Romane ecclesie statutis subiectus esse et in istis firmiter permanere atque mori. Alioquin quam cito in aliquo pre missorum errare incipit, tam cito a uia deuiat uite et salutis. Sciendum tamen indubie, quod in tem tacione ista atque aliis sequentibus dyabolus nulli omnino quamdiu liberi arbitrii usum bene disposite racionis habuerit, nisi sponte ei consenserit ali quatenus poterit preualere.

Nequaquam igitur bonus katholicus dyaboli illusiones terroresque atque persua siones omnes timere debet, quia mendax est et pater eius ipsamet ueritate attestante, sed firmissime in uera fide ac sancte matris ecclesie unitate et obediencia uiriliter perseueret atque moriatur. Est autem utile atque bonum, sicut in quibusdam religionibus fieri solet, ut symbolum fidei circa agonizantes alta dicatur uoce pluriesque repetatur, ut per hoc infirmus ad fidei con stanciam animetur et ab eo demones, qui illud au dire nequeunt, abigantur. Porro ad uere fidei con stanciam principaliter animare debet infirmum fi des antiquorum fidelium, scilicet Abraham, Ysaac, Iacob. Similiter fides infidelium, ut Iob, Raab, Achior et similium, ac eciam fides apostolorum necnon innumerabilium martirum, confessorum atque uirginum. Nam per fidem omnes antiqui et moderni deo placuerunt, quia ut dictum est supra: impossibile est sine fide placere deo. Item ad idem eciam inducere debet infirmum duplex utilitas fidei. Una est, quod uera fides
[fol. 61v]
omnia potest teste domino Ihesu in ewangelio: Omnia possibilia sunt credenti. Alia est, quod uera fides omnia impetrat, sicut idem dominus ait: Quidquid orantes petitis, credite et accipietis. Eciam si diceretis monti huic tollere et mittere in mare, obediet uobis etc. , sicut montes Caspios petente Alexandro Magnoadunati sunt.

Secunda temtacio est desperacio, que est contra spem et confidenciam, quam homo habere debet in deum. Cum enim infirmus doloribus cruciatur in corpore, tunc dyabolus dolorem dolori superaddit obiciendo ei peccata sua modis, quibus potest, ut eum ad desperacionem inducat. Sciendum insuper, quod dyabolus presertim peccata et ignorata et oblita et non confessa homini in agone representat, ut eum uel sic in desparacione trahat, sed tamen de hoc, de uenia nullus omnino debet desperare, eciam si tot la trocinia, furta et homicidia perpetrasset, quot sunt maris gutte et arene. Si de eisdem prius numquam aliquam egisset penitenciam nec ea confessus fuisset nec eciam modo ad confitendum eadem haberet facultatem, nichilominus desperare non debet. Nam in tali casu sufficit sola uera contricio interior teste palmista: Cor contritum et humiliatum deus non despicies. Et Ezechiel ait: Quacumque hora peccator ingemuerit, saluus erit. Unde et Bernardusait: Maior est dei pietas quam queuis iniquitas.Et Augustinus super Iohannem dicit: De nemine despe randum est, dum est in hac uita.Solum enim despera cionis crimen est, quod mederi non potest. Unde et idem: Non nocent mala preterita, si non placent. Nullus igitur desperare debet, eciam si solus tocius mundi peccata commisisset in casu, quo eciam ei constaret, quod de
[fol. 62r]
numero esset damnatorum eo, quod per desperacionem nichil aliud agitur, nisi quod per eam piissimus deus multo ma gis offenditur et peccata alia fortius agrauantur, pena quoque eterna usque ad infinitum augmentatur. Proinde ad confidenciam ueram, quam precipue infirmus habere in deum debet in agone, inducere eum debet disposicio Christi in cruce, de qua dicit Bernardus: Quis non rapietur ad spem et ad impetrandum confidenciam, si atten derit in cruce Christi corporis disposicionem. Uide caput inclinatum ad deosculandum, brachia extensa ad amplexandum, manus perforatas ad largiendum, latus apertum ad diligendum, tocius corporis exten sionem ad se totum impendendum. Hec ille. Nullo ergo modo quisquam desperare debet, sed deo plena rie confidere. Nam hec uirtus ualde est laudabilis magnique meriti coram deo, de quo hortatur apostolus dicens: Nolite amittere confidenciam uestram, que mag nam habet remuneracionem. Preterea quod nullus peccator eciam quantumcumque magnus de uenia debet desperare exemplum euidentissimum in Petro Christum neganti, in Paulo ecclesiam persequenti, in Matheo et Zacheo pupli canis, in Maria Magdalena peccatrice et in muliere in adulterio deprehensa, in latrone pendenti in cruce iuxta Christum, in Maria egipciaca necnon in multis peccatoribus facinorosis atque sceleratis.

Tercia temtacio est impaciencia, que est contra caritatem, qua tenemur deum diligere super omnia. Nam morituris maximus dolor corporis accidit, hiis precipue, qui non morte naturali, que rara est, sicut manifeste docet experiencia, sed frequenter ex accidentibus puta febre uel apostemate aut alia infirmitate graui et afflictiua atque longa dissoluuntur. Que quidem
[fol. 62v]
infirmitas plerosque et precipue ad mortem indi spositos et inuite morientes ac defectum uere caritatis habentes adeo reddit impacientes atque murmurantes, ut plerumque ex nimio dolore et impaciencia amentes et insensati uideantur, sicut sepe uisum est in multis. Ex quo uere constat, quod tales utique in uera deficiunt caritate teste Ieronimo, qui ait: Si quis cum dolore egritudinem uel mortem sus cipit, signum est, quod deum sufficienter non diligit.Necesse est ergo omnino homini, qui bene mori uoluerit, ut in qualibet infirmitate quantumcumque afflictiua, longa uel breui ante eciam mortem et in morte non murmuret eo, quod teste Gregorio in Moralibus: Iusta sunt cuncta, que patimur. Et ideo ualde iniustum est, si de iusta passione murmuramus. Quodque pa ciens sit secundum illud Luce: In paciencia uestra possi debitis animas uestras. Nam sicut per pacienciam anima possidetur atque custoditur, sic per impacienciam atque murmur anima perditur et damnatur, teste Gregorioin Omelia, qui sic ait: Regnum celorum nullus murmurans accepit. Si autem si pro, quia ut Albertus Magnus de uera contricione dicit, uere contritus ad omnem affliccionem infirmorum et punitorum letanter se offerret, ut pro offensa deo satisfacere digne posset, quanto magis infirmus quisque suam propriam infirmitatem multis aliorum infir mitatibus sine comparacione leuiorem debet pacienter et libenter sustinere, presertim cum infirmitas ante mortem sit quasi quoddam purgatorium, cum tolleratur, ut oportet, quando uidelicet pacienter libenterque cum gratitudine tolleratur. Nam secundum Albertumnon solum
[fol. 63r]
gratitudine indigemus in hiis, que sunt ad nostram consolacionem, sed eciam in hiis, que sunt ad nostram afflic cionem. Unde et Gregorius ait: Misericors deus temporalem adhibet seueritatem, ne eternam inferat ul cionem. Cum autem temtacio ista militet contra caritatem, sine qua nulli omnino potest esse salus. Ideoque caritas uera paciens est atque omnia suffert, teste apostolo. Ubi studiose notandum atque diligenter ponderandum extat, quod qui dicit omnia, nichil penitus excipit. Omnes igitur corporis egritudines sine murmure et difficultate mentis racione in uera caritate pacienter tolle rande sunt. Unde Augustinus: Amanti nichil dif ficile neque impossibile.

Quarta temtacio est sui ipsius complacencia, que est superbia spiritualis, per quam dyabolus deuotis atque religiosis atque perfectis magis est infestus. Cum enim hominem ad deuiandum a fide aut ad desperacionem aut ad impacienciam non potest inducere, tunc aggreditur eum per sui ipsius complacenciam tales in eum iaculans cogitaciones. O quam firmus es in fide, quam fortis in spe et quam con stans in paciencia! O quam multa bona operatus es et huiusmodi! Sed contra hoc dicit Ysidorus: Non te arroges, non te iactes, non te insolenter extollas, nichil de te presumas, nichil te boni tribuas. Nam tanta posset esse sui complacencia, ut per hanc homo damnaretur. Unde Gregorius: Si quis reminiscendo bonum, quod gessit, dum se aput se erigit, aput auctorem humilitatis cadit. Debet igitur moriturus esse cautus, cum per superbiam sentit se temtari ita, ut se tunc humi liet et deprimat sua peccata recogitando et quod ignorat, an odio uel amore dignus sit. Ne
[fol. 63v]
autem desperet, debet eciam nichilominus cor suum ad deum erigere per spem dei misericordiam, que est super omnia, opera eius cogitando atque ponderando et, quod fide lissimus deus, qui est ueritas infallibilis, iurando per prophetam repromisit dicens: Uiuo ego, dicit dominus, nolo mortem peccatorisetc . Imitetur itaque homo beatum Anthonium, cui dyabolus dixit: Anthoni, tu me uicisti. Cum enim te uolo exaltare, tu te deprimis et, cum uolo te deprimere, tu te erigis. Sic ergo faciat quisque siue sanus siue infirmus et uictus est dyabolus.

Qui quidem in omnibus temta cionibus predictis hominem nequaquam cogere poterit nec eciam ei alias aliquatenus preualere, ut sibi con senciat, quam diu usum habuerit racionis, nisi sponte uoluerit ei consentire, quod certe non solum bono christi ano, uerum eciam cuilibet peccatori quantumcumque magno super omnia est cauendum. Unde apostolus: Fidelis estdeus, qui non pacietur uos temtari supra id, quod potestis, sed faciet eciam cum temtacione prouentum, ut possitis sustinere. Ubi dicit glosa: Fidelis est deus, id est uerax in promissis, qui dat nobis resistere potenter, utiliter et perseueranter, dat potenciam, ne uincamur, graciam, ut meriamur, constanciam, ut uincamus. Facit prouentum, id est uirtutis augmentum, ut possitis sustinere, ne deficiatis, sed uincatis, quod fit per humilitatem. Unde Augustinus: Illi non crepant in fornace, qui non habent uentum superbie. Humiliet igitur se homo peccator sub potenti manu dei et uictoriam obtinere poterit domini auxilio in omni temtacione, egri tudine et tribulacione malorum et dolore usque ad mortem inclusiue.

De remediis contra temtaciones,
[fol. 64r]
que hominibus eueniunt in extremis et, qualis tunc debet esse fidei, spei et caritatis ac tuacio, sine quibus saluari poterit nemo. Item quedam ibidem consolatoria sanctorum dicta pro spe specialiter firmanda. Capitulum quartumpartis secundae.

Est autem contra iam dictas temtaciones, quibus in extremis malignus spiritus fideles eciam electos maxime molestat et, ut preualet, perturbat cordialis fidei, spei et caritatis actu acio habenda atque contra omnia eiusdem nequissima iacula ualide obicienda et ut sic omnis ipsius machinacio penitus extinguenda, quod quidem fieri poterit hoc modo.

Primo fides constantissime cum suis articulis est meditanda, quia hac sublata citodesperat aliquis et caritatem penitus perdit. Unde huic fundamento dyabolus morituris plus insi diatur. Unde Ie Petri 5to: Fratres, uigilate, quia aduersarius uester tamquam leo rugiens circuit querens, quem deuoret, cui resistite fortes in fide. In huius fidei ostensionem uel representacionem morituro accensa candela datur sicut et baptisando. Ideo dicit Augustinus ubi prius: Fidelis esto! Sine fide enim non potes placere deo. Qui autem fidei articuli tunc plus sint habendi, subdit dicens: Sunt de deo multa credenda ad salutem anime necessaria.Mirabile ergo illud de trinitatis uni tate, de unitatis deifica trinitate sacramentum magis est credendum quam exponendum. Sunt alia de deo filio quasi nobis propinqua et contigua et ex ipsa sui propinquitate et contiguitate nobis familiaria et ex ipsa familiaritate nobis delectabilia. Delectabile quippe est homini et salutare morienti
[fol. 64v]
loqui et cogitare de humanitate Christi. Quod enim uerbum caro factum est et habitauit in nobis, hominis est.Et sentencialiter subdit, quod, quia diuinitatem propter intel lectus nostri infirmitatem intueri non possumus, ad Christum hominem faciem anime conuertere debemus exemplo Ezechie, qui conuertit faciem suam ad parietem et cum lacrimis moriturus orauit. Christus enim paries est secundum quod homo, per quem deum uidere possumus.

De spe subdit Augustinus ibidem: Ad hunc parietem nostrum mediatorem conuerte faciem tuam familiarius, quod tuum est aggredere securius. Scit compati tuis in firmitatibus, qui factus est tue infirmitatis partici pando conscius. Prerogatiuam nostre carnis in celos erexit superius, quia exaltatus est super celos homo deus.Ex diuinitate sua processit saluacio, ex humanitate redempcio, utrumque tamen ex utroque. Sed quod iure est meum, quia et me michi quadam cogitacione et cognacione secreta quadam affectacione conglutino, quodam proprie iure con sangwinitatis michi uendico. Tucius et iocundius loquor ad meum Ihesum quam ad aliquem sanctorum spirituum. Plus debet Christus michi quam cuilibet celes tium spiritui. Quod tu es, fieri dignatus est deus, non factus est, quod est angelus.Sed quis, o bone Ihesu, a misericordia tua desperet? Audacter pronuncio, quoniam cumulacius delictum est a te desperacio quam qualiscumque humane fragilitatis offensio. Quare apostolorum lacrime profuerunt nisi prosint et michi? Latronis illius in ewangelio memoria, quare nobis tam uenerabiliter recensita est? Quibus elemosinis quibusue operibus uel quibus oracionibus respondisti, mi Ihesu benignissime, dulcissime, misericordissime quasi
[fol. 65r]
sub iureiurando? Amen dico tibi, hodie mecum eris in paradiso, nisi fidei sue oracionique breuissime, Memento mei, domine, dum ueneris in regnum tuum. Hec Augustinus.

De caritate dicit idem: Forsitan domum non habes, dispone tibi, si non disponis domui, qualis illa dispo sicio? Dilige deum et diliget te deus.Si dicis: Di ligo deum, utinam sit in re, quod promisisti in sermone, dilecionis dei probacio mandatorum ipsius est complecio operum suorum uoluntaria complexio. Ama, quod amat deus, amplectere, quod facit deus. Si igitur deum diligis, quod facit deus, diligis. Disciplinam dei flagellantem te diligis.Quem enim diligit dominus, corripit et quasi pater in filio complacet sibi. Audi apostolum: Uirtus, inquit, in infirmitate perficitur.

In hiis itaque tribus theoloiicis uirtutibus exerceat se cuiusque iam cito morituri animus permaneatque in eisdem constans et firmus et de sua sic erit saluacione securus. Quidem ut facere possit efficacius, curet summopere, dum adhuc est sanus et asuescat iugiter in eis actuari. Sic et enim per habitum firmiter radicatum non poterit in pulsu qualicumque contrario defacili moueri aut flecti, siquidem asuefaccio diuturna uirtuti prestat firma mentum et robur necnon ei, quem possidet, quodammodoefficitur connaturalis. Sed notandum sollerter, quod dicte uirtutes sic sibi inuicem connexe probantur, ut nec aliqua earum ueraciter habita altera possit deesse. Numquam et enim uera fides habetur ab aliquo sine caritate et spe, sed nec spes uera remanet in homine nec et assit caritas cum fide. Porro qui est exors a ca ritate nec credit nec sperat in ueritate, cum eciam omni careat gracia et uirtute, saltem quo ad meritum et fructum. Et quoniam morituris et iam in agonia constitutis ex defectum caritatis et fidei maior, ut apparet, ac forcior contra spem temtacio instat, que eciam egrotantis
[fol. 65v]
animum grauius molestat. Idcirco ad spem ipsam in cordibus fidelibus utcumque firmandam hic pauca non prorsus inutilia sanctorum dicta adducam. Igitur fide presupposita caritate formata sunt aliqua notanda iuuamenta, quibus spes nostra in deum in uita aut morte possit subsistere solida et firma.

Est autem primo cogitandum de deo, quod ipse sit noster creator et factor, sed naturaliter artifex quilibet adeo opus suum diligit, ut quod eidem detrahatur, uix audire possit. Unde omnino uerisimile est, quinymmo et certum uidetur, quod creator amet opera sua et specialiter hominem, quem ad ymaginem et similitudinem suam creauit, Genesis 1o. Item Sapiencie 11o: Diligis omnia, que sunt, et nichil odisti eorum, que fecisti.

Secundoquia dominus noster est. Naturaliter enim amant homines ea, que sunt sua et conseruant ea et, si ea perdiderint, gaudent, cum ea recuperant. Unde uerisimile est, quod deus uelit conseruare illos, qui boni sunt, cum ipse sit summe bonus, et peccatores, quos perdidit, uelit recuperare, exemplum de parabola ouis perdite Luce 15. Ex Sapiencie 11: Parcis omnibus, quoniam tua suntomnia. Et Ezechielis 18: Numquid uoluntatis mee est, dicit dominus, mors impii et non, ut conuertatur a uiis suis et uiuat? Neminem enim damnat nisi iustissime propter demerita et impenitenciam, qui scilicet sine contricione moritur.

Tercio quia summe misericors est. Non enim uult minus misericors a mise ria liberare quam ipsi cupiant liberari. Hec Augustinus. Psalmista: Misericordia domini plena est terra.Augustinus: Domine, una spes, una fiducia, una firma pro missio misericordia tua.Idem: Inmensa est dei misericor dia, quam nec angelis scire dedit nec hominibus intelligere.Unde si in te solo essent omnia peccata, que unquam facta sunt uel que possent de cetero
[fol. 66r]
perpetrari, adhuc in infinitum superexcellit eius misericordia et tibi hec omnia, si ad ipsum recurreres, propter suam lar gissimam pietatem citissime condonaret.

Fideliter ergo age et de dei misericordia semper spera! Deus enim propter peccato res descendit de celo et mortem turpissimam pro nobis passus est.Idem: Deus omnia potest preter hoc, quod non potest non misereri gemitibus peccatorum, qui ad se reuertuntur.Bernardus: Quid de tua misericordia dicam, Ihesu bone, qui non minus peccatorem conuersum diligis quam eum, qui numquam peccati maculam contraxit?Gregorius: Plus delectatur deus esse in corde penitentis quam in sinu patris uel in utero matris.Idem: Maior est dei misericordia quam queuis malicia. Et sicut scintilla in medio mari, sic omnis malicia ad misericordiam dei.Beda: Si unus homo perpetrasset peccata omnium hominum a primo homine usque ad nouissimum et si deus iurasset illi ueniam denegare, si tamen con tritus ueniam peteret, deus periurii reus fieret et illi ueniam daret, quia non potest denegare ueniam penitenti.

Legitur in Horologio eterne sapiencie: Si totus iste mundus esset globus igneus et in illum proiceretur modicum stuppe lini, adhuc multo cicius potest pla cari deus peccatori penitenti quam ignis iste consumere posset stuppam lini. Augustinus: O breue uerbum: peccaui! O tres sillabe, que portas aperiunt paradisi!Idem: Si solus homo omnia peccata mundi commisisset, statim, dum ueram contricionem perciperet, in momento deus omnia peccata dimitteret.Bernardus: Neque criminis quanti tas nec uite enormitas nec temporum diuturnitas ex cludit animam a deo, si mutacio fuerit uoluntatis. In quacumque enim die peccator ingemuerit, salus erit.Augustinus: De impenitente decedente non iudico, sed in sinum misericordie dei repono. Unum scio, quod deus habet occultam misericordiam, quam nec homini nec angelis manifestauit.
[fol. 66v]
Item bona opera, que facimus, spem nostram iuuant. Psalmista: Sacrificate sacrificium iusticie et sperate in domino. Ad Thimotheum 2o: Sobrie et iuste et pie uiuamus in hoc seculo expectantes beatam spemetc . Bona opera sunt tamquam pignera futuri premii. Gregoriusin Moralibus: Sancti uiri quot labores nunc ueritati commendantes exhibent, tot iam remuneracionis sue pignera intra spei cubiculum clausa tenent.Item: Mala, que pro deo sustinemus, spem adiuuant.Ad Romanos 5to: Tribulacio pacienciam operatur, paciencia probacionem. Probacio autem spem, spes autem non confundit.Gregorius: Tanto spes solidior in deo surgit, quanto pro illo quisque grauiora pertulerit.

Sicut certus est de re, que uenalis est, qui precium habet apud se, sic certus est de regno futuro, qui multas tri bulaciones et temtaciones pro Christo sustinuit, quibus regnum celorum emitur. Actuum 14: Per multas tribu laciones oportet nos intrare in regnum celorum.Ieronimus: Quanto in hoc seculo persecucione, paupertate, inimicorum potencia uel morborum cruciatibus fuerimus afflicti, tanto post resurreccionem in futuro meliora premia consequemur.Bernardus: Non sunt condigne passiones huius temporis ad peccata, que commisimus, ad beneficia, que accepimus, ad penas inferni, quas euasimus, ad premia eterna, que expectamus. Tanta quippe est preeminencia eterne glorie ad temporales et transito rias passiones, ut diligens perspector deberet pocius eligere multis annis, in fornace ignis ardentis uelle torqueri et multa mala pati quam minimo premio in futurum sibi reseruato uelle pri uari, quia labor cum fine et merces sine fine. Augustinus:
[fol. 67r]
Nullus seruus dei sine tribulacione est. Item multum adiuuant spem nostram, dei beneficia, singulariter redemcio humani generis. Ad Thimotheum 2o: Qui dedit semetipsum pro nobis, ut nos redimeret ab omni iniquitate. Tota enim spes nostra et solacium nostrum ex Ihesu Christi de pendet passione et meritorum ipsius magnitudine et preciositate et matris eius benignissima pietate. Bernardus: In quo clarius quam in uulneribus tuis claruisset, quod tu, domine, suauis et mitis et mille misericordie sis? Maiorem enim misericordiam nemo habet quam ut animam suam po nat quis pro abiectis et dampnatis. Ad Romanos 5to: Commendat autem dominus suam caritatem in nobis, quoniam cum adhuc peccatores essemus. Christus pro nobis mortuus est. Multo magis ergo nunc iustificati in sangwine ipsius sal ui erimus ab ira per ipsum. Si enim, cum inimici essemus, reconciliati sumus deo per mortem filii eius, multo magis reconciliati salui erimus in uita ipsius.Bernardus: Quid tam mortale, quod non Christi morte soluat, quasi diceret nichil. Augustinustercio decimoDe trinitate: Nichil tam necessarium fuit ad erigendum spem nostram quam, ut demonstra retur nobis, quantum nos diligit deus. Quid uero isto indicio manifestius quam quod dei filius nostre nature dignatus est inire consorcium.Bernardus: Puto iam, spernere me non poterit Christus, os de ossibus meis et caro de carne mea. Induit enim hominem, ut spem sue dileccionis daret hominibus. Est enim nobis penitentibus spes magna, quia aduocatus noster factus est iudex noster.Ia Iohannes 2o: Si quis peccauerit, aduocatum habemus apud patrem, Ihesum Christum iustum, et ipse est propiciacio pro peccatis nostris.

De digna sumcione dominici sacramenti, per quam spes nostra plurimum iuuatur, sed et uirginis gloriose, que est mater spei at tenta consideracio multam nobis fiduciam prestat morituris. Similiter quod angelorum beneficencia et sanctorum promocio spem nostram non modicum confortant. Capitulum quintum

[fol. 67v]
Multum preterea adiuuat spem nostram cibacio dominici corporis, de quo dicitur Iohannis 6to: Qui manducat carnem meam et bibit sangwinem meum, habet uitam eternam. Deus autem in hoc sa cramento magne dileccionis sue signum ostendit et nostre dileccionis affectum per idem sacramentum specialiter erga se inflammauit, ut excitemus nos in eius amore. Item Ia ad Corinthios 10o: Quoniam unus panis et unum corpus multi sumus, omnes qui de uno pane et de uno ca lice participamus. Per hoc enim, quod Christo incorporamur in sacramento, efficimur panis ipsius et unum corpus in Christo. Item Augustinus: Ut panem angelorum manducaret homo, creator hominum et angelorum factus est homo. Ut sicut angelos pasce bat in celis, ita homines pasceret in terris, ut sicut per cibum mors intrauit in orbem, ita per istum cibum ui ta rediret in orbem et ut sic experimentaliter gusta remus, quam suauis sit dominus, ut in dulcore suauitatis et in fortitudine cibi illius ambulemus usque ad mortem domini scilicet beatitudinem sempiternam, ad quam comprehen dam pro uiatico datum est nobis corpus dominicum. Hoc enim sacramentum est omnium peregrinancium animarum ab hoc exilio uiaticum et conduccio ad regnum celorum. Fina liter enim institutum est in signum et in pignus future beatitudinis, quomodo eum aliquando secundum dulcedinem sue dei tatis in celesti beatitudine gustando percipiemus.

No tandum interea, quod uia, quam anima egrediens de corpore est transitura, est longa, periculosa, tenebrosa et dubia siue ignota. Ideo datur uiaticum, id est dominici corporis sacramentum. Quia enim uia est longa, datur homini ad reficiendum, IIIi Regum 19: Helyas fugiens reginam Iezabel, uxorem ipsius Achab eo, quod occidit quadringen tos prophetas Baal, cepit dormire in deserto sub iu nipero, cui attulit angelus domini subcinericium panem et uas aque, qui excitauit Helyam dicens: Surge, comede, grandis enim tibi restat uia. Et ambu lauit in fortitudine illius cibi quadraginta diebus
[fol. 68r]
et quadraginta noctibus usque ad montem dei Oreb, quod fuit figura illius panis celestis etc . Et quia uia est periculosa, datur homini corpus dominicum tamquam pugil ad defendendum, Iob 17: Pone me iuxta te, et cuius uis manus pugnet contra meetc . Et quia uia est te nebrosa, datur sibi tanquam lucerna splendens ad illu minandum, Iohannis 8o: Ego sum lux mundi. Et quia uia est dubia et ignota, datur sibi tanquam ductor ad precedendum, Deuteronomii 8o: Dominus ductor eius fuit in solitudine magna atque terribili. Et Exodi 15: Dux fuisti in misericordia populo tuo.

Item multam fiduciam prestat nobis consideracio mediatricis nostre gloriose uirginis Marie. Ipsa enim est mater sancte spei, omnis uite et ueritatis ipsa est mater et omnis spes uite et uirtutis, Ecclesiastici 24. Bernardus: Maria, tu peccatorem toti mundo de spectum materno affectu amplecteris, foues nec deseris, quousque horrendo iudici miserum reconci lies.Augustinus: Neque dubium est, quia, que meruit pro liberandis ferre precium, plus posse omnibus sanctis liberatis impendere suffragium. Et sicut ipsa post deum pre omnibus sanctis est potencior, sic ipsa pro nostra sa lute est sollicicior. Bernardus: Quid tibi, o uirgo Maria, negari poterit, cui non negatum est theophilum de inferni faucibus liberare?Idem: Data est tibi omnis potestas in celo et in terra, ut omnia, quecumque uolueris, ualeas impetrare.Idem: Illa maiestatis dextera, que consueta fuit percutere nescia misereri, modo ligata est a uirgine, ut nichil sciat nisi misereri semper et par cere.Idem: Sicut sol oritur super iustos et iniustos, sic uirgo gloriosa omnium merita non requirit, sed ab omnibus uult orari, quia omnium necessitatibus misericorditer uult misereri.Bernardus: Si criminis immanitate turbatus, si consciencie feditate confusus, si tristicie terrore per territus, si baratro desperacionis et uoragine abissi incipias absorberi, ad Mariam recurre!Hec est illa Hester, cui concessit uerus Asswerus dimidiam partem
[fol. 68v]
regni sui, scilicet forum misericordie, quia ipsa est mater misericordie et omnibus misericordiam suam benigne impendit.Ieronimus: Et si ad laudandam Mariam nemo inuenitur ydoneus, uotis tamen omnibus cessare non debet eciam quilibet peccator a lau dibus. Quamuis explere non possit, quod sentit.

Ipsa enim est porta paradisi, lux mundi, destructrix inferni, leticia angelorum, gloria generis humani, expugnacio dyaboli. Ipsa est eciam gaudium iustorum, aduocata reorum, speculum uirtutum, lima uiciorum etc . Et ergo debemus habere magnam spem ad ipsam, quia ipsa infinitos peccatores suis precibus et meritis ad regnum promouit, prout patet in multis exemplis. Item ualde confortat spem nostram beneficencia angelorum. Luce 15: Gaudium est angelis dei super uno peccatore penitenciam agente. Psalmista: Angelis suis deus mandauit de te. Ad Hebreos 1o: Nonne omnes sunt administratorii spiritus in ministerium missi propter eos, qui hereditatem capiunt salutis?Bernardus: Bene tecum agitur, o mater ecclesia, bene tecum agitur in loco peregrinacionis tue. Nam et de celo et de terra uenit auxilium tibi.Crisostomus super Lucam 15: Suffecerat ad portandum pauperi Lazaro unus angelus, sed proptera plures ueniunt, ut chorum leticie faciant. Libenter igitur debemus eis honorem impendere propter septem, quia ipsi sunt custodes nostri, administratores nostri, fratres et conciues nostri, animarum nostrarum portitores in celum, oracionum nostrarum aput deum representatores, regis eterni nobilissimi milites et tribulatorum consolatores.

Item multum adiuuat spem nostram sanctorum promo cio. Iob 4to: Ad aliquem sanctorum conuertere! Psalmista: Leuaui oculos meos in montesetc . Montes spirituales sancti sunt. Et quia sancti potentes erant in terra, potencio res uero iam sunt in celis ante faciem dei nostri. Scimus autem, quod dum adhuc uiuerent, miserti sunt peccato ribus et orauerunt pro eis. Nunc autem tanto amplius,
[fol. 69r]
quanto uerius cognoscunt miserias nostras, orant pro nobis deum, quia beata illa patria caritatem eorum non minorauit, sed augmentauit. Caritas enim sanctorum in uia modica est respectu caritatis eorum in patria. Unde uerisimile est, quod sancti, qui in hoc mundo in tantum amauerunt peccatores, quod pro salute eorum morti se exposuerunt, multum sint parati iuuare eos modo in hiis, que ad salutem eorum pertinent. Ieronimus: Si apostoli et martires adhuc in corpore positi possunt orare pro ceteris, quando de se adhuc deberent esse solliciti, quantomagis post coronas, post uictorias, post triumphos? Unus homo Moyses sexcentis millibus armatorum impetrauit ueniam a deo.

Quando adhuc in terra erat positus? Ubi modicum est caritatis? Peciit deleri de libro uiuencium, nisi culpa populo sibi commisso tolleretur. Et Stephanus deprecabatur ueniam se lapidantibus et isti, postquam cum Christo esse ceperunt.In celo minus ualebunt? Absit. Item Paulus optabat anathema esse pro fratribus et, ut ipsi salui fierent, a ce lorum gloria cupiebat excludi. Et sic de aliis multis dei electis est pie senciendum atque ad roborandum spem nostram fideliter meditandum.

De infirmitate pro dei amore uirtu ose toleranda, quod est mortis preparatorium quintum et quod mortem quis potest laudabiliter appetere sub condicione et quod mors uoluntarie accepta sit pro peccatis uenialibus suffi ciens pena. Item ibidem de sexto preparatorio et de interro gacionibus necnon exhortacionibus faciendis. Capitulum sextum.

Quintum preparatorium est infirmitatem, prout con gruit uirtuose tollerare. Unde Augustinus ibidem: Si deum diligis, quod facit deus, diligis. Et post pauca dicit: Flagellum dei sustines, tussi laboras, pulmone deficis, cibum stomachus respuit, tysi de coqueris, uinum fastidis, dissentoria sauciaris, multi modo morborum genere afficeris? Sed et hec, si oculum habes, dei dona sunt.Dilige arguentem non in furore, non in ira, sed in misericordia! Aperi pulsanti, deuotus esto uocanti!
[fol. 69v]
Ipse iudex est nec uult te damnari. Flagellat in te mi sericorditer, quod in eum deliquisti pertinaciter.Nec murmu rando sanaberis, ymmo amplius debilitaberis, dum contra deum tuum, patrem tuum, medicum tuum, magistrum man swetissimum, qui numquam irascituret, cum iratus fuerit, misericordie recor datur, inique murmuraueris. Hec ille.

Sciendum autem, quod lau dabiliter quis mortem potest appetere condicionaliter, scilicet si deo placet, et specialiter, quando quis habet signa mortis. Tunc enim quilibet debet conformare uoluntatem suam diuine uoluntati. Unde in legenda beati Augustini legitur, quod laudabat plurimum illos, quibus moriendi deside rium inerat, sepius tria exempla ad hoc recitans: Primo beatusAmbrosius, qui in extremis petitus est, per clerum comite ytalie hoc procurante, ut pro longiori uita oraret, respondit Ambrosius: Non sic uixi, ut me pudeat inter uos uiuere, nec mori timeo, quoniam bonum habemus do minum. Quod quidem responsum Augustinus mirabiliter extol lebat.

Secundo alius episcopus cum moriturus peteretur, ut ora ret deum pro necessitatibus ecclesie se diucius uiuere. Respondit: Si numquam bene, si aliquando, quare non modo, id est si non mori debeo, felix iam sum, si autem aliquando mori oportet, quare non iam morior deo annuente?

Tercio alius episcopus fuit, de quo eciam dicit Ciprianum sanctum referre. Cum enim graui infirmitate laboraret et pro longiori uita deum precaretur, iuuenis speciosus sibi apparuit et cum indigna cione fremens ait: Pati timetis, exire non uultis, quid faciam uobis? Sed quare desiderant sancti uiri mortem? Responditur: Tribus de causis: Primo quia dei uoluntatem esse uident. Non enim desiderant, ubi non habent specialem reuelacionem, nisi condicionaliter si sani sunt, ut dicendo: Domine, uellem, si tu uelles, exui carne. Unde Christus, Mathei 25: Non sicut ego uolo, sed sicut tu. Si autem uident euidencia signa mortis, tunc eciam euidens est deum uelle eos mori, tunc conformes sunt uoluntati dei.

Secundo
[fol. 70r]
quia mors sanctorum maxima eis dona confert et a maximis malis eruit et in optimis confirmat, ut amplius eorum quis peccare nequeat. Unde Philippenses 1o: Michi uiuere Christus est et mori lucrum.

Unde inquit Augustinus ubi supra: O quam iocundo pectore, quam leto corde uisitacionem diuinam debes preoptare, utiliter debes gaudere, quia iuxta est uocacio diuina, debes ei totis nisibus letus adesse. Eya, si episcopatum aut honorem alium aut sanitatem infirmis opta bilem tibi concessisset deus, nonne omni gaudio illud susciperes? Certe maiori exultacione, affectuo siori uoluntate cum graciarum eciam accione hanc dei animad uersionem debes tibi amicam habere, quia et hoc utilissimum dei donum est.

Tercio desiderant sancti mortem, quia peccatis ualde satisfacit. Unde Scotus: Bene, ait, concedi potest, quod mors uoluntarie accepta sit pena sufficiens pro pena cuiuscumque peccati uenialis et forte pro magna parte pene debite pro mortalibus dimissis, nec obstat, quod est pena necessaria, quia aliquis potest necessarium uoluntarie acceptare. Hec iste.

Sextum preparatorium mortis est boni hominis assistentis procuracio. Debet enim quilibet pro uiribus laborare, ut in illa extrema hora adminus unum fidelem amicum habeat, qui secundum pre fata moriturum exhortetur. Erit autem eiusdem assis tentis, ut Anshelmus tradit, triplex officium, uidelicet ut auiset infirmum per exhortaciones, interrogaciones et per obseruaciones. Primo exhortetur per illa uerba uel equipollencia, secundum quod melius uidebitur: Amice karissime, considera nos omnes subiectos esse potenti manui dei et eius uoluntate cuncti reges, principes et quoscumque necessario mori. In mundum enim uenimus more transeuncium et peregrinorum, non ut maneamus, sed benefaciendo Iehennam uitemus et celi patriam acquiramus. Recognosce diligenter cum graciarum accione a deo tibi concessa beneficia, quod tibi in hac hora extrema sui cognicionem dedit, nec
[fol. 70v]
te morte subita preoccupauit! Et pro aliis beneficiis infinitis creacione, redemcione et pro similibus gracias age et ad infinitam misericordiam dei confuge, pro criminibus tuis ueniam posce! Agnosce te multa delicta commisisse, pro quibus penitenciam magnam facere deberes! Ideo mortis dolores pacienter accipe deum orans, ut recipiat pro peccatorum tuorum debitis penis! Alias enim pena mortis per impacienciam tibi damnacio erit hic in penam et in futuro. Pre omnibus in hac hora meditare tuam salutem, quia numquam fortassis in futurum erit oportunitas! Ad hoc relinque cunctatemporalia, que te non liberabunt ab inferis! Te plena fide deo committe, qui est omnipotentissimus, sapientissimus et misericordissimus, et astantes roga, ut deum orent pro te!

Secundo interroget moriturum quedam et ad singula, infirmus respondeat proposse uel annuat, si loqui non possit:Dilecte, uis mori et uiuere in soliditate fidei christiane, respectu dei et domini nostri Ihesu Christi, tamquam uerus fidelis et obediens filius sancte matris ecclesie? Respondeat: Uolo. Petis a deo ueniam peccatorum tuorum commissorum contra dei maiestatem et bonitatem nec eum, prout debebas honorasti? Respondeat: Peto. Habes sinceram uoluntatem corrigere uitam tuam, si superuiueres in melius? Rogas deum, quod ad hoc graciam prestet, ut continues uirtutes et non reci diues et ueram contricionem habeas? Es tu conscius tibi alicuius peccati mortalis non confessi? Petis tu cor illuminari, ut oblita mortalia uideas et uisa uelles confiteri?Indulges ex corde omnibus, qui tibi nocumentum intulerunt obueneracionem et amorem domini nostri Ihesu Christi, a quo petis ueniam peccatorum tuorum? Petis tibi indulgeri ab hiis, quos uerbis aut factis lesisti? Uis ablata iniuste uel detenta restitui integraliter, quantum ad illud te neris iuxta tuarum facultatum tenorem, eciam usque
[fol. 71r]
ad omnium bonorum tuorum cessionem et renunciacionem. Et ubi satisfaccio fieri non posset, petis coram deo et hominibus ueniam? Et respondeat ore aut corde ad singula infirmus.

Tercio obseruet astans morituro in pluribus, ut moriturus sciat, quid facere aut dimittere debeat. Sed ante omnia supradicta, si aliquod sacramentorum non dum suscepit, hortetur, ut recipiat, et, si non potest recipere, hortetur, ut petat deuote sibi dari oportu nitate sibi adueniente. Si apparent responsiones morituri non sufficientes, prouideat astans, ut in firmus ad bene respondendum inducatur per confessorem uel alium. Si esset excommunicatus, hortetur, ut totis uiribus uelit et intendat obedire ecclesie. Si moriturus prolixum tempus habet, astans procuret oraciones deuotas uel hystorias uel diuina precepta, contra que peccauit, ea potissme de iam dictis, que sanus delectabilius audiuit, legi. Representet ymagi nem crucifixi uel alterius sancti, quem sanus plus di lexit.

Non detur infirmo nimia spes de sanitate corporali consequenda, quia sepe per talem falsam conso lacionem mittuntur in damnacionem, sed hortetur prima exhortacione supratacta et, quod per sacramenta anima sa nata corpus consequenter sanetur.

Porro secundum Can cellarium moriturus et iam prope agoniam constitutus modo, quo poterit, meliori debet clarius infor mari et inquiri.Et primo sic: Credis omnes principales fidei articulos et insuper toti sacre scripture per omnia secundum patrum katholicorum atque orth doxorum sancte ecclesie exposicionem et detestaris omnes heresee et errores atque supersticiones ab ecclesia re probatos et letaris insuper, quod in fide Christi et sancte matris ecclesie unitate et obediencia morieris?

Gaudes eciam, quod spem firmam habes sine hesi
[fol. 71v]
tacione Christi te fore saluandum. Gaudes de collata tibi gracia caritatis, in qua mori confidis et quamuis, quod sis in caritate, certitudinem non habeas. De dei tamen pietate et gracia firmiter speras, cum eciam teste consciencia de contrario penitus ignoras et id, quod est caritatis probamentum, infirmitatis scilicet molestiam eciam ipsam mortem pro dei amore pacienter et uoluntarie sustineas. In hiis ego tribus usque in finem inconcus se et solide subsistas.

Secundo secundum eundem queratur sic: Recognoscis te creatorem tuum sepe et multipliciter atque grauiter offendisse? Nam BernardusSuper Canticasic ait: Scio neminem absque sui cognicione saluari, de qua nimirum mater salutis humilitas oritur et timor domini, qui et ipse, sicut inicium est sapiencie, ita et salutis.

Tercio doles ex corde de omnibus peccatis contra dei mayestatem, amorem atque bonitatem commissis et bonis omissis et graciis neglectis et hoc non solum timore mortis uel pene cuiuscumque, sed magis amore dei et iusticie ex caritate, qua tenemur deum super omnia diligere, et petis super omnibus istis ueniam. Et sic de aliis plurimis, in quibus concordat cum Anshelmo.

Quarto queratur sic: Credis, quod pro te mortuus sit Christus et quod aliter saluari non potes nisi per meritum passionis Ihesu Christi et agis eciam de hoc gracias deo ex corde, in quantum potes? Quicumque igitur ad predictas interrogaciones ex consciencia bona et fide non ficta bene poterit affirmatiue respondere, satis euidens argumentum salutis habet, si sic decesserit, quod sit de numero saluandorum. Quisque uero de premissis ab alio interrogatus non fuerit, presertim cum satis sint pauci atque rari, qui huius artis habeant scienciam, introrsus redeat interrogans semetipsum subtilius considerando, an taliter sit dispositus,
[fol. 72r]
ut prefertur eo, quod absque tali disposicione nulli omnino potest esse salus. Qui cum sic dispositus est, ut est dictum, se totum passioni Christi recommendet atque committat et continue, in quantum potest et infirmitas permiserit, eam ruminet atque attencius meditetur. Nam per hoc omnes dyaboli temtaciones et insi die maxime superantur. In hac itaque sola passi one et morte totam fiduciam tuam habens huic eciam morti te totum committe, hac morte te totum contege, huic morti te totum inuolue! Et si dominus uoluerit te iudicare, dic: Domine, mortem domini nostri Ihesu Christi obicio inter me et te et iudicium tuum, aliter tecum non contendo. Si dixerit, quod me rueris damnacionem, dic: Mortem domini nostri Ihesu Christi obicio inter te et mala merita mea ipsiusque, dignissime passionis meritum offero pro illo, quod habere debuissem et hew non habeo. Dicat iterum et iterum: Mortem domini nostri Ihesu Christi pone inter me et iram tuam. Et ad dominum Ihesum idipsum sepius repetat dicens: O domine Ihesu Christe, fili dei uiui, pone mortem, crucem, passionem, misericordiam et dileccionem tuam inter tremendum iudicium tuum et miseram animam meam et fac me indignum ad tuam peruenire uisionem! Qui uiuis etc .

De septimo et oc tauo ad mortem preparatoriis et qualiter aut in quibus Christo morienti se quisque mori turus debeat conformare, si uelit cum eodem feliciter regnare. Capitulum septimum.

In hoc autem consistit septimum mortis prepara torium, quod est ipsius infirmantis et iam citomorientis oracio ad dominum specialis.Que quidem Christi exemplo fieri debet cum magna affeccione et nichilominus esse debet flebilis contricione et
[fol. 72v]
durans in finem continuacione. Inuitet infirmus angelos sanctos, sanctum Michaelem et proprium angelum, ut eum as socient et apostolum suum ac alios, quos ueneratus est, sanctos oret, ut contra hostes eum tueantur. Reginam misericordie inuocet confidenter, Christum confidentissime. Si tempus breue est, preponatur oracio ad saluatorem. Unde Augustinusubi supra sic concludit: Hiis, inquit, expletis oracio tibi est necessaria. Ergo deum alloquere eumque de ipso securus sic affare: Deus meus, deus meus, misericordia mea, refugium meum, desidero te, ad te confugio, ad te uenire festino, ne despicias me sub tre mendo discrimine positum. Adesto michi propicius in hiis magnis meis necessitatibus! Non possum me re dimere meis operacionibus, sed tu redime me et mi serere mei! Diffido de meis meritis, sed confido de miseracionibus tuis et plus confido de miseracioni bus tuis quam diffidam de meis actibus malis.Tu spes mea, deus meus, tibi soli peccaui mea culpa, qui fui tibi carus ad redimendum. Non sim uilis ad perdendum et nunc ad te uenio, qui nulli dees. Cupio dissolui et esse tecum. In manus tuas commendo spiritum meum. Respice in me, domine, deus meus ueritatis, et presta michi, deus meus, ut in pace dormiam et requiescam, qui in trinitate prefecta uiuis et regnas deus per omnia secula seculorum. Amen. Hec Augustinuslibro, quo supra scilicet de uisitacione infirmorum.

De isto autem ultimo preparatorio puta de oracionibus et commenda cionibus ad deum et sanctos cum professione fidei in parte terciasequenti plenius habetur.

Rursus ipsi homini egrotanti mortique ut sic celerius propinquanti hoc unum precipue et maxime expedire uidetur, ut Christi morituri acta speculando efficaciter ymitetur, se quoque moriendo eidem pro se morienti pro modulo stu deat conformare, si post mortem cum eodem cupiat
[fol. 73r]
eternaliter regnare. Et istud erit mortis preparatorium in ordine octauum. Christus autem, priusquam moriebatur, octo fecisse legitur nobis studiose consideranda.

Primo de uotissime in orto trans torrentem Cedron seclusus a dis cipulis patrem orauit: Pater, si possibile est, transfer hunc calicem a me! Uerumtamen non sicut ego uolo, sed sicut tu.Sic eger per corporis molestiam grauatus oraciones ad deum premittat, ut aut infirmitatem tollat aut pacienciam donet conformans per omnia suam uoluntatem diuine uoluntati. Que oracio et principiet et committetur cum egrotante tamquam co mes indiuidus usque in finem.

Secundum, quod Christus egit, est, quod sudauit in eodem orto. Et factus est, inquit Lucas,sudor eius sicut gutte sangwinis decurrentis in terram.In quo Christus utilissimam consolacionem omnibus suis infirmioribus membris dedit. Si enim dominus uite et mortis instante sua passione tristis fuit et expauit, sudorem sang wineum emisit pre anxietate imminentis passionis. Non mirum debet uideri stipule arenti, id est homini infirmo, qui est sicut folium, quod a uento rapitur, si in stante morte aut graui infirmitate pauor mortis ipsum inuadat et tristiciam incuciat. Et non debet ex hoc desperare, quasi ad deum propter hoc non pertineat, si ac cedente morte letari non possit, cum et dominus sic tristis fuit et non minus meruit nec minus felix fuit. Nam secundum glosam super dicto uerbo Luce: Appropinquante morte Christus certamen nostre mortis in se expressit, qui merito uim timoris patimur morituri, qui post pau lulum sumus uenturi, ubi in eternum sumus mansuri mu tarique deinceps non possumus, quam tristiciam et pa uorem nisi Christus in se premisisset, possent infirma Christi membra de sua salute desperare putantes se in sua anxietate sine paciencia esse propter nimietatem doloris aut terroris imminentis mortis.

Tercio Christus uiriliter ad passionem properauit eam fortiter et equanimiter tolerando eaque imminente non retrocedendo. Nos quoque
[fol. 73v]
propter uehemenciam doloris aut terroris mortis imminentis non retrocedere debemus a spe nostra, sed constanter in deum fi duciam habentes properare ad omnia, que deus super nos permiserit. Pater enim noster est et filio nichil sinit eue nire, nisi quod ei cedat ad utilitatem, per hoc purgans reliquias peccatorum, ut tamquam mundam margaritam animam ad celestem Ierusalem introducat. Et tanto amplius hilarior in racione debet persistere, quanto durioribus flagellis pater eum castiget passionem suam pro rogando certissime sciens, quod diligen tibus deum omnia cooperantur in bonum, dicens filiali uoce illud Augustini: Hic ure, hic seca! Tamen in futuro parce! Ad hortante eciam nos beato Ieronimo super Ionam: Eo, inquit, tempore, quo deficit anima nostra et a corporis compage diuel litur, non ad aliud debemus cogitacionem diuertere nisi ad eum, qui et in corpore et extra corpus noster pater est et dominus.

Quartum ymitabile est, quod Christus omnibus tortoribus et crucifixoribus dimisit et pro eis orauit in cruce dicens: Pater, ignosce eis etc.  Omnibus morientibus in sa luberrimum remedium, quod omnibus debita dimittant, ut ipsis a deo debita dimittantur Christo dicente: Dimitte nobis debita nostra sicut et nos dimittimusetc . Et alibi: Dimittite et dimittetur uobis. Debet insuper moriturus reconciliari et petere publice ueniam, si quem uerbo aut signo uel facto offenderit. Hoc enim et Christi doctrina tradidit: Si, inquit, offers munus tuum ad altareetc . Per illa duo caritas reformatur, si fuerit lesa, sine qua nulli patet uia salutis. Sic et creditoribus debet satisfacere et restituere iniuste ab lata aut quecumque non sunt sui iuris aut uerbo petere relaxacionem, si non sit in soluendo.

Quinto Christus in cruce plorauit, ut habetur Hebreorum 5to, ob passionis sue in multis frustracionem et propter penam peccatoribus infligen dam. Sic et moriturus ex corde et si non ex oculis fontem lacrimarum debet emittere, deflendo ultimo dolore pii patris offensam, quam sepius contraxit per
[fol. 74r]
peccatorum suorum magnitudinem et de multiplicibus bene ficiis a deo perceptis et quod se Christi morti in uita sua non conformauit se tanto beneficio reddens indignum. Per hanc ultimam contricionem, que usque ad egressum anime debet perdurare, credendum est morienti multas penas, quas in purgatorio esset passurus, dimitti et insupersi quam culpam habet residuam, non abolitam.

Sexto Christus fortiter clamauit Hebreorum 5to: Et clamore ualido pre ces et supplicaciones offerrens morituro in exemplum, ut quanto finis uite appropinquat, tanto ardencius ad deum anhelare studeat, sicut ad patrem piissimum et ad patriam, a qua tanto tempore exilii sui passus est detrimenta.

Septimo Christus in cruce moriturus animam patri commendauit dicens: Pater, in manus tuas commendo spiritum meum. Sic eger omni humana spe derelicta et amore parentum propinquorum et omnium notorum funditus excluso soli deo suam animam a se redemptam studeat fiduci aliter committere, ut eam egredientem suscipere dignetur, quam solus ipse deus creando infundit, infundendo creauit et hoc sub nomine patris piissimi non iusti iudicis secundum merita iudicantis. Oretque dicendo: Non intres in iudicium cum seruo tuo, domine. Neque enim alteri commendanda est, cum ipse deus iure creacionis, redempcionis et dominii eam merito debeat possidere.

Octauo Christus in cruce emisit spiritum scilicet uolun tarie mortem subiens. Sic et ab hoc seculo migrans, animam suam post predicta deo committens fideliter et uo luntarie, quando et quomodo benignissimus pater uoluerit, sue uoluntati obediens debet expirare per promtam obedienciam moriturus, sicut dominus suus Christus factus obediens patri usque ad mortem crucis in obediencia uitam fini uit. Ecce iste est certus ordo procedendi et egrediendi ab hac uita cuiuslibet christiani feliciter uitam ter minare uolentis. Sed forte talis sperari solum potest de lege communi ab hiis, qui toto uite sue tempore student
[fol. 74v]
se ad mortem preparare per uite innocenciam, per mundi contemptum, per amorem celestis conuersacionis, quorum sicut paucus est numerus, sic timendum est, quod pauci hinc exeunt bene dispositi ad mortem, quia, proch dolor, futura non pre uident, et quanta anxietas eis in mortis articulo reseruata est, non timent et quid post mortem eis restat, minime attendunt.

De tribus, que occurrunt mo rituris horribilia communiter ante egressum anime a corpore et de quibusdam consolatoriis remediis talibus adhibendis. Capitulum octauum.

Nunc interim pro fine huius partis secundecirca ea, que morituris in extremo solent euenire, est particularius et studio uigilanciori solerter perquirendum. Insuper quomodo periculis tam grauibus ipsorum moriencium subueniri ualeat, est diligencius etsagaciter indagandum. Quippe ubi maius uersatur periculum, ibi caucius erit remediandum. Et hoc utique in hora mortis locum habet precipuum, ubi iam tempus merendi et penitendi finem totaliter recipit et tempus premiandi et puniendi effectualiter instat. Illucque sit ueniendum, ubi perpetuo oporteat ma nere aut in gaudio aut in pena nullo remedio interueniente.Occurrunt autem tria specialiter mori turis ante anime egressum de corpore singula merito pauenda et metu maximo dignissima, que cuilibet de lege communi estimo euentura, uni tamen crudelius et seuerius quam alteri. Primum grauissima corporis mo lestia, quam eciam precipue sanctitatis uiri non euaserunt.Senibus tamen propter diminutam resistenciam primarum qualitatum et spirituum uitalium diutinam consumcionem minor dolor solet euenire. Iuuenibus autem maior, quia quanto maior resistencia utriusque, tanto maior pugna, ut quis uincatur. Et licet sensibiliter quandoque a circumstantibus non uideatur esse dolor in mori
[fol. 75r]
turo, non ideo dolor abesse putandus est.Quanta autem penitudine et timore anima urgeatur in recessu a corpore, puto neminem posse nec eciam expertum explicare. Cum in primo instanti sui esse cepit esse in corpore et nusquam prius alibi esse habuit nisi in corpore. Concomitatur autem hanc molestiam corporis torpor indeuocionis, et quanto maior dolor, tanto communiter deuocio segnior humore dulcedinis spiritualis saltem actuali totaliter recedente.

Que quanto magis esset homini protunc necessaria ad consolacionem, tanto amplius ab eo elongatur, cuius racio esse uidetur, quia anima est intenta totaliter ad corporis resolidacionem. Ideo minus potest se eleuare ad spiritualium speculacionem, eciam quia ad actualis deuocionis humorem requiritur corporis uiuacitas, que in tali est penitus destituta. Ideo pauci inueniuntur, qui in tali infirmitate se ordinate regere sciant, eciam in uiris sciencia et moribus preditis, abrumpente egritudine totalem im petum racionis, maxime in subitis et excessiuis morbis, ut in febribus aut pestilencia aut in periculis uulnerum aut fluctibus aquarum. Nec hoc tunc homini ualde imputandum uidetur propter uehemen ciam impetuositatis, in qua racio non plene utitur suo dominio. Sunt enim isti motus imperfecti, qui non imputant inter mortalia secundum doctores theologie.

Caute tamen prouidendum et preueniendum est, ne talis eger solacio fraudetur humano, sed semper ad latus eius sit uir spiritualis, cui mel et lac sub lingwa eius, ut ruinosum lingua dulci ualeat instau rare consolando et refocillando, exempla sanctorum et de Christi passione aliquid dulciter proponendo egrotanti, qui propria uirtute iuuare se non potest. Cuius quidem primi mali incidentis duo sunt remedia.

Primum medicina spiritualis ecclesiastica scilicet sacramenta, uidelicet
[fol. 75v]
penitencie per puram confessionem mox in inicio infirmi tatis, cum hoc habeat ecclesiastica tradicio et sacri canones, ex quo plage corporum sepius a peccatis hominum causentur. Participacio eciam sacrosancti corporis Christi et, si necessaria fuerit, eciam extreme unctionis, que omnia cum gaudio et magna affecti one sunt postulanda. Ait enim Iacobus apostolus post exhortacionem de sacre unccionis percepcione: Et oracio fidei saluabit infirmuum et alleuiabit eum deus et si in peccatis fuerit, remittentur ei, eiusdem ultimo. Ubi plures multipliciter errant retardando, timendo medicinas Christi, quas tamquam uasa gracie et sue propi ciacionis humano generi concessit. Onerosi sunt hew multi consolatores debilium, qui sanitatem corporalem promittentes infelicem animam seducunt et medicinis istis eam adhuc indigere negant, donec ligwe officio priuentur et sicut bestia irracionalis ad mor tem trahantur, qui grauiter se peccare non debent dubitare et rei sunt in morte peccatorum.

Secundum re medium infirmo conferendum est, quod hec penalitas extrema, si sponte et absque murmuracione sufferatur, est purgatorium eius et grauissime pene purgatorii per has euaduntur. Sic eciam in sanctis deus reliquias peccatorum uenialium et incompletam satisfactionem per longas egritudines purgauit, sicut Augustinus dicit de sancto Cipriano. Si quid in dictis suis, aliter quam debuit, sensit ignoranter, deus falce passionis abrasit. Sic igitur piorum langwor paternalis est disciplina, quam filius amore et gaudio am plecti debet non sicut penam, sed sicut medicinam purgatiuam.

Quid enim interest deo suum filium sic uel sic purgare aut per persecuciones aut per infirmitates corporales? In predicta tamen corporis molestia et sa cramentorum perceptione maxime tamen penitencie et confessionis
[fol. 76r]
purificandus est mentis oculus, ut recta intencione et solido fundamento, non timore penarum euadendarum aut presencium aut futurarum, sed amore filiali fiant, ut scilicet omnia fiant ex amore, non timore, non ut iustus iudex non puniat, sed ut piissimus pater offensam remittat. Uerendum enim est multorum ultimam penitenciam cassari ex eodem prauo fundamento, quia sentencia est Augustini: Penitencia sera raro est uera, si autem uera numquam sera. Sed sunt, qui in egritudine nolunt, quod fiat mencio coram eis de morte aut preparacione ad mortem nec de sacrorum preparacione nec de gaudiis spiritualibus, sed sicut iumenta totaliter effecti non sapiunt, nisi que carnis sunt.

Eciam in religiosis quibusdam, proch dolor, hoc compertum est, qui non nisi ad recuperande sanitatis anhe lant beneficium, ymmo plures seculares persone de uociores sunt. Et ad spiritualia suauiores reperiuntur in egritudinibus suis quam aliqui religiosi et hoc istorum est, qui tempore sanitatis radices cogitacionum in ter ram fixerunt in tempore uiuendo nec ad spiritualia cor leuauerunt. Ideo ad solita solacia recurrunt uitam presentem amantes, quasi non esset uita alia speranda et hoc totum signum est mortis in paupertate.Unde Augustinus legitur multum recommendasse illos, quibusdesiderium moriendi inerat, ut Ambrosium Martinum, qui nec mori timuit nec uiuere, recusauit.

Secundum, quod est morituro pauendum, est trepida accusacio proprie conscienscie. Instante enim articulo mortis, cum presencia aufferenda sunt, in quibus fiducia habebatur, fit recursus ad alia remedia et offertur homini memoria suorum preteritorum actuum aut accusancium aut defendencium. Querit enim angustiatus pauore mortis consolacionem. Et tunc terribilius se offerunt ea, que homo gessit magis grauia et mala quam bona. Sicut enim iocunde menti se offerre gaudiosa
[fol. 76v]
solent, ita merore tabescenti offeruntur tristia et hoc tam ex qualificacione mentis turbide, quam ex instinctu spiritus maligni, qui tunc terribilia inge rere solet, ut ad desperacionem trahat. Contra hoc est primum remedium egrotanti, ut postquam diligenciam, quam potuit, de consciencie et actuum discussione per con fessionem faciendam fecerit.

Iam amplius a talium ex aminacione quiescat ex causa iam dicta, ne in fo ueam desperacionis ruat. Et ergo, ut pretactum fuit, bonum et utile est, ut homo tempore sano omnem uitam a iuuentute sua exploret et examinet, cum talis timor illo tempore non habeatur, et omnem culpam suam articulatim in scriptis redigat et sine noua ex aminacione atque grandi facile habet suam confessi onem explere. Claudat ergo oculos consideracionis a scrutinio peccatorum et ad alia se conuertat illam excludens, remittens se ad preterita iam considerata et iam confessa, cui testimonium perhibet confessio scripta. Non enim credere debet nouam hanc rememoracionem propter consciencie purificacionem aduenisse, sed propter turbacionem habens tamen semper et continuam contricionem de peccatis commissis et pronitam uoluntatem, si aliquid inno tesceret non confessum indilate uelle confiteri.

Secundumremedium contra consciencie accusacionem est, quod homo illa hora se totum diuine passioni in confidencia magna conferat uulneribus Christi et morti sue se totum committens et inmergens, nichil de suis tamquam con dignis confidens propriis meritis, cum omnes iu sticie nostre sint sicut pannus menstruate. Hortatur ad hoc ipse sponsus in canticis: Ueni, columba mea, in foraminibus Petre, id est in uulneribus Christ.Ibi tutissimum remedium reperiet, sicut olim filii Israel sangwine agni pascalis super utrumque postem
[fol. 77r]
aspergebant et angelus primogenita egipciorum percu ciens, uidens sangwinem agni illesos istos conser uauit. Nam hec tanta in Christi passione fiducia utilis simum prestat refugium. Fide enim purificantur corda et Abraham non ex operibus, sed ex fide est iustificatus. Nam talis suorum meritorum inopiam considerans ex fundamento cordis debet cum lacrimis deo dicere: Scio, equissime iudex, in nullo me tibi posse ex equo respondere et, si iudicatus fuero, ex meis meritis iustissime scio contra me sentenciam proferendam. Tibi offero preciosum sangwinem tuum, quem in cruce semel in passione tua pro toto mundo obtulisti. Et certissime credo, quod pro meis criminibus abluendis per me in memoria. Pro nunc oblatus ipsum recipies sufficiensque sit iram tuam placare, quam ego iuste merui. Ipsum ergo dig neris suscipiere ex tua inexplicabili pietate, quem minime effudisses, si peccatis caruissemus. Solet eciam malignus ille spiritus inmittere tam, ut dictum est, peccatorum memoriam quam proprie sanctitatis confidenciam. Tamquam ex suis meritis sperare debeat et possit mercedis condignam retribucionem sic in superbiam leuando cor hominis.

Quod quidem genus temtamenti summo studio debent uitare persone religiose, que per talia solent in superbiam erigi de se et suis bonis operibus confidentes. Quod quidem stultum est ualde, ymmo et blasphemum, cum de do nis dei eleuari euacuacio sit omnium meritorum. Et si alias magna essent merita, tamen ex ela cione fiunt nulla. Et melius est meritis carere quam de meritis insolescere, cum nostra merita non sint aliud quam ipsius dona. Quid enim habes, quod non accepisti?ait Paulus, Si autem accepisti, quid gloriaris quasi non acceperis? Et inscrutabilia sunt diuina
[fol. 77v]
iudicia et inuestigabiles uie eius, cum nesciat homo, an amore uel odio dignus sit. Et secundum Augustinum: Nostra sciencia sciencie dei comparata ignorancia est, a quo et omnis sapiencia, uirtus et gracia emanare dubium non est.

De tercio ualde horribili, quod homini in extremis pauide occurrit, malignorum scilicet spirituum in maxima multitudine et cum maximo terrore uisibilis presencia et de tem tacionibus eorundem grauissimis contra fidem et spem necnon de quibusdam remediis oportunis. Capitulum nonum.

Tercium, quod morituro pauide occurrit, est malignorum spirituum occursus, qui, quantum in eis est, cuilibet mo rituro credendi sunt assistere ex desiderio secum in foueam dampnacionis trahendi. Inuidia enim dyaboli mors introiuit in orbem terrarum, que inui dia quanto mundus ad finem appropinquat, tanto in dyabolo credenda est augeri. Assistenciam hanc demonum morituris michi persuaderi uideor ex Christi temtacione per duas uices. Semel in uita in anno tricesimo mox post waptismum, Mathei 4. Et semel in morte ex illo uerbo Iohannis 14: Uenit enim prin ceps mundi huius et in me non habet quidquam. Ubi secundum Gregorium credendum sane est eciam ipsum Christo et fini suo insidiatum fuisse. Et si isti non pepercit, quid estimandum est de nobis, in quibus multa utique timendum est eum posse accusanda inuenire?

Non tamen diffitendum, quin precibus sanctorum, quibus hic quisque famulatur, et Christi proteccione, ne infirma membra nimis terreri possent aut desperare, eum sepius a morituris fidelibus pro hiberi. Quid autem pretendat ille malignus
[fol. 78r]
nisi decipere et terrere necnon in laqueum desperacionis et damnacionis inducere et mox animam egredien tem ad suum consorcium eternaliter punienda rapere? Neque eciam negandum uideo, quin bonus angelus, cui homo ab infusione anime in custodiam deputatus est. Secundum Ieronimum: Eidem in tali necessitate specialiter assistat nec hominem derelinquit neque ab eo recedit interim, quod in uia est.

Constat autem malignos spiritus morituro cuique in maxima multitudine et cum horribili terrore tamquam canes rapacissimos ad uentare atque multiplices et grauissimas temta ciones immittere precipue de fide et spe. Nam contra articulos fidei aut aliquem ex eis omni studio conantur homini dubium aut diffidenciam ingerere et operam curant permaximam adhibere, ut eum a fidei rectitu dine possint auertere.

Nimirum ille mille artifex securim ponere conatur ad radicem sciens fide ui olata alia omnia opera meritoria nil prodesse, cum sine fide impossibile sit placere deo, in quo, si uictor extiterit, nil aliud curat. Si uero in hoc triumphare non poterit, ad alia arma confugit ad memoriam reducens multitudinem preteritorum peccatorum, insuffici entem confessionem, multitudinem oblitorum peccatorumcommemorans nec ex omnibus operibus uirtuosis quidquam posse mercedis a deo sperare et tamquam indignum et inutilem ad foueam desperacionis precipitare conatur.

Sicut legimus in uita sancti Bernardi quodam temporegrauiter egrotantis, cui apparuit sathanas omnia merita eius annullans, nichil spei sibi ex hiis competere persuasit. Sed beatus Bernardus ad Christi pas sionis merita mox confugit illa pro se uen dicans et sua deputans tamquam pro se facta
[fol. 78v]
statim malignus ille disparuit. Quantas autem temtaciones illa ultima hora morituro ingerat dya bolus et quam importunus existat, qui scire uoluerit, legat librum De morte beati Ieronimi, quem Cirillus beato Augustino scribit de morte Eusebii discipuli Ieronimiet de tribus resuscitatis et narracionibus eorum,que uiderunt. Et ex illis me uerum dicere minime dubita bit.

Denique simile legimus de quodam Stephano nomine solitario sancto uiro, cui apparentes demones eciam confessa obiciebant et mendosa falsa atque occultissima et minutissima peccata. Multa enim talia narrat beatus Gregoriusin omeliis suis et precipue in omelia de decem uirginibus, de quodam nomine Crisorius, non de quo eciam superius est habitum, qui eciam eos uisibiliter cernebat ante et retro ad caput et ad pedes eorum terrorem ferre non ualens usque ad misere anime egres sum.

Super hoc autem tam terrifico periculo uidendum est de remediis, si qua possint, ipsi morituro adhi beri. Et quidem in potestate hominis non est, ut appareant maligni spiritus aut non, sed in diuina permissione aut dispensacione. Primo igitur uidetur morituris pro desse oracio propria et aliorum circumstancium expresse emissa. Per oracionem enim hoc genus eicitur demoniorum Christo teste. Nam expressa et alta oracio terret demo nes per uirtutes uerborum. In cuius figura Thobias iunior partem iecoris piscis super carbones ponens eiecit demonem de Sara uxore sua, Thobie 6to. Ideo mos dignus laude in claustris hactenus seruatus est, ut in articulo mortis alicuius omnes mo nachi sine mora concurrentes symbolum fidei sin guli dicunt et passionis Christi secundum quattuor ewangelistas aperte leguntur audiente moriente.

Signa eciam pas sionis Christi per crucis impressionem et ymaginis Christi crucifixi presencia cum deosculacione et pectoris
[fol. 79r]
super imposicione una cum aque benedicte aspersione multum credenda sunt terrere demones tamquam uexilla imperialia creatoris, que hostes terrere solent.

Quod si per angelos malos immissa fuerit quedam dubitacio in articulis fidei aut diffidencia, non est egroto tunc hora dis ceptandi aut disputandi de fidei ueritate. Sed tamquam principium per se notum nulla indigens proba cione assumendum est articulos fidei inconcussa ue ritate esse fundatos. Nec ambigendum est ab omni falsitate esse alienum, quod tantorum temporum retro acta secula firmauerunt et tante latitudinis tocius ecclesie fundauit auctoritas totque miracula Christi et sanctorum tam in uita ipsorum, quam post mortem usque in hodiernum diem probauerunt. Sangwis insuper Christi et sanctorum effusus pro fidei stabilicione omnem tulit de medio nodum ambiguitatis. Ingenia insuper cla rissima omnium catholicorum doctorum inquisicione diligen tissima nichil inuenire potuerunt, quod claritatem fidei potuerit obfuscare. Sed neque garrula lingwa he reticorum neque cruentus gladius tyrannorum, que semper contra fidei ueritatem inueniuntur latrasse, aliquam in fide potuerunt efficere diminucionem, sed ab Abel primo martire usque ad finem mundi semper eadem fides in cordibus fidelium respersa inanis esse non potuit a ueritate. Sicque talibus et huiusmodi fidei generalibus principiis captiuandus est intellectus egroti et cuius libet fidelis ad fidei solide roboracionem. Neque nostra ingenia obscuritatibus respersa equari possunt cla ritati ingeniorum precedencium doctorum, quorum uita et doctrina sicut claritas solis excellit omnium mo dernorum temporum intelligenciam.

Securum est ergo horum inherere uestigiis, qui clarioribus fulciebantur in geniis atque morum pollebant sanctitate maiori.Et si forte moriturus et mortipropinquans timeret
[fol. 79v]
se posse obrui temtacionibus per importunitate de monum aut suarum cogitacionum, non disuadendum uidetur, ut testibus uocatis aut publico notario aut fide dignis personis fidem suam publice pro fiteretur et iuberet scriptis annotari protestans se ab ea numquam uelle recedere, et si, quod absit, per ebe tudinem racionis aut turbulenciam et impetuositatem temtacionis forte postea nutare eum contingeret. In priori stare uellet protestacione et postremam nu tacionem haberi uellet pro non facta et eam. Ex tunc, prout ex nunc pro reuocata uellet haberi, prout in protesta cionibus actuum theoloicorum in scolis fieri consue tum est. Sicuti eciam aliquos insignes uiros audio fecisse. Huiusmodi autem professionis et protestacionis infe rius loco suo forma tradetur. *unleserlich*

Scripturam denique illam et protestacionem semper habeat pre oculis, ut per hanc omnium errorum riuulos conculcare possit, pre sertim quia plena deliberacione et non impe dita racione eam formauit nulla firmiore tunc racione occurrente. Neque formidandum est tunc ma lignum spiritum uim aliquam inferre posse alicui homini, qui eciam nec in porcis potuit uiolenciam facere nisi licencia a Christo accepta secundum ueritatem ewangelicam Luce 8o. Nec insuper asinas aut peccora sancti Iob tangere presumebat nisi ex dei permissione. Unde nisi homo spontaneus consenciat suasioni, confusum eum recedere oportebit maxime deo suam racionalem creaturam, pro qua nondum sibi re conciliatam mori dignatus est protegente ipso per prophetam Ysaiam dicente: Numquid obliuisci potest mulier infantem suum, ut non misereatur filio uteris sui? Et si illa oblita fuerit, ego tamen non obliuis car tui. Ecce in manibus meis descripsi te, Ysaie 49.
[fol. 80r]
Ideo a nemine desperandum est de proteccione dei, in quacumque laborauerit molestia aut temptacione. Neque eciam multitudo criminum, eciam quod absit non confessorum, debet hominem ad desperacionem inducere, quia maior est dei pietas quam omnis nostra iniqui tas. Et interim, quod homo uiator est, de uenia de sperare non debet, cum eciam per solam contricionem cordis soli deo notam homo ueniam potest sperare dicente Dauid: Cor contritum et humiliatum deus non despicies. Que contricio a deo misericorditer potest donari ipso homine desiderante.

Nullo igitur pacto debet quis desperare interim, quod spiritus est in corpore, quia semper est in statu, quo adhuc saluari potest eciam in ultimo instanti uite propter assitenciam gracie diuine, que eciam in momento egressionis anime potest contricionem inspirare, quam quidem sicut nulli promisit, ita eciam nulli se daturum abnegauit.

De mortis horrore quantum ad impios et quibus ex causis tales habeant mortem uehementer timere. Ibidem exempla, quod quibusdam, antequam exeat anima de corpore, ostendatur pena damnacionis eterne. Item quod eciam iusti plu ribus ex causis ad mortem cum timore se debe ant preparare, ibidem exempla de sanctis antiquis. Capitulum decimum siue ultimum huius secunde partis.

Saneet si iuxta premissa licet mors ipsa sit uniuersis ualde metuenda, est tamen nichilominus a iustis desiderabiliter optanda, quorum mors apud deum preciosa. Non sic de malis et impiis, quorum mors, quia pessima et ideo solummodo est ualde et maxime metuenda et horrenda, siue sit corporis aut anime uel post extremum iudicium utriusque. Debent igitur mali precipue primo mortem
[fol. 80v]
corporis timere ob ablacionem omnium delectabilium et ob eternitatem omnium mediarum et ob multitudinem maximarum penarum et ob desperacionem remediorum et suffragiorum post hanc uitam. Iob 17: Diues cum dor mierit, nichil secum affert, aperit oculos suos et nichil inueniet. Ibi Gregorius sufficienter De hoc mo ralium, duodeuicesimoexemplificans de diuite epulone sepulto in inferno, Luce 16. Et de stulto proponente dilatare horrea sua, cui dictum est: Hac nocte re petent animam tuam. Que autem parasti, cuius erunt?, eiusdem 12. Ad pene autem exageracionem predicta erunt et aduenient impio tempore, quo non existimat, Iob 34: Morientur subito et media nocte, dequoGre goriusuiginti quinqueMoralium: Subitum est, quod ante non cogi tatur. Et ideo dicuntur mori subito, quia non precogi tauerunt. Uere ergo mors impiorum pessima et ideo ualde timenda.

Unde et ad maiorem pene aggrauacionem quibusdam impiis, antequam exeant de uita, ostendit deus penas infernales, prout narrat BedaDe gestis anglorum plura exempla, unum de quodam insolente, qui, cum infirmaretur, mo nuit eum rex, ut confiteretur. Cui respondit, quod non faceret, ne sodales ei insultarent. Sed cum resur geret ab infirmitate aggrauante, sic faceret iterato, uisitauit eum rex. Cui ait ille, quod tunc nulla uti litas fuit, eum uisitare eo, quod duo iuuenes puchri intrauerant, quorum unus portauit pulchrum librum scriptum, in quo erant bona, que fecit, sed pauca. Postea uero intrauit exercitus malignorum spirituum, quorum maior protulit librum horrende uisionis, enormis magnitudinis et ponderis importabilis, in quo erant scripta omnia scelera, que feci uel cogi taui tetris litteris. Dixeruntque ad illos albos
[fol. 81r]
iuuenes: Quid uos hic facitis? Iste est noster. Quibus illi: Uerum est. Ducite eum in cumulum damp nacionis. Duoque percusserunt me, unus in caput et alius in pedes et cum iterum ad me peruenerint, cicius moriar et hortatus a demonibus ad infer num pertrahar et sic factum est. Non pro se uidit, cui ista non profuerunt, sed pro aliis, qui differunt confiteri, ait Beda.

Ibidem eciam narrat de quodam fabro uiuente ignobiliter et sustentabatur in mona sterio a fratribus propter operum necessitatem seruiebatque ebrietati et aliis uiciis magisque nocte reside re in officina sua consueuit quam ad psallendum ire, qui infirmatus et perductus ad extrema uo cauit fratres eisque se narrauit uidere inferos aper tos et sathanam dimersum in profundum atqueCaypham cum ceteris, qui Christum occiderunt sibique locum preparatum iuxta et, cum eum hortarentur ad penitenciam, ait desperans, quod non fuit ei locus mu tandi uitam, ex quo uidit iudicium suum iam esse completum. Et sine uiatico obiit, extra monasterium sepultus est nec pro eo aliquis orauit. Hoc uidit, ut desperata salute miserabilius periret, sicut beatus Stephanus uidit celos apertus, ut lecius ascen deret, Actuum 7mo. Omni ergo impio timenda est mors predicta.

At uero, si mors corporis est tam hor ribilis et metuenda, multomagis alie mortes sunt timende. Nam mors carnis non est nisi umbra mortis. Iob 13: Producit in lucem umbram mortis.Est eciam sompnus, eiusdem 14:Nec consurget de sompno suo. Mors enim peccati siue anime per peccatum est ma gis timenda quam mors corporis. Quia mors anime est,
[fol. 81v]
cum eam deus deserit, mors corporis, cum ipsum deserit anima, ait Augustinus, tercii De ciuitate dei, capitulo primo. Quanto ergo melior deus anima, tanto peius de seri a deo quam ab anima. Et ideo sancti sustinuerunt mor tem corporis, ut uitarent mortem anime, prout ait Susanna Danielis 13: Melius est michi absque opere in cidere in manus uestras quam peccare in conspectu dei.

Quan tum autem sunt timende alie mortes scilicet pene eterne siue sit pena eterna anime solius siue anime cum corpore, quarum utraque est secunda mors. Patet ex dictis Augustini loquentis de secunda morte uicesimo primoDe ciuitate dei, capitulo tercio, ubi ait: Prima mors nollentem animam pellit, secunda animam uolentem in cor pore tenet.Et ideo sempiterna mors, quando nec uiuere anima poterit deum non habendo nec doloribus corporis carere moriendo. Et in libro primo Confessionumin fine dicit, quod secunda mors dicitur, quia nec anima ibi uiuere dicenda est, que a uita dei alienata erit, nec corpus, quod externis doloribus subiacebit, ac per hoc durior, quia finiri non poterit.O quam dure et dire sunt iste mortes! Patet ex mul titudine tormentorum, ex eternitate, ex continuitate ex irremediabilitate, ex perpetua demonum so cietate et reclusione, sub eorum plenaria potestate. Propter quod dicitur Apocalypsis 20, quod dyabolus est missus in stagnum ignis et sulphuris, ubi et bestia et pseudo prophete cruciabuntur die ac nocte in secula seculorum. Et super omnia erunt dire pene ex separacione a uisione dei et consorcio sanctorum, prout ait Crisostomus super Mattheum: Multi iehennam ab horrent, ego autem carenciam illius glorie multum ama
[fol. 82r]
riorem iehenne penam estimo. Et sequitur: Decem mille aliquis ponat iehennas, nichil tale dicet, quale est ab illa gloria excidere, odio haberi a Christo, audire quoniam non noui uos incusari, quoniam esurientem eum non cibauimus.Et enim decem milia me lius est sustinere fulmina quam faciem illam mansue tam uidere auersam a nobis et tranquillum illum oculum non ferentem uidere nos. Et ideo signanter dicitur Mathei 25: Ite, maledicti, in ignem eternum!In hoc, quod ait, ite, innuitur a uisione dei separacio. In hoc autem, quod ait in ignem eternum, penarum infli gencium magnitudo et multitudo. Unde in Apocalypsis: Infer us et mors missi sunt in stagnum ignis. Hec est mors secunda.

Quamuis autem mors sanctorum sit pre ciosa in conspectu domini et merito appetenda ob diuine uisionis felicitatem post hanc uitam, ut ait apostolus Ad Philippenses 1o: Desiderium habens dissolui et esse cum Christo. Uir tamen iustus conformat se diuine uoluntati de uiuendo uel moriendo. Unde sequitur ibidem: Permanere in carne necessarium propter uos, sicut fuit de beato Martino. Et licet iustus speret regnare cum Christo post mortem. Uir enim iustus sperat in morte sua, Prouerbiorum 14. Prout dicebat ille propheta optans, 23 Numerorum: Moriatur anima mea morte iustorum. Tunc enim liberatur ab exilio et intrat hereditatem. Psalmista: Cum enim dederit dilectis suis sompnum, ecce hereditas domini. Tunc oritur glorioso ortu. Iob 11o: Cum te consumptum putaueris, orieris ut lucifer, propter quod dies mortis sanctorum dicuntur natalicia. Unde et Seneca loquens de uiro
[fol. 82v]
uirtuoso ait, quod mors eius eterni natalis est dies.

Attamen iam morte imminente timere quisque debet et studio sius se preparare, Iob 33o: Hic operatur deus tribus ui cibus. Primo Moraliumuicesimo quarto de timore electorum in mor te, ubi ait Gregorius, quod cum in omnibus semper diuina iudicia pertimescant, tunc tamen hoc uehementer me tuunt, cum ad soluendum humane condicionis debitum uenientes stricto iudicio propinquare se cernunt. Et fit tanto timor acrior, quanto et retribucio eterna uicinior. Unde et saluator solucioni carnis appropin quans et membrorum suorum speciem seruans, factus in ago nia prolixius cepit orare, non pro se, sed nostre mentis cer tamen in se expressit morte appropinquante. Et se quitur: Considerandum, quia nec hoc quidem sine aliquo reatu est, quod laudabiliter gessimus, si remota pie tate iudicemur. Ideo dicendum: Non intres in iudicio cum seruo tuo, et Paulus Ia ad Corinthios 4to: Nichil michi conscius sum, sed in hoc iustificatus sum. Et Iacobi 1o: In multis offendimus omnes. Et Ia Iohannis 1o: Si dixerimus, quoniam peccatum non habemus, nosmetipsos seducimus.

Quid faciunt tabule, si tremunt columpne? Aut quomodo uirgul ta stabunt immobilia, si huius pauoris turbine eciam celi quaciuntur.Iob 26: Columpne celi contremis cent et pauent ad nutum eius. Tum propter multi tudinem et ignoranciam iustificacionis de illis scilicet peccatis, ut tactum est supra, tum propter bo norum factorum impuritatem, quia omnes iusticie nostre quasi pannus menstruate, Ysaie 64. Iob: Si lotus fuero quasi aqua niuium, tamen sordibus intinges me.Mala enim nostra sunt pura mala, sed
[fol. 83r]
bona nostra non sunt pura bona, ait Gregoriusin fine ultimo Moralium. Idem uicesimo nonoMoralium:Ue laudabili uite hominum, si remota pietate iudi cetur, quia cum ante oculos iudicis se placere suspi catur, obruitur.Prouerbiorum 26: Quis hominum poterit intelligere uiam suam? Et Ecclesiastes 9: Nescit homo, an amore uel odio dignus sit. Item merito debet quisque timere tunc ob iudicis inflexibiliem equita tem, quia zelus et furor uiri non parcet in die iudicii, Prouerbiorum 6. Item merito debet timere tunc hostium insidiancium fraudulenciam et infestacionem. Si enim cruenta bestia astitit Martino morienti, ut eum temptaret uel terreret, quis tunc securus esse poterit?Unde et in uita beati Bernardi legitur, ut in precedenti capitulo est tactum, quod scilicet, cum infirmaretur et extremum spiritum trahere uideretur, affuit sathanas et eum improbis accusacionibus pulsans et, ubi omia prosecutus est, uir dei pro sua parte nichil territus ait: Fateor, quod non sum dignus ego nec propriis possum meritis regnum celorum optinere. Ceterum duplici iure illud dominus meus optinens scilicet hereditario iure patris et alio iure passionis, alterum horum michi dabit, ex cuius dono id michi iure uendicans non confundor. Et in hoc inimicus confusus abscessit et homo dei in se reuersus requieuit. Quantumcumque ergo homines sancti fuerint, morte imminente debent timere, debent et nichilominus confidenter sperare in deo et uigilanter cogitare de statu, in quo sunt, si aliqua sunt omissa de eis, que agere debuerunt
[fol. 83v]
uel minus recte facta, et quod sunt ituri ad eterni iudicis tribunal, coram quo sunt responsuri de omnibus.

Ex hiis enim et aliis similibus merito time bunt et iuste. Si quidem horam mortis sancti an tiqui eciam ualde timuerunt, prout habetur in Uitas patrum libro primo, parte tercia, ubi ait abbas Helyas: Tres res ualde timeo. Una quando anima est egressura de corpore, alia quando sum occursurus deo. Tercia quando proferenda erit aduersum me sentencia. Et sequitur ibidem, quod ait Theo philus episcopus moriturus: Beatus es, abbas Ar seni, quia hanc horam semper ante oculos habuisti.Et parte undecima dicitur, quod abbas Agatho, quando erat moriturus, per tres dies mansit immobilis apertos tenens oculos, ad quem fratres: Abbas, ubi es? Quibus ipse respondit: In conspectu diuini iudicii asisto. Et ipsi: Et tu times, pater? Quibus ille: Laboraui uirtute, qua potui in custodiendis mandatis dei, sed eciam homo sum et nescio, se placuerunt opera mea coram deo. Quia aliter sunt iudicia hominum, aliter dei, nec presumo, nisi uenero ante deum. Et cum uellent amplius interrogare, ait: Nolite multum loqui, quia occu patus sum. Quo dicto mortuus est in gaudio et ideo sequitur ibi: Memor semper esto exitus tui et ne obliuiscaris eterni iudicii et non erit delictum in anima tua!

Sancti ergo et timent mortem, ut uisum est, et tamen gaudent morte appropinquante ob spem diuine uisionis et
[fol. 84r]
liberacionis ab ergastulo huius exilii et peregrina cionis a stadio huius uite mortalis exemplo Pauli, ut dictum est supra Philippenses 1o, et exemplo beati Iohannis ewangeliste, qui desiderauit ire ad conuiuium eternum cum fratribus suis, et exemplo aliorum sanctorum. Propter hoc ait psalmista: Educ de custodia animam meam!Unde eciam aliquibus sanctis martiribus fuerunt reuela ciones facte de sua gloria ad eorum confortacionem et maximam consolacionem, prout habetur in multis exemplis. Iuste autem et merito bene ac feliciter moriuntur atque in egressu anime dulciter consolari merentur, quorum bona semper uita extitit et quibus terrena aut carnalis consolacio amara et contraria fuit.

De quorum eciam bono mortis ac beata morte, quid gentiles philosophi senserint, hic parumper libeat au dire. Placuit autem cuiusdam ex eis moralissimi, qui et Seneca dictus ad presens uerba singulariter inserere: Dum, inquit, est uita grata, mortis condi cio est optima. Gratam autem uitam intelligas, quando nichil in consciencia reprehensibile senciens mortem gratanter expectas. Mori felicis est, dum uersatur in pace. Tollerabilior est, qui cito male mo ritur quam qui diu male uiuit. Non enim uiuere bonum est, sed bene uiuere. Nam semper sapiens co gitat, qualis uita, non quanta sit. Citius autem mori aut tardius ad rem non pertinet. Bene autem mori est effugere male uiuendi periculum.Nichil melius eterna lex fecit, quam quod nobis unum introitum ad uitam dedit, exitus multos.

Equo igitur animo membra tam superuacua dimitte et
[fol. 84v]
corpus inhabitatum diu pone! Scindetur, obruetur, aboletur. Ueniet, qui te reuelet, dies. Tunc negatur tibi, archana retegentur, discucietur ista caligo et lux undique clara circumdabit. Ymaginare tecum, quantus sit ille fulgor, ut sideribus inter se et lumen miscentibus nulla serenum umbra tur babit. Equaliter splendet omne celi latus dies et nox, aeris infima cessabunt. Tunc in tenebris te uixisse dices, cum totam lucem totus aspexeris, quam nunc per angustissimas uias oculorum obscu rissime intueris. Et tamen admiraris illam procul. Quid tibi uidebitur diuina lux, cum illam suo loco ui deberis? O quam stolidum illi spei, illi beatitudini non inniti, ut hinc letus exeas in id, quod semper manet. Et mortis compendio mutes, quod imperpetuum non tollatur. Hoc igitur unum discas presentem uitam contempnere. Nemo illam bene rexit, nisi qui contempsit.

Mirum cernes, si pru dens aduerteris. Uitam sequeris, fugit illa. Mortem fugis et persequitur illa nec unus omnium, qui euadat. Uide ergo: Mors me sequitur, fugit uita. Aduersus hec doce me aliquid efficere, ut ego mortem nec fugiam nec uitam sequar! Eo maiori animo ad emendacionem nostri debemus accedere, quo semel nobis tradita est perpetua boni possessio. Mors, quam pertimescimus et recusamus, inter mittet uitam, non eripit. Ueniet iterum, qui nos in lucem exponat, dies et ideo equo animo debet rediturus exire. Sic nos gerere debemus, non tamquam propter corpus uiuere ualeamus, sed tamquam possimus sine corpore. Ante senectutem curaui, ut bene uiuerem. In senectute, ut bene moriar. Bene autem mori libenter mori est. Ut satis uixerimus, nec anni nec dies faciunt, sed animus.

Uere beata mors, que meliori
[fol. 85r]
consciencia condicionis leta suscipitur nec uitam de serere querulatur, que pocius ingerit tedium quam con soletur. Hec ille.

Et sic finit secundapars speculi mortis.

[fol. 85v]

[fol. 86r]

Incipit tertia pars speculi mortis.

De ultimo mortis preparatorio et quid meditandum sit de egressu anime a corpore, ubi uerba Petri Da miani egregia sunt bene et digne ponderanda. Ibidem exclamatio beatissimi Ieronimi in sua morte de mundi huius fallacia et miserabili condicione nec non de mortis ipsius gracia et dignificacione. Capitulum primum.

Expeditis in precedentibus duabus partibus de mortis utili et sedula cum pauore preme ditacione necnon de eiusdem necessaria et digna preparacione superest nunc tertio pro istius operis complemento, ut de ipsius mortis ultimo preparatorio. Quemad modum promisi ab initio finem facturus, intentum totaliter pandam. Ubi imprimis aduertendum autumo atque solerter et cebro meditandum, quod animabus iustorum in egressione a corpore erit lux et leticia atque cum gau dio per immensum exultabunt, quia securi cum pura consciencia Christo iudici astabunt. Impiorum uero animas in hora egressionis sue de corpore magnus terror inuadit et amarissime angustie ac pauores illas circumdant propter remorsum male consciencie, de quarum miserabili anxietate Petrus Damiani sic dicit: Pensandum quippe est, cum iam peccatrix anima uinculis incipit carnis absolui, quam amaro terrore concutitur, quantis mordentis consciencie stimulis laceratur, recolit uetita, que commisit, uidet mandata, que implere comtempsit, dolet indulta penitencie tempora sese inaniter percepisse, plorat im mobilem districte ulcionis articulum ineuitabiliter imminere, satagit manere, ire compellitur, recuperare uult perdita, non auditur. Post terga respiciens totius transacte uite cursum uelut unum breuissimum deputat itineris passum, ante se oculos dirigit et infinite
[fol. 86v]
perhennitatis spacia deprehendit. Plorat itaque, quod inter tam breue spatium acquirere potuit omnium leticiam seculorum. Deflet eciam se propter tam breuis illecebre uoluptatem inenarrabilem perpetue suauitatis amis sisse dulcedinem. Erubescit, quia propter illam substanciam, que uermibus erat obnoxia, illam neglexit, que choris angelicis erat inferenda. Iam radios mentis attollit et, cum diuiciarum immortalium gloriam contemplatur, eam propter uite huius inopiam perdidisse confunditur. Cumque sub se reflectit oculos ad huius mundi conuallem tetramque caliginem, super se uero miratur eterni luminis claritatem. Liquido deprehendit, quia nox erat et tenebre, quod amauit. O si rediuiuum penitencie tempus mereri posset, quam dure conuersacionis iter arriperet, quanta et qualia promitteret, quantis se deuoti onum uinculis innodaret.

Interea, dum oculi contabes cunt, dum pectus palpitat, raucum guttur anhelat, dentes paulatim nigrescunt, palescunt ora, mem bra cuncta rigescunt. Dum itaque hec et huiusmodi tamquam uicine morti precedencia famulantur officia, assunt omnia gesta simul et uerba. Nec eciam ipse cogitaciones de sunt et cuncta hec amarum aduersus auctorem tes timonium reddunt. Coaceruantur omnia ante respu entis oculos, qui respicere refugit, coactus et inuitus intendit. Adest hinc preterea horrenda demonum turba, illinc angelica uirtus. In illo, qui medius est, liquido deprehenditur, cui parti iure possessio uendicetur. Nam si iusticie et pietatis opera in eo uidentur, in uitacionis angelice blandiciis delinitur atque armo nice melodie dulcedine, ut exeat, prouocatur. Quod si eam sinistre parti meritorum nigredo et feditatis
[fol. 87r]
squalor adiudicet, intollerabili mox terrore concutitur, repentini impetus uiolencia perturbatur, precipitanter inuaditur et de misere carnis ergastulo uiolenter euellitur, ut ad eterna supplicia iam cum amaritudine pertrahatur.

Iam uero post egressionem de corpore, quis explicare ualeat, quot armate iniquorum spirituum acies in insidiis lateant, quot frementes cunei fe ralibus telis instructi iter obsideant et, ne transire libera possit anima, uelut militari more constipate legiones oppugnant? Hec et huiusmodi frequenter in corde uersare, quid aliud est quam lenocinancia uite huius blandimenta respuere, mundo repudium dare, illici tos carnis motus elidere solumque perfeccionis adipis cende propositum indeclinabiliter custodire? Hec Petrus Damiani utiliter et egregie de iniquorum miserabili morte et huius presentis uite merito contemnende mi serrima condicione.

De cuius eciam fallacia et uanitate necnon de mortis ipsius gracia et dignitate beatissimus Ieronimus iam in extremis constitutus exclamabat dicens: O uita mundi non uita, sed mors, uita fal lax, uita onusta, tristis, inbecillis et umbratica, uita mendax, nunc ad modicum flores et statim uita priuans, uita iners, uita fragilis, uita mo mentanea et caduca, que quanto magis crescis, tanto magis decrescis, cum plus procedis, plus ad mortem properas. O uita plena laqueis, quot in mundo homines illaqueas, quot per te iam sustinent tormenta infernalia! Quam beatus, qui tuas cognoscit fallacias, quam beatior, qui de tuis non curat uanis blandiciis, quam beatissimus, qui te plene priuatus est! Melior
[fol. 87v]
est negotiacio eius argento et auro, primi et purissimi fructus eius . O mors dulcis et io cunda, non certe mors es, que uitam largiris ueram, que fugas febres et sanas uulnera, fames exting wis et sitim. O mors iustissima, pia bonis et malis aspera! Humilias superbum et potentem et exaltas humilem. Per te pauperes saciantur, tu aurum proicis, tu malis das supplicium et iustis eternum premium. Ueni, soror mea, sponsa, amica mea, dilecta mea, indica michi, quem diligit anima mea! Ostende michi, ubi pascat dominus meus, ubi cubat Christus meus nec dimit tas me amplius uagari per deuia huius incolatus mei! Exurge, gloria mea! Porrige michi manum, trahe me post te!

Paratum est enim cor meum, exurgam et post te curram in odore ungentorum tuorum, donec introduxeris me in cellaria domini mei, ut exultem et gaudeam et apparebo ante faciem suam. Et tunc can tabo et psalmum dicam domino: Ecce tu pulchra es amica mea. Iam amplius noli morari! Ecce omnes dies mei defecerunt et anni mei transierunt uelut umbra, conuertere aliquantulum super me, quia te inuenire exultaui. In te delectatus sum omnibus diebus uite mee. Suscipe me, nam, cum suscepisti dominum meum, saluasti et uiuifi casti me! Iam respice in me, saluum me fac et libera me de aquis multis et de manu filiorum alienorum! Erue de carcere animam meam et deduc eam in patriam per graciam, quam operata fuisti suscipiendo dominum meum!

Defecerunt sicut fumus dies mei et caro mea sicut fenum aruit et ossa mea sicut cremium aruerunt. Ecce iam uenit tempus miserendi mei, noli tardare, accelera,
[fol. 88r]
ut eripias me, quia amore langweo. Per te, bona mors, scutum recipimus bonorum, que facimus, cog noscimus premia, que speramus. Antequam uenias ex parte, deum cognoscimus, cum ueneris, perfecte uidebimus eum sicuti est. Nigra es, sed formosa, pulchra es et decora, fauus distillans labia tua, terribilis es. Quis resitet tibi? Terribilis certe aput reges terre aufferes spiritum principum, notam facies humilibus uirtutem tuam, tu confringis cornua peccatorum et exaltas cornua iustorum. Illuxerunt choruscaciones tue orbi terre, uidit et commota est terra. Apperi ergo michi, dulcis soror et amica mea, ianuas uite, quas aperire michi promisisti, cum affuisti domino meo, ut iam sit in pace locus meus et habitacio mea in Syon! Expolia me hac mortali tunica mea, quam fero, indue me uestimentis salutis.

Confringe cornu arcum, scutum, gladium et bellum! Si moraris, iam defecit paulisper spiritus meus propter multitudinem dolorum meorum. Iam et consolaciones tue letificant animam meam. Hodie uocem meam audiens noli obdurare cor tuum! Quando ueniam et apparebo ante faciem dei, ut inhabitem in domo sua in longitudine dierum? Fuerunt michi miseria huius uite panes lacrime die ac nocte, labores, contumelie, afflictiones, erum ne, fames, sitis, ieiunia, uigilie, temtaciones et pesti lencie. Audi gemitus uinculati, solue colligaciones meas! Accipe filium hunc famelicum in regione aliena et redde eum patri suo! Suscipe ulceribus plenum et colloca eum in sinu Abrahe patriarche! Fac me intrare in uineam domini Sabaoth, ut non stem
[fol. 88v]
hic otiosus! Suscipe me de uia iniquitatis et de duc me in uiam eternam, educ me de tenebris et umbra mortis, dirumpe uincula! Solue com pedium, illumina cecum, erige elisum, custodi aduenam et pupillum! Sedenti in tenebris et habitanti in regione umbre mortis ostende lumen tuum! Illumina me nunc, ut amplius non dormiam in morte! Amen. Hec ex Ieronimo.

De modo sese recoligendi morte instante et qualiter pro diuina assistencia deuotis exclamacionibus sit confidenter orandum atque cum feruenti desiderio humilis deprecacio pro sacramentorum digna pre municione fideique spei et caritatis finali con seruacione cum sui in manus dei recommendacione deuota. Capitulum secundum.

Porro secundum Bonauenturam in suo Lau datorio pro bone et exoptande mortis bene ficio cum cordis compunccione et gemitu dei quisque dona rememorando eumque attencius deprecando debet inuocare deuocius orando et ut sic morti letus appropin quando dicere animo et corde iocundo: Conuertere nunc, anima mea, in requiem tuam, quia dominus deus tuus tam multipliciter tibi benefecit. In ingressu mundi, tam diu et indefi nenter benefecit in progressu, indubitanter nunc amplius benefaciet tibi in egressu. Hoc est igitur pater misericordiarum et deus totius consolacionis, hoc est quod expecto et re exspecto, ut bonum principium et melius medium fine con cludas optimo. Qui affuisti nascenti, affuisti quoque semper uiuenti, adesse digneris eciam nunc morienti. Qui custodisti introitum, custodire digneris et exitum serui tui. Ego nunc potissime expecto, domine, seruus tuus,
[fol. 89r]
quando reuertens a nupciis secundum promissum tuum, uenias me ad te assumpturus. Et quia primum per egritudinem pulsas, en ego tue miseracioni committere audeo, ubi pulses, quando pulses, qualiter pulses. Ubi? Malo enim id fieri in claustro quam in mundo, pro quo eciam singulariter gracias permaxi mas ago. Quando? Mallem enim tunc, cum in optimo statu essem, ne uel citra preuentus impenitens inueniar aut ultra dilatus a penitudine torpeam. Qualiter et qua infirmate aut quanta? Ne sit uel nimis remissa ad purgacionem minus expediat uel nimis incensa ligans af fliccione racionem nimis impediat.

Dehinc, domine, misericordie tue pietati miserias meas, quas iam pluries sum con fessus, confessione ultima confitebor, te dante facul tatem, te reddente oportunitatem, ne uel absit con fessoris copia uel desit confessuro potencia.

Confessusque tibi et tuo uicario sacerdoti ab ipso sensibiliter abso lucionem audiam exterius, sed multo diligencius audiam, quid loquatur in me dominus meus, quoniam loquetur pacem et ueniam in seruum suum. Hoc est, quod expecto deus meus, ut tu, cuius infinita misericordia indignum sensibiliter certificauit de uenia. Tu, qui beato Augustino uel Benedicto uel Francisco, cui me filium donaui, cum reuelacione certitudinis peccata omnia condonasti, aliquid simile cum filio facias et abyssi metum in me abysso interminabiliter miseracionis tue prorsus excludas.

Dehinc expecto, ut te in sacramento uenientem suscipiam pignus certissimum, quo uitam eternam obtineam te dicente: Qui manducat meam carnem, habet uitam eternam. Uiaticum sufficientissimum, in cuius fortitudine ad montem dei, cum Helya perueniam, manna dulcissimum, quousque
[fol. 89v]
ad terram promissionis reficiar, ubi saciabor adipe frumenti sine cortice sacramenti. Eundem cibum, quem et nunc sumens, sed aliter ego tunc et aliter sapiens nunc, ducem fidelissimum, in cuius ducatu con fidenter dicam: Si ambulauero in medio umbre mortis etc .

Dehinc expecto, Christe meus uncte et unctor meus, ut inungar in nomine tuo oleo misericordie tue, cum oracione fidei, per quod egritudo corporis mitigetur et egritudo anime in uenialium remissione omnino te curante sanetur. Fiatque michi deus meus, amator meus a te, quod amatrix tua fecit in te. Preuenit enim ungere corpus tuum in sepulturam tuam.Eya, Samaritane misericordissime, infunde oleum tuum semiuiuo seruo tuo, ut a facie olei iugum detinens computrescat et exuberet super eminenti caritatis oleo lampas in occursum tuum sponse dulcissime deferenda.

Dehinc agonizabo, domine, morbo inualescente, natura succumbente. Adesto tunc seruulo tuo, misericordissime deus, qui solus laborem et dolorem consideras, et memento agonie, quam propter me personaliter sustinuisti, cuius difficultatem ex sudore sangwinis ostendisti. Tunc itaque seruo tuo sic iacenti exurgens misereberis, domine misericordissime, quia uenit oportunissimum tempus miserendi eius, tempus in quo fidem perficiendo confirmes, donec per speciem euacuetur, tempus in quo spei confidenciam solides, donec per rei sperate presenciam terminetur, tempus in quo caritatem quantulamcumque uiatoris in termino uie existentis intendas, donec in comprehensore inicio patrie con sumetur, tempus in quo timorem aufferas, securitatem conferas, tempus in quo hostes ammoueas insidiantes
[fol. 90r]
calcaneo meo et amicos admoueas, qui mandato tuo custodiant me in illis ultimis uiis meis et in manibus portent, ne offendam ad lapidem pedem meum.

Dehinc expecto, domine, ut a fratribus meis, amatoribus tuis, quos circa me ordinaueris, fortasse compacientibus animis et lacrimantibus oculis recom mendacio constituta legatur et egrediens anima tuo ducatui committatur. Eritque hoc indisposicione immen se misericordie tue, quantum eis deus des erga me compassionis affectum, quantum supplicandi diligenciam, orandi instanciam, dum exiens anima experiatur efficaciam.

Dehinc moriar, deus, uita mea te educente de carcere animam ad confitendum nomini tuo te recipiente redeuntem ad te spiritum, quem fecisti. Corporaliter moriar, ut eternaliter tecum uiuam. Quando autem, ubi et qualiter hoc fiat, ordinatrix uite mee, sapiencia tua miseri corditer disponat.

Dehinc sepeliar, deus meus, resurreccio mea, qui sepultus fuisti propter me, spiritu, quem dedisti, redeunte ad te redeat puluis corporis in terram, unde erat quiesciturus in monumento, donec ibi audiat uocem tuam atque per te redeuntem resu mens animam reuiuiscat et, quod seminatum est animale, surgat spirituale et, quod infirmum, uirtuosum et de monumento cum hiis, qui bona fecerunt, in re surreccionem uite procedat obuiamque tibi raptum in aera tecum sine fine permaneat. Mortuo uero seruo tuo, domine deus meus, misericordia mea, non intres in iudi cium cum ipso, sed illa misericors sapiencia et sapiens misericordia sanctos in celis, iustos in terris ad suffra gandum commoueat et fama uelociori litterarum lato ribus diligencior missas aliorumque suffragiorum genera instanter ordinando disponat, ut iusticie tue purganti
[fol. 90v]
et per ignem saluanti purgandus sine igne celerrime satisfaciat.

Tunc, domine deus meus, cum te ordinante fuerit pro me angelus loquens uni de senioribus, ymmo non unus, sed plures pro me unitatis misterium uerbo tuo conficientes, nunciantes hominis iniquitatemcommemorando dei et hominis satisfactoriam mortem, utique propiciaberis et dices: Libera eum, ut non descen dat in corrupcionem.Consumpta est caro eius a supplicio.Ymmo caro mea sumpta in sacramento pro ipso con sumpta fuit passionis supplicio. Reuertatur ad ueros dies uere adulescencie liber perpetuo a nocte decrepita culpe et pene.

Tunc, domine, laqueum conterens liberabis animam meam, ut te liberante uere sit libera superne Ierusalem libere filia et erepta euolet, ut passer inueniens sibi domum. Domum illam quam inhabitantes beati sunt et laudant te in secula seculorum. Qualiter autem, unde aut quo euolabit? Nimirum securissime cum nichil timeat, uelocissime cum nichil detineat, hylarissime cum nichildoleat, sed eam euolare tam inestimabiliter libeat. Sed unde et quo? Utique de laqueo ad nidum, de palude ad pratum, de stabulo carceris ad palatium, de mari ad portum, de igne et aqua ad refrigerium, de exilio ad patriam, de lacrimarum ualle ad montem leticie, de loco horroris et uaste solitudinis ad locum pascue et beate multitudinis.Hucusque Bonauentura.

De plurimis et maximis diuinis beneficiis cum graciarum accionibus recolendis et qualiter se quis eadem meditando ad compunccionem deuocionis et diuinum amorem debeat incitare. Item ibidem rememoracio humilisque recognicio plurimorum peccatorum cum maximo lamento. Capitulum tercium.

[fol. 91r]
Recensitis in precedentibus quibusdam dei benefi ciis et graciis ad ampliores nunc diuinas laudes cum magna graciarum accione necnon cordis ge mitu et amara compunccione super maxima et multiplici sua ingratitudine fine iam uite propinquante se studeat homo moriturus, ut poterit feruenter excitare atque hoc modo, ut sequitur, aut alio, quo sciuerit, meliori suas cum diuinis beneficiis ingratitudines et peccata rememorans dicat in sentencia et cordis sentimento: O domine, deus meus, infinite misericordie summa dulcedo totaque delectacio cordis mei, pater misericordiarum et deus tocius consolacionis, benedico, adoro, laudo, magnifico atque gracias ago, ut possum et ut permittit tenebrositas et ariditas atque frigiditas omnimodaque paupertas cordis mei, quantum tu das de multitudine misericordie tue licet longe et impariter ab immensa largitate beneficiorum tuorum et longe incomparabiliter a debita deuocione. Omnem enim estimacionem meam, omnem admiracionem omnemque co gitatum meum incogitabiliter excedit immensitas lar gitatis et beneficencie tue in me.

Gracias igitur ago, quas ualeo tibi, domine, rex celi et terre, et glorifico te, clementissime pater domini mei Ihesu Christi, pater misericordiarum et deus totius consolacionis, gubernator, rector et conseruator uniuersi. Quia a te accepi, quod sum, quod uiuo, quod sencio, quod intelligo. A te accepi bonitatis tue dona, singula corporis mei membra, singulorum membrorum partes, quarum tu solus numerum et com posiciones uiresque omnium nosci, sic eciam uires naturales anime mee nec ullus pilus est in corpore meo toto, cuius tu solus non sis fabricator et actor ac da tor. Accepi et graciam, qua christianum me esse uo luisti atque fecisti. Accepi et graciam baptismalem
[fol. 91v]
cum tota numerositate uirtutum et donorum tuorum, que necessarie sunt unicuique ad recte tibique placite ser uiendum uiuendumque et ad promerendum eterne felicitatem gloriam, propter quam et ad quam me indignum creasti et bona hec omnia tribuisti. Scio, domine, te illuminante atque reuelante, quam magna sint bona naturalia, que a te accepi, quia nullis meis meritis, sed de prelarga bonitate tua accepi. Scio insuperabiliter et incomparabiliter esse prestanciora bona gracie, que de super habundatissima misericordia tua michi super hec sunt imposita. Scio bona glorie, ad quam me creasti donis tuis na turalibus, quibus me sic instituisti, et deinde donis tuis gratuitis, que sunt uirtutes et gracie, quibus in sacramento baptismi me reformasti et ad preparasti eciam incogitabiliter nobiliora atque sublimiora esse aliisutriusque.

Tu dominator, domine, uirtutum cum tranquillitate iudicans et dans locum penitencie, domine misericordie! Tot et tanti sublati sunt de medio et rapti ad eterna supplicia, quibus tale spatium non dedisti sicut et michi, tot sunt morte subitanea occupati, tot sensibus suis alienati, tot acerbissimis egritudinum doloribus excruciati, ut neque de penitencia sua et conuersione ad te saltem cogitare potuerunt. Michi autem, domine misericordie,contraria adiumenta tribuisti et impedimenta ista a me penitus auertisti. Donans michi uiuentistatum quietis, statum sanitatis et incolumitatis, statum sancte relligionis et sacerdocii, locum non quemlibet, sed ordinatum et bene aptum et dis positum ac congruum ad emendacionis propositum, sanos sensus et integros, nisi quantum uicia et peccata mea eos aut fuscauerunt aut turbauerunt. Dedisti
[fol. 92r]
sensum, ut te cognoscerem pre ceteris multis, ut de tuis secretis reuelate intelligam, lumen sapiencie infudisti, dedisti sensum capacem, intellectum facilem, memoriam tenacem, ligwam dissertam, sermonem gratum, doctrinam suasibilem, efficaciam in opere, graciam in conuersacione, profectum in studiis, effectum in inceptis, solamen in aduersis, cautelam in prosperis et quocumque me uertebam, semper misericordia tua precessit et sequebatur me et sepissime, cum con sumptus uidebar, subito liberasti me. Quando errabam, redduxisti me, quando ignorabam, docuisti me, quando peccabam, corripuisti me, pro uenia quando ueniebam, suscepisti me nec gracie tue et misericordie unquam po suisti terminum. Quando tristabar, consolatus es me, quando desperabam, confortasti me, quando steti, tenuisti me, quando iui, duxisti me, quando ueni, suscepisti me. Hec omnia et alia innumeralia bona fecisti michi, de quibus dulce michi foret semper cogitare, semper loqui, semper gracias agere.

Fateor, domine, quod amor tuus singularis circa me tantus est, quasi me solum ames. Ita enim michi uidetur, cum tuas miseraciones et amoris ex hibiciones circa me considero, quod, si phas est dicere quodamodo, nil aliud agas, nisi ut mee saluti prouideas. Et ita totum ad custodiam meam occupatum te sencio, quasi omnium oblitus sis et michi soli uacare uelis. Semper presentem te michi exhibes, semper paratum te michi offers, quocumque me uertero, non me deseris. Ubicumque fuero, a me non recedis. Quidquid egero, pariter assistis. Affuisti semper sano et uiuenti, ades et modo in firmo et morienti. Igitur laus et honor et immen sa graciarum accio tibi sit, rex Christe, rex clemens,
[fol. 92v]
omnipotens, pro uniuersis singulis et innumeralibus beneficiis et ex largiflua misericordia tua et immensa bonitate nullis meis meritis in anima et in corpore michi temporaliter et spiritualiter impensis.

Proinde, domine deus meus, non sufficio cogitare immensitatem malorum meorum. Et quis ad hoc sufficere possit? Tu enim scis, quod multo annorum numero peccare non cessaui uel ma la committendo uel bona obmittendo uel in utrisque pertinaciter et desidiose commorando et conuerti siue reuerti ad te tardando. O domine deus misericordie, quod est malum, cuius ego reus non sum uel perpetrando illud opere uel uolendo illud perpetrare uel consenciendo, ut alius committeret, uel laudando ipsum malum et adulando alteri, quod illud commisisset, uel non arguendo illum, cum hoc ad me ex caritate et officio pertineret, uel non compaciendo ipsi peccanti et, quod deterius est, gaudendo de peccato alterius. In simili quoque damnacione me esse cognosco de bonis omnibus. Quod enim est bonum, quod in me non extinxi uel in alio non persecutus sum uel impediendo, ne fieret, uel detrahendo iam facto uel audiendo ipsum detractorem uel per mittendo extingwi uel gaudendo, eciam si peribat ac extingwebatur in ipso? Domine misericordie, quot bona perierunt uel me procurante, ut non essent, uel me non iuuante, ut essent, uel non nutriente ea uel subtrahente eis auxilium meum?

Peccaui eciam contra te, domine deus meus, uel non congaudendo eis uel tibi, quo auctore fiebant, gracias non agendo pro eis. Con fiteor et abyssum ingratitudinum mearum erga te damnabilissimam, quibus nec debitas graciarum acciones pro tanta immensitate singulorum beneficiorum
[fol. 93r]
tibi unquam retuli, sed nec illa eciam unquam tibi non solum non deuota recognicione confessus sum, ymo eciam neque arida et nuda deuocione et recommemoracione illa cogitaui. Confiteor, quod tot et tantis ingra titudinibus meis intorsiones nepharias et ab usiones execrabiles donorum et beneficiorum tuorum, que omnia in honorem tuum et gloriam tuam atque obsequia tibi beneplacita conuertere debuissem, in mor tem meam et in iniuriam et contumeliam et in arma eciam impungnacionis tue conuertere non expaui.

Naturalia uero dona tua, domine deus misericordie, grauiter lesi et uulneraui in iniuriam et contumeliam tuam, dum quecumque illorum uel tibi non attribui uel michimet falsissime atque uanissime arrogaui, in quo furtum et rapinam me commisisse confiteor. Sed et pluries donis et datis tuis in superbia intumescens et in elacionem eleuatus odibilem et abhominabilem me tibi et hominibus feci.Pulchritudinem eciam carnalem, quam dedisti michi, in gladium frameamque ad exurendas animas alliciendo homines per amorem turpitudinis et male affeccionis illam conuerti et, cum ea dyabolum armaui dans ei in manu, id est in potestate et uoluntate.Ut inde, quocienscumque uellet, me perimeret et suum in me dominium libere exerceret. Ingenium, quod de disti michi, non solum in uanis et inutilibus atque superua cuis rebus, ymmo eciam in noxiis et perniciosis istud tota studiositate exercui. Eloquenciam, quam dedisti michi, quam totam expendere in laudibus et magnifica cionibus tuis debui impugnande ueritati et iusticie, adornande falsitati et defendende iniquitati
[fol. 93v]
uel potius armande totam dedi. O quis enarret uel enunciet uicia et peccata labiorum meorum? Quis cogitare sufficiat adulaciones, detracciones, mendacia, uaniloquia, stultiloquia, quibus peccaui in ligwa mea omni falla cia plena, que plus nocuit michi quam alia membra mea. Nam ea, que uidi uel audiui, numquam eo modo, quo dicta uel facta sunt, retuli, sed alia pro aliis affir maui et sepe multa superflua et extranea interse rui atque ita nimium laudando uel uituperando fere quociens fui locutus, tociens eciam fui mentitus. Si lentium et taciturnitatem, sicut regula docet, numquam tenui nec seruaui, quando alicui habui loqui pro aliqua necessitate. Locutus sum non de necessariis, uerum eciam de extraneis, que ad me non pertinebant, de quibus licenciam non habui. Immersi me colloquiis hominum et ibi locutus sum non ad edificacionem, sed ad destruc cionem, non que decebant, sed que libebant. Locutus sum uerba uana risui apta, otiosa, inutilia, scurrilia, carnalia, inhonesta, uerbositati omni tempore et loco deseruiens, detraccioni studens, os meum mendaciis infinitis inquinaui, murmuracionibus et adulacionibus pollui. Aliud ore dicebam et aliud corde uoluebam, sepe dixi me uelle, quod nolebam, et nolle, quod uo lebam.

Non sunt michi igitur enumerabiles, non sunt uerbis ullis explicabiles, non sunt cogitatu comprehensibiles ingratitudines mee, quibus ineffabilis illius maximi beneficii incarnacionis, passionis et mortis uni geniti filii, quo sum redemptus et reconciliatus, reparatus et ad graciam reformatus atque eterne felicitatis regno hereditatus, tam multipliciter ingratus ex titi. Omnes autem damnabilissimas ingratitudines
[fol. 94r]
atque indeuociones circa uenerandissimum altaris sacramentum et alia sacramenta nec enarrare nec enumerare nec flere neque dolere sufficio, quibus me tibi indig nissimum et abhominabilem feci omni uirtute etgracia precipue tanti sacri misterii et hoc siue offerendo illud siue suscipiendo siue contrectando siue celebracioni illius indeuote interessendo siue ipsum circumferendo aut uidendo.

Domine deus, uita mea, non solum dator uite mee, quis est reus mortis mee tam male et tam turpis? Quis intulit michi mortem istam et uicia illa pessima, nisi ego pessimus latro? O deus, quis me separauit a te? Non me deseruisti, sed ego prius deserui te. Abiens enim semper post prauitatem cordis mei pessimi uerti tibi dorsum et recessi a te abiens post con cupiscencias meas turpissimas atque uilissimas ego ipse feci diuisionem istam mortis uel potius mortem inter me et te. Ego sum, qui me auerti a lumine tuo uiuo et a luce tua uiuifica et inmisi me et inmersi in umbram mortis, in tenebras uiciorum et peccatorum. Miserere igitur mei, deus, miserere mei, inquam, benignissime pater, miserere pie, parce graciose, in dulge clementissime, quem sangwinis tui precio redemisti.

Sed quid dicam? Ego uulneratus in naturalibus, corruptus in moralibus, spoliatus gratuitis, cecus racione, peruersus uoluntate, destitutus irascibili, deprauatus concupiscibili, michi omnibusque aliis deo uidelicet et hominibus grauis et oneri omni loco, omni tempore, omni negocio, uerbo et facto commisso, malo obmisso et neglecto bono usque adhuc et ubi parum uel aliquantum resurgere et resarcire satago. Minus
[fol. 94v]
ualeo, sed et quod cunctis peyus in hiis omnibus non tantummichi soli, sed eciam aliis seminarium scandali et ruine fui. Offendi omnes, scandalisaui, turbaui et lesi et molestaui, multos mecum seduxi et infeci. O quot et quibus causa et occasio perdicionis fui et reuera, nisi subdole palliare uelim totum, quod sum et intra et extra uersum est in storiam uiciorum et sub nomine et habitu relligionis omnibus pessimis pessimus. Factus nec solum malis uiuentibus, sed et multis damnatis, ut timeo, multitudine et magnitudine peccatorum, malicia et iniquitate sum deterior effectus. Sed precor, misericors domine, miserrimo miserere et humiliter supplicanti ueniam propitius largire!

Preterea non solum in hiis iam pretactis malis et peccatis me reum esse cognosco, sed et aliis infinitis innumerabilibus, inexplicabilibus et incogitabilibus me tuam diui nissimam bonitatem offendisse confiteor, in uisu, auditu, gustu, tactu, odoratu, per singula membra totius corporis mei, per sacramenta ecclesie, que indigna reuerencia non habui. Indigne ministraui, indeuote et irreuerenter suscepi et ut bonus christianus uiuere neglexi. Item opera pietatis, caritatis et misericordie tam spiritualia quam corporalia erga me et erga proximos facere obmisi. Articulos fidei omnes fideliter, fir miter et deuote non credidi, ut debui, nec ore con fessus ad salutem nec in eis me exercitaui. Uir tutes theologicas et cardinales seruare et custo dire ac in eis et in omnibus aliis exercitare me neglexi. Item dona spiritus sancti habere non curaui et adrecipiendum a deo per dignam uitam meam et uirtuosam operacionem me ad ea non disposui et
[fol. 95r]
pro graciis gratis datis gracias non egi nec eas custodiui. Item duodecim fructus spiritus sancti habere neglexi. Item octo beatitudines ewange licas ut Christi seruus et imitator exercitare non curaui nec secundum illas uixi secundum dei beneplacitum. Item decem precepta non seruaui, contra illa multipliciter et infinicies deuiaui. O delicta mea quis in telligit nisi tu deus, cuius solis oculis nuda et aperta sunt, coram quo nullus est infernus et nullum operimentum perdicionum. Non enim sunt tenebre nec umbra mortis est, ubi se abscondant, qui operantur iniquitatem.

De peccatorum speciali rememoracione necnon eorundem cordiali confessione cum remissionis et uenie deuota supplicacione. Item ibidem de suiipsius in Christi passionis merita totali recommendacione cum deuota et solemni oracione pro optimo fine. Capitulum quartum.

Confiteor igitur tibi, clementissime deus pater, multitudinem, magnitudinem et enormitatem uniuersorum scelerum et peccatorum meorum, que unquam perpetraui a tempore regeneracionis mee ex baptismo usque ad hanc horam cogitacione, locucione, operacione et ob missione secundum omnes modos et species descriptos in Confessionali, quod ego ipse collegi, sed et aliis modis quibuscumque sciendo aut nesciendo, sponte siue coacte, uigilando aut dormiendo, stando, ambulando, sedendo, iacendo, manducando, bibendo, loquendo, tacendo, cogitando, consenciendo, consiliando, con cupiscendo, operando, uidendo, audiendo, gustando, odorando et tangendo. Insuper eciam ira, tristicia, accidia, superbia, inuidia, gula, luxuria, inobediencia,
[fol. 95v]
incontinencia, omnibus quoque uiciis principalibus obnoxium me esse profiteor et in omnibus membris meis reum me esse intelligo supra modum et mensuram, quia ut astra celi atque arena maris ita innumerabilia mea cognosco delicta et peccata. Propterea precor sanctam uirginem Mariam et omnes sanctos et sanctas orare pro me.

Recognosco enim et confiteor ego miser peccator te deum meum offendisse super arenam maris grauiter, multipliciter et inexcogibiliter in cogitacionibus pes simis, in concupiscenciis atque delectacionibus inmundis, in accionibus et exemplis prauis, in persuasionibus noxiis, in consensu malo, in consilio iniquo, in uerbis ociosis, impudicis et malignis, in noxiis iuramentis, in amicis et inimicis, in equalibus et subiectis, in actibus ecclesiasticis et operibus priuatis et publicis, in uoluntatibus propriis, in scandalis plurimis et qualitercumque peccaui in omni uita mea hoste su gerente, carne delectante et spiritu consenciente, quando, quare, quociens, quomodo aut ubi.Obmissis bonis et commissis malis et graciis neglectis, oblitis et igno ratis pro hiis omnibus ex intimo corde doleo et, si non doleo, prout debeo. Attamen de omnibus peccatis contra tuam diuinam maiestatem commissis do lere tantum me uellem, quantum merito deberem. Et hoc non propter mortis penam aut damnacionem perpetuam aut regni celorum amissionem ac eciam eiusdem adepcionem, sed solum amore tuo et iusticie ex caritate, qua obligor te deum meum super omnia diligere et uoluntatem tuam semper adimplere. Et quidquid, domine deus meus, terrena fragilitate in me est
[fol. 96r]
corruptum, quidquid dyabolica fraude uiciatum, perfecta remissione restitue et iram tue indignacionis, quam in hiis prouocaui, miseratus repelle! Insuper, domine deus meus, misericordie infinite peto infinitam bonitatem tuam necnon per merita merita beatissime uirginis Marie et omnium sanctorum tuorum, ut miserearis michi atque peccata meaindulgeas, per que tam multipliciter offendi. Et de oblitis et incognitis cor meum illuminare dig neris, ut ad memoriam reuocem ea confitendo et de eis conterendo doleam, quantus de eis adhuc ante finis mei exitum ualeam digne penitere.

Siquidempro omnibus excessibus et peccatis meis multis et magnis offero tibi pro satisfaccione, amantissime deus, preciosissimum et super habundantissimum thesau rum innocentissime passionis domini nostri Ihesu Christi tui dilectissimi filii sciens me aliter non posse saluari et tibi satisfacere nisi per meritum innocentissime mortis et passionis domini nostri Ihesu Christi. Et hec predicta, si nimia pressus infirmitate confiteri non possem lingwa, confiteor tamen corde et scripto presenti. O igitur piisime deus, quia non est alius, ad quem fugiam nisi ad te ipsum ab ira tua ad misericordiam tuam. Tu enim, domine deus, refugium factus es michi, quia fugientes semper suscipis. Tu solus es, domine, in quo tutus esse pos sum non solum a malis, sed et ab uniuersis hostibus meis. Ad te erga nunc, domine, cor et uultum leuo, ad te nunc in extrema necessitatis hora uenio ego sce leratus uermis, erumnosus homuncio, emortuus iam sensu. Ad te, misericors deus, uenio dubius de salute mea, sed sperans de maxima misericordia et gracia tua. Noli, domine, noli attendere peccata mea,
[fol. 96v]
ut obliuiscaris bona tua. Displicet namque michi, quod feci, displicet, quod inique egi. Uellem tamen, quod omnibus diebus uite mee numquam offendissem excellentissimam diuinitatem tuam aliquo. Et uellem, si possibile esset, quottidie insignum uere contricionis sang wineum sudorem et sangwineas lacrimas ex oculis meis habundantur effundere pro omnibus excessibus meis, quibus te offendi, et pro tocius populi christiani.

Absit, deus meus, absit, domine meus, ne preualeat nequicia peccatoris confitentis et dolentis contra misericordiam omnipotentis. Memento, iuste deus et be nigne domine deus meus, memento, quia misericors es creator et creator meus. Ne ergo memineris, bone domine, iusticie tue aduersus peccatorem tuum, sed memor esto benignitatis tue erga miseram crea turam tuam. Ne memineris ire tue aduersus reum, sed memor esto miseracionis erga me miserum.Parce ergo, tu bone domine, parce peccatrici anime! Fugit enim exterrita a terrente iusticia ad confor tantem misericordiam tuam.Nichil boni potui unquam incipere uel facere sine te. Ita nec possum consumare sine te. Ne me iudices, misericors deus, propter illud, quod tibi displicet in me, sed auffer, quod non posuisti, et salua animam meam, quam creasti!

Suscipe igitur, queso, domine deus meus, clamorem confitentis, attende uocem precantis, audi uo cem miserrimi peccatoris clamantis et cum gemitu lamentantis! Peccaui, deus meus, miserere mei, parce malis meis, ignosce peccatis meis, indul ge sceleribus meis, sana animam meam, quia peccaui tibi. Si enim recordaberis iniquitates,
[fol. 97r]
domine, domine, quis sustinebit?Memorare, que sit mea substancia, memento, quia terra sum, puluis et cinis. Operi manuum tuarum porrige dexteram! Con sule infirme materie, succurre carnali fragilitati! Pateant tibi uulnera mea, coram te est egritudo mea.Erue, o deus, animam meam captiuatam ab inferis, erue eam de imma nissimo abysso! Non me concludat profundum, non urgeat super me puteus os suum. Ecce dies metuendus instat, dies ultima uenit, imminet lues uite, lues uite, nichil superest preter sepulchrum. Parce michi, domine deus meus, antequam eam, antequam de hac uita egrediar, solue, priusquam moriar, peccatorum meorum uincula!

Super omnia autem et ante omnia, ut nunc michi necessarium est, ad pedes tuos sanctissimos sub tuis uulneribus, sangwine et lacrimis in luctu humilis et constantis penitencie cum Magdalena, Zacheo, Petro aliisque peccatoribus actu et habitu usque in finem exitus mei iacens continue, humilime fidelissimeque prostratus, meritis et intercessione uirginis matris tue gloriosissime et omnium electorum tuorum, maxime autem propter temetipsum, deus meus, qui potes et scis, si uis me ad gloriam tuam reparareet saluare et a cunctis hostibus et inferni cru ciatibus potenter eripere solita tua bonitate.

Tu ergo, qui pro me in agoniam uenistiet sangwi neum sudorem fudisti, succurre michi misero in ago ne exitus mei posito et presta michi misericordiam tuam et graciam, ut bonum, optimum, pulcherrimum, felicissimum et christia nissimum finem habeam, ita ut me gradiente de corpore dyablus non in aliquo me ledat aut preualeat
[fol. 97v]
aduersum me, sed tu ipse in lumine et odore suauitatis appareas super me. Tu ipse pius retributor et magni ficus remunerator cum angelis et sanctis omnibus et gloriosa uirgine Maria matre tua occurras et succur ras et in sinu tue paterne mayestatis animam meam recipias. Necnon et ex intimis precordiorum medullis exoro, ut, cum illa extreme necessitatis mee hora aduenerit, piissime redemptor, michi assistas et neex infir mitatum molestia aut alienacionum mentis autin decentem motum membrorum uel abhominabilem gestum corporis exerceam, sed cum pace et quiete ab ergastulo carnis exolui merear cum debita deuocione et contricione pura integraque confessione et satisfaccione ad locum pacis, lucis et quietis ac gaudii sine fine mansurus per angelos tuos sanctos adduci merear ad te, domine Ihesu Christe benignissime, qui cum patre et spiritu sancto uiuis et regnas unus deus per infinita secula seculorum.

De uere fidei explicita professione secundum tradicionem sanctorum et ecclesie katholice. Insuper quam sit commen dabile eandem fidem a quolibet morituro in scripto retinere. Item ibidem sollemnis et pulchra professio de fide sanctissime trinitatis. Capitulum quintum.

Ualet proinde non modicum et est a plerisque sapientibus utiliter persuasum, ne dum peccatorum confessionem, sed et peramplius et potissime fidei professionem, ut supra est tactum, in scripto redigere ac eciam coram notario publico aut testibus fide dignis de ipsius fidei firmitate simul et ueritate
[fol. 98r]
protestacionum facere et hoc, prout expedit morituro in tempore, ne hora tardior, ut solet, facultatem id fa ciendi possit aliquando aufferre. Itaque post peccatorum meorum recognicionem eorumque amaram contricionem tibi, o Ihesu dulcissime fili dei et uirginis Marie, ut in fine etsemper fidelis inueniar fidei mee, quam certissime et firmissime teneo presenti cyrographo cum debita pro testacione, ueram nunc facio ac uiuidam professionem.

Igitur in fide tua, o Ihesu piissime, quam tu ipse perso naliter et presencialiter tuos discipulos docuisti et ipsi nobis eandem fidem tradiderunt et pro ipsa mortui sunt, in qua ex gracia dei natus sum et eruditus a cunabulis. In eadem fide et mori uolo et gaudeo tanquam bonus et uerus christianus.

Hinc ex corde credo et ore confiteor omnes articulos fidei, septem ecclesie sacramenta cum suis salutaribus effectibus in reme dium et medelam animarum contra uarios morbos et damnabiles earundem egritudines salubriter instituta. Credo totam dei et Christi legem una cum decalogo esse ueram et uiuam. Credo insuper toti sacre scripture per omnia et in omnibus secundum sanctorum katholicorum atque orthodoxorum doctorum exposicionem eorundemque sane et fideli doctrine in omnibus firmiter adhereo. Omnes quoque hereses, errores et supersticiones atque quascumque falsitates ex corde detestor et ex ecror. Sancte quoque romane ecclesie fide et subieccione in omnibus deuotus usque in finem permanere sta tuo. In cuius eciam unitate, obediencia et fide tanquam matris filius mori gaudeo et uehementer
[fol. 98v]
exulto. Credo autem te, Ihesum Christum dei filium, ex uirgine natum, in una persona deum et hominem uerum, pro me multipliciter afflictum, passum, mortuum et sepultum nec aliter me posse saluari nisi eius amarissima passione et morte mediante et, quam diu est in me uita uel spiritus, gracias ex intimo corde ago pro hiis et uniuersis beneficiis michi et humano generi exhibitis, generalibus et specialibus.In nulla alia re fiduciam pono et statuo nisi in eius mortem sanctissimam et passionem. Huic morti me totum committo, hac morte tu, domine Ihesu, me contege, huic morti me totum inuolue et, si iu dicare me uolueris, mortem hanc inter me et dis trictum iudicium tuum obicio et aliter tecum non con tendo. Domine pater eterne, si damnare me de creueris, mortem hanc tui dilectissimi filii unigeniti inter te et mala mea merita et peccata obicio ipsiusque dignissime passionis meritum offero pro illis, que habere debeo et hew non habeo.

Et si inimicus hu mani generis michi in agonia posito uel alibi in quocumque loco inmittere uel persuadere aliquam incre dulitatem aut terrorem, desperacionem aut diffidenciam uoluerit, ego, domine deus, indignus seruus tuus iam sanus existens corpore et bona ac lucida et integra utens racione contradico et nullatenus consencio et in uerum testimonium uere firme fidei, integre spei, sincere caritatis in hiis scriptis profiteor me numquam uelle consentire nec ore nec corde nec racione nec uoluntate eius immissionibus, persuasionibus, fallacibus et mendosis malis atque peruersis aliquatenus
[fol. 99r]
acquiescere. Et hec nunc promitto in testimonium bone, firme et perfecte fidei, quam unquam aliquis habuit uel habere potuit aut posset in perfectissimo gra du.

Neque, o Ihesu benignissime, hac fide contentus, quamuis uerissima, qua prout sacra tradunt ewangelia simul et omnis testatur pagina diuina necnon sanctorum multipharia doctrina circa tuam sanctam humanitatem et que per eam ac in ea pro hominum salute sunt gesta, qua eciam fixe circa sancta ecclesie sum solidatus sacramenta.

Quinymmo ut eiusdem fidei uelum am plius expandam ferarque sublimius ad tue diuinitatis archana, altissime scilicet trinitatis misteria sacro sancta cum tremore stupidus ac pudore pauidus reuerencia humili et deuota, fide tamen firma et certa cum beatissimo Augustino in suo speculo : Confiteor te patrem et filium et spiritum sanctum in personis trinum, in substancia unum, uerum deum omnipotentem, ui sibilium et inuisibilium conditorem, non corpus aut in corpore positum nec ex diuersis speciebus admixtum aut membrorum compaginibus effigi atum, sed unius simplicis et incorporee, inuisibilis et incircumscripte nature, te quidem uerum patrem, summe bonitatis et totius diuinitatis principium, incircumscripte et ingenite mayestatis deum ex nullo ducentem inicium, sed omnibus inicium dantem. Credo et confiteor non corporali pro genie neque extrinsecus, non necessitate neque uoluntate, sed natura te filium generantem.

Confiteor et uerum te filium ex patre sine initio ineffabiliter natum, uerum deum unigenitum, per quem omnia facta
[fol. 99v]
sunt, uerbum patris, uerbum non factum, non cre atum, non adoptiuum, sed genitum, et unius cum patre substancie atque per omnia equalem deo patri, ut nec tempore nec potestate nec gradu possis esse inferior. Tantumque te esse confiteor, qui genitus es, quantus est ipse, qui genuit te. Non autem quia ge nitum dico a patre filium, diuine et ineffabili genera cioni aliquod tempus ascribo, sed nec patrem aliquando cepisse nec te, eius filium. Quia semper fuit pater, numquam igitur non fuisti filius. Non enim aliter con fiteri possumus eternum patrem, nisi confiteamurte eciam eternum filium. Ex filio enim pater dicitur et quia semper pater fuit, semper habuisse filium dubium non est.

Te quoque credo, spiritum sanctum, deum uerum, non factum nec creatum nec genitum neque ingenitum, sed ex patre filioque inenarra biliter procedentem et in patre similique filio substancialiter permanentem. Sic igitur ab utroque procedis, ut inseparabiliter permaneas atque ita per omnia deo patri et filio equalem, coeternum et consubstancialem, ut neque potestate neque uoluntate neque eternitate neque substancia differri possis ab eis uel precidi, a quibus procedis. Igitur eternum patrem sine natiuitate, eternum filium cum natiuitate, eternum spiritum sanctum cum processione sine natiuitate, totum patrem in filio et spiritu sancto, totum filium in patre et spiritu sancto, totum spiritum sanctum in patre et filio permanentem, patrem et filium et spiritum sanctum unum deum omnipotentem una potestate, uno quoque regno, una maiestate, una eternitate extunc et nunc et semper ubique regnantem corde credo et
[fol. 100r]
mente diligo.

Sed, o summe et omnipotens et eterne deus, quis, queso, in hac uita positus uel cristallino pectore sufficiat penetrare tui ipsius trinitatis in terna misteria? Quomodo pater et filius et spiritus sanctus, tres persone et una natura, quomodo tu, pater, diceris in genitus, filius genitus, spiritus sanctus nec ingenitus nec genitus, sed procedens dicatur, quomodo filius de te patre natus est et spiritus sanctus de te procedit et filio? Quomodo filius nascendo non procedit, spiritus sanctus procedendo non nascitur? Quomodo filius non de se, sed de te est, nec tamen tui est posterior, de quo est? Quomodo spiritus sanctus de te procedit et filio nec tamen a uobis prescinditur, a quibus procedit? Quomodo tria unum estis essencialiter unum? Quomodo trinus et unus deus ubique et non particulatim ubique es, sed ubique totus es ubique presens sine situ et motu et loco? Quis igitur, rogo, hec consideret, quis hec comprehendat quantalibet probitate uel sciencia preditus? Hoc tamen in spe pro missionis repositum est, quod uidebimus te, domine, tanto unus quisque perspicacius, quanto hic uixerit purius, quia mundi corde, teste scriptura deum uidebunt. Aperte namque uidebimus cuncta mentis iam detersa caligine: Quomodo filius oriundo tibi, o pater, de quo oritur, subsequens non est et quomodo spiritus amborum, qui per processionem producitur, a uobis proferentibus non preitur. Quomodo et unum diuisibiliter tria et tria indiuisibiliter estis unus. Uisa enim claritas ad patefactam nobis tue maiestatis speciem purum amantis intuitum ra piens subleuabit. Que nimirum uisio nunc fide in choatur, sed tunc in specie perficietur.Non enim ibi
[fol. 100v]
ullis indigebimus misteriis, cum facie ad faciem ui debimus te, quia latere nos tunc non poterit, quando tu, deus noster, uita uiuencium te nobis clara uisione insinuabis. Hec omnia ubi supra.

Ceterum, o summa trinitas, uirtus una et indiscreta maiestas, deus noster, deus omnipotens, confiteor ego tibi ultimus seruorum tuorum et exiguum ecclesie tue membrum cum eodem beato Augustino in libro suspiriorum: Confiteor, inquam, et honorifico te debito sacrificio laudis pro scire et posse, quod michi tantillo donare dignatus es. Et quia exteriora munera michi desunt, que possim of ferre. Offero ea, que in me sunt, uota laudacionis, ex do no misericordie tue. Ecce libens atque ouans offero tibi de fide non ficta et consciencia pura. Credo igitur te corde toto, rex celi et terre, domine, et ore te con fiteor patrem et filium et spiritum sanctum in personis trinum et in substancia unum deum omnipotentem unius simplicis incorporee, inuisibilis et incircumscripte nature, nichil in te maius aut inferius habentem, sed per omnem modum sine deformitate perfectum, sine quantitate magnum, sine qualitate bonum, sine tempore sempiternum, sine morte uitam, sine infirmitate fortem, sine mendacio uerum, loco ubique totum, situ ubique presentem, sine extensione omnia im plentem, sine contradiccione ubique occurrentem, sine motu omnia transcendentem, sine statu inter omnia manentem, sine indigencia omnia creantem, sine labore omnia regentem, sine tui mutacione omnia mutabilia facientem, in magnitudine infinitum, in uirtute omnipotentem, in bonitate summum, in sapiencia inestimabilem, in consiliis terribilem, in iudiciis
[fol. 101r]
iustum, in cogitacionibus secretissimum, in uerbis ueracem, in operibus sanctum, in misericordiis copiosum, erga delinquentem misericordissimum, erga peni tentem pium, semper idem unum eternum sempiternum immortalem atque incommutabilem, quem nec spacia di latant nec breuitas locorum angustat nec recep tacula ulla coartant nec uoluntas uariat nec necessitas corrumpit nec molesta perturbant nec leta demulcent, cui nec obliuio tollit nec memoria reddit nec preterita transeunt nec futura succedunt, cui nec origo inicium nec temporem incrementum nec casus finem dabit, sed ante secula et in seculis ac per secula in eternum uiuis. Et est tibi perhennis laus et eterna gloria summaque potestas ac singularis,perpetuum regnum sine fine imperium, per infinita et indefessa et immortalia secula seculorum.

De profes sione spei firmissime, quam de sa lutis necessitate obligatur quisque usque in finem ueraciter retinere. Ibidem deprecacio ad dominum et pre municio contra desperacionem, insuper efficax et fortis animatio ad spem firmiter seruandum. Capitulum sextum.

Nunc de spe firma, que non est minus quam fides necessaria, est suo modo professio facienda. Nam salus esse non poterit cuiquam sine ea. Hanc probant egritudinum et mortis molestia dei et glorie sperate intuitu uoluntarie et pacienter tollerata. Sed neque spem certam unquam amittit is, qui ueraciter ac firmiter credit. Est etenim ambarum uirtutum coherencia tanta, ut uere subsistere sine socia ualeat neutra. Denique caritas, que est uirtus theologica suprema, iam dictis est taliter annexa, ut ea non habita utraque
[fol. 101v]
predicta pro salute sit penitus inanis et uana. Nem pe qui uere amat, uere credit et sperat, et sic cir culariter per singula reuersando. Sane fert amor uin citque omnia et sancti per fidem uicerunt regna, sed et spe magni et fortes in cunctis sunt uisi triumphantes. Non ergo uictoria est ulla nec salus obtinetur eterna, nisi diuinorum ueraciter hec assit donorum comitiua. Non itaque caritas sufficit sine fide et spe nec spes ualet sine caritate et fide, quamuis reliquis quandoque terminatis caritas sola, dum fuerit omnimode perfecta, sit eternaliter duratura.

Nunc igitur interim de spe, in qua pro mitto et cupio uiuens ac moriens iugiter et integer permanere atque ab ea nullatenus deficiendo declinare.Hanc, domine deus immense misericordie, si dyabolus inimicus meus pessimus dolorem dolori superaddere nititur obiciendo michi peccata mea innumerabilia, ut ad despera cionem inducat aut oblita et ignorata, non contrita et non confessa ad memoriam reuocauerit propter hoc, ut me perdat, deuoret atque supplantet. Ex tunc et pro hac uice ac deinceps semper quocienscumque memorie aliquod peccatorum occurrerit. De eis et aliis omnibus offensis in genere et in specie doleo et ea me commisisse detestor et male egisse peruerse acpessime contra diuinam tuam bonitatem confiteor et doleo. Nullo modo tamen despero, eciam si totius mundi crimina solus commisissem, quia cor contritum et humiliatum tu deus meus numquam despicies. Da ergo misericordiam michi misero, qui tam diu pepercisti criminoso. Credo namque et spero, quod quidquid michi condonare decreueris, sic erit quasi numquam fuerit. Desperare utique
[fol. 102r]
potuissem propter nimia peccata mea et infinitas negligencias, que egi quottidie corde, ore et opere et omnibus modis, quibus humana fragilitas peccare potest, nisi uerbum tuum, deus, caro fieret et in nobis habitaret atque propter nostram salutem seipsum in mortem traderet. Igitur iam desperare non debeo nec ualeo, quoniam uerbum tuum hoc est filius tuus, o pater eterne, subditus tibi usque ad mortem. Mortem autem crucis extitit, tulit cyrographum peccatorum nostrorum et affigens illud cruci tulit peccatum et mortem.

Ecce aduocatus meus, ecce pontifex summus, qui alieno non indiguit expiari sangwine, sed proprio perfusus fulget cruore. Ecce agnus sine macula, qui coram se tondentibus obmutuit, qui alapis cesus, sputis illitus, obprobriis affectus os suum non apperuit. Ecce, qui peccatum non fecit et lan gwores nostros suo liuore sanauit.Reduc igitur, o deus meus, oculos maiestatis tue super opus in effabilis pietatis tue! Intuere dilectum natum tuum toto corpore extensum, cerne manus innoxias manantes pio sangwine et remitte scelera, que perpetrauerunt manus mee, considera latus inerme crudeli fossum uulnere et munda ac renoua me fonte, quem inde credo fluxisse! Uide innocua uestigia, que non steterunt in uia peccatorum, sed semper ambu lauerunt in lege tua diris clauis confixa! Et perfice gressus meos in semitis tuis!Numquid non attendis, o piissime pater, adolescentis filii tui karissimi caput spinea ceruice defluxum, preciosa morte solutum?Candet nudatum pectus, rubet cruentum latus,
[fol. 102v]
arent tensa uiscera, decora langwent lumina, re gia pallent labia, procera rigent brachia, mar morea nuda pendent crura. Specta, glorissime conditor, prolis lacerata membra et memorare, que sit mea substancia! Conspice dei hominis penam et relaxa rei hominis miseriam, uide redemp toris supplicium et remitte, pie redemptor, redempti delictum!Ecce omnipotens deus, dispone, benignus, ut mei miserearis, quoniam quidquid preciosius inueni! Tibi deuote obtuli, quidquid preciosius repperi suppliciter presentaui. Nichil michi reliqui, quin tue exposuerim pietati, nichil est, quod adiciam, quia totam tibi delegaui spem meam. Direxi tibi aduocatum meum tuum dilectum filium, misi gloriosissimum primogenitum tuum inter me et te me diatorem, misi intercessorem, per quem spero obtinere ueniam et salutem. Enumeraui mortem prolis sanctissimam, quam pro me credo fuisse perpessam.

Potui te per me, sancte pater, offendere, sed non potui te per me placare. Factus est adiutor meus, deus meus, filius tuus dilectus, meam participans humanitatem, ut meam curaret infirmitatem, ut unde culpa emerserat offensionis. Inde tibi ymmo laret sacrificium laudis meque per hoc redderet tue pietati placabilem, quo sedens ad dexteram tuam substancie mee se ostenderet esse consortem.

Ecce,o celestis pater eterne deus, ego homo, peccator et reus recolens filii tui unigeniti passionem et mortem of fero tibi hostiam hanc, quam ipse tibi olim ob tulit pro mea et totius mundi salute. Ecce ad altare tue maiestatis transmitto hanc oblacionem
[fol. 103r]
uiuam, quam in miseracione multa misisti ad altare crucis pro nobis ymmolandam. Recordare ergo, sancte pater, illius sacri et sancti su doris quasi gutte sangwinis in terram decurrentis!Respice illam carnem uirgineam uerberibus cru deliter flagellatam, colaphis cesam, liuoribus tumidam, spinis maculatam, sangwine cruentatam, spinis perforatam, lancea uulneratam! Illa ergo pietas nimia,que te uicit et filium tuum traxit, ut in statera crucis totius peccata mundi liberaret, ipsa te cogat, sancte pater, ut michi miserearis! Respice non mea peccata, sed in faciem Christi filii tui! Non enim in iustificacionibus meis preces meas et meipsum tibi offero, sed in miseracionibus tuis multis. Uenio igitur fidu cialiter ante thronum maiestatis tue, offero tibi filium tuum et fratrem meum Ihesum Christum in cruce pendentem, offero tibi apostolorum et omnium martirum sangwinem et omnium sanctorum tuorum merita, offero tibi finaliter tuam infinitam potenciam ac boni tatem et meam miseriam atque peccata et non cessabo clamare: Miserere, miserere, miserere mei, deus! Firmissime domine, tua adiuuante gracia propono emendare uitam meam et si tua diuina clemencia adhuc decreuerit meam uitam prolongare, tuo pro honore aut pro mea aut aliorum salute numquam mortaliter propono peccare.

Uelim eciam ex intimis cordis uisceribus, quod omnibus diebus uite mee numquam offendissem tuam diuinissimam clemenciam et maiestatem, et uellem, si possibile esset, in sig num uere contricionis, sangwineum sudorem et sangwineas lacrimas ex oculis meis habundanter
[fol. 103v]
effundere pro omnibus excessibus et peccatis meis et totius populi christiani. Item indulgeo ex toto corde ob reuerenciam et amorem tuum omnibus, qui me leserunt. Offenderunt michique nocuerunt uerbo, signo aut facto in corpore, in anima et fama aut quolibet modo aut nocere optauerunt. Item peto propter deum humiliter ac deuote michi indulgeri et remitti omnesoffensas quouis modo aut quibuscumque personis inflictas in rebus, corpore, anima et fama, et sipossibilitas adesset, uoluntatem bonam et prom tam haberem unicuique persone a me lese restituere famam et plene satisfacere in cunctis.

Pretera, ut caritas in me uera comprobetur nec uitium ullum michi dominetur, domine Ihesu Christe, lumen de lumine, si tem tator accedens immittere uolens sibilaciones temta cionum uidelicet superbie, impaciencie, murmuracionis, uane glorie et aliorum uiciorum quorumcumque, tuum erit, domine, michi dare in hac necessitate auxilium gracie tue superandi easdem temtaciones et uicia, ne ego seruus tuus succumbam. Fac igitur me, o domine misericordie, eciam in hac extrema necessitate humilem, pium ac pacientem, in caritate fortem atque potentem propter te et honorem nominis tui! Insuper in omnibus quecumque inflixeris aut permiseris propter peccata mea. Fac me mitem ac longanimem atque in caritate omnia sufferentem, de me nichil presumentem, sicuti nichil sum et nichil fui nisi peccator pessimus carens omni bono. At si ipse inimicus uoluerit me deprimere seruum tuum, tu digneris me exaltare. Si me exal tauerit, me iustum, sanctum ac uirtuose fore ostenderit.
[fol. 104r]
Tu me sicut scis humilia, ut sic tua diuina me diante gracia euadere possim et merear singu larum temtacionum mala nec uoluntarie et cum racione eas admittam tuo adiutus adminiculo. Scio tamen, domine, deus misericordie, te reuelante, quod ipse inimicus in omnibus suis temtacionibus nequaquam cogere me uel alium quemcumque hominem poterit nec michi preualere aliquatenus, ut sibi consenciam, quam diu habuero usum racionis, nisi sponte illud uoluero acceptare, quod tamen totis uiribus, tota anima ac fortitudine, quam diu in me est uita uel spiritus ac racio integra ac uoluntas bona ac perfecta, contradico et non consencio eidem. Scio enim, domine deus, te esse fidelem, quod non paciaris me tem tari supra id, quod possum aut ualeo, sed, uti spero, facies cum temtacione prouentum, ut possim sustinere.

De recolleccione hominis intra se et qualiter obseruatis omnibus hucusque descriptis et iam dictis proxime rite peractis anima seipsam alloqui debeat atque suum altissimo exitum deuotius commendare. Capitulum septimum

Tandem post fidei perfectam professionem necnon post spei per pacienciam firmam solidacionem postque sacramentorum ritam ac dignam premunicionem redeat intra seipsum moriturus iam cito atque loquatur anime sue cum Mathia de Crakouia dicendo: O anima mea, egressus appropinquat, prope est terminus superbie tue et finis delectacionis huius mundi et misere carnis tue, quam hew delectacionibus spiritualibus sepius pretu listi plus ipsam amando quam deum, plus sibi com placendo quam tibi, plus laborando pro ipsa quam pro te,
[fol. 104v]
plus obediendo eius concupiscenciis quam diuinis inspiracionibus et consiliis! Scilicet dum consensisti satis facere delectacionibus, gule, accedie et luxurie necnondiuersis modis opere et uoluntate ac saciare eius uisum, auditum, gustum, odoratum et tactum, quantum et qualiter potuisti. Consensisti amore ipsius carnis amittere partem maximam tui temporis superflue dormi endo et quiescendo, in multis operibus uiciosis te oc cupando, in nimia cura et sollicitudine rerum temporalium te exercendo, plus propter auariciam et delectacionem quam propter necessitatem aut utilitatem. Consensisti eius pigricie, quam habuit semper ad operandum bonum, quod noluit, et eius sollicitudini, quam habuit ad peragendum malum, quod potuit. In isto fuit uita mea, in hiis expendi tempus meum. Ubi ergo es, o uanitas mea et superbia mea, quo perrexisti? Delectaciones mee carnis, quid michi attulistis, quid michi reliquistis pro subieccione et obediencia, qua uobis tot annis ser uiui? Pro uobis commutaui uitam eternam, amisi deum et acquisiui infernum, perdidi gaudia infi nita et lucratus sum lamenta eterna, priuatus sum societate sanctorum angelorum et merui fieri socius ciuium infernorum. Considera, o anima mea, qualem te fecit deus, quia ad ymaginem et similitudinem suam et modo sic es denigrata peccatis! Aliquamne in te uirtutem agnoscis? Considera potius in te ymaginem temtatoris, qui te depinxit colore superbie, gule, luxurie, auaricie, uane glorie, inuidie, accidie, ingratitudinis et neglegencie, odii et
[fol. 105r]
uindicte! Tibi suasit contemtum dei et apposuit amorem seculi, te induxit contra proximum ad murmurandum, iudicandum, despiciendum, contem nendum, detrahendum et alios defectus ponderandum et tua grauia uicia non uidendum. Non uideo igitur, o anima mea, nisi ut prouoceris ad gemitum, fletum et planctum, tristiciam et lamentum, et cla mes humiliter et feruenter ad dominum deum. Domine, ne in furore tuo arguas me, miserere mei, deus, secundum magnam misericordiam tuam.

Domine, ne in furore tuo argu as me neque in ira tua corripias me, miserere mei, domine, quoniam infirmus sum, sana me, domine, quoniam con turbata sunt omnia ossa mea. Et anima mea tur bata est ualde, sed tu, domine, succurre ei! Conuertere, domine, et eripe animam meam, saluum me fac propter misericordiam tuam, quoniam non est in morte etc.  usque in finem.

Deus meus, deus meus, misericorida mea, refugium meum, te desidero, ad te confugio, ad te uenire festino, ne despicias me modo sub discrimine positum nimis tremendo. Adesto michi in hiis magnis meis necessitatibus! Non possum me redimere meis operacionibus, sed tu redime me et miserere mei! Diffido de meis meritis, sed confido de miseracionibus tuis et plus confido de miseracionibus tuis quam diffidam de meis actibus malis. Tu spes mea, deus meus, tibi soli peccaui mea culpa, qui fui tibi carus ad re dimendum, non sim tibi uilis ad perdendum et nunc ad te uenio, qui nulli dees. Cupio dissolui et esse tecum. In manus tuas commendo spiritum meum, deus deus meus, respice in me, deus deus
[fol. 105v]
meus, ueni et presta michi, deus meus, ut in pace dor miam et requiescam, qui in trinitate perfecta uiuis et regnas, deus, per omnia secula.

Dehinc, domine deus totius bonitatis et misericordie, quam diu usum racionis me habere permiseris, sicuti tamen spero usque ad ultimam anime mee exalacionem. Has sequentes recommendaciones et oraciones una cum premissis feruentissimo amoris de siderio tue clemencie porrigere non desino. Si autem facultas michi te iuste permittente non aderit aut qualitercumque prepeditus fuero, tunc nichilominus easdemore et corde uiuens et moriens bonitati tue semperdeuotus offero. Si autem ad hoc causa obest et difficultas adest, ut per me illas orare non possim ac me tibi, ut sic commendare uti deberem, non ualeam, tunc locus mei omnia illa predicta et sequen cia faciat et oret, cui tu, deus meus, inspiraueris. Hec tamen uox mea est ac intencio semper finis mei.

De eodem qualiter scilicet moriturus et iam fini ap proximans se gerere debeat etcum deuotis gemitibus deo animam suam orando commendare. Et secuntur per ordinem oraciones ad dominum et recommendaciones quam plures. Capitulum octauum.

Igitur tu, domine piissime, et nunc animam meam in pace digneris suscipere, si non uocis sonitu maximo, tamen cordis af fectu iam moriturus ad te feruenter clamito atque cum beatissimo Ieronimo saltem cordetenus oro dicens cum ingenti desiderio: O pie Iesu, uirtus et laus mea, in quem speraui, cui credidi, quem dilexi, summa dulcedo, turris fortitudinis, ueritas mea, refugium meum et protector meus et liberator meus! Uoca me, dux
[fol. 106r]
uite mee, et ego respondebo tibi, operi manuum tuarum porriges dexteram tuam, quod tu de limo terre cre ator omnium formasti, quod ossibus et neruis com pegisti, cui uitam et misericordiam moriens tribuisti. Tue clemencie porrige dexteram! Iube, domine, ne moreris, quia tempus est, ut puluis in puluerem reuertatur et spiritus redeat ad te saluatorem, qui huc misisti illum! Aperi illi ianuam uite! Nam cum pro me in ligno crucis tanquam latro pependisti, tu promisisti michi, quod eum re ciperes. Ueni, dilecte mi, teneam te nec dimittam! Introduc me in domum tuam! Tu susceptor meus es et gloria mea et exaltans caput meum, salus mea et benediccio mea. Suscipe me, misericors deus, secundum multitudinem miseracionum tuarum! Nam latronem ad te currentem in cruce moriens suscepisti. Pos sideam te, beatitudo sempiterna. Cecum secus uiam cla mantem: Exaudi, Ihesu fili Dauid, miserere mei! Lumine tue uisionis eterne illumina! O lux inuisibilis, qua carens Thobias clamabat: Quale michi gaudium, qui in tenebris sedeo et lumen celi non uideo?O lux, sine qua non est ueritas, non est discrecio, non est sapiencia neque bonitas! Illumina oculos meos, ne unquam obdormiam in morte, ne quando dicat inimicus meus: Preualui aduersus eum. Tedet animam meam uite mee, egrotus sum. Infirmata est in paupertate uita mea, ossa mea sicut in frixorio confrixasunt. Et ideo ad te curro medicum uiuum et uerum.Sana me, domine, et sanabor! Saluum me fac et sal uus ero! Quoniam in te confido, non erubescam. Aut
[fol. 106v]
quis ego sum, piissime Ihesu, ut tam audacter loquar ad te? Peccator sum. In peccatis totus natus, ge nitus et educatus, cadauer putridum, uas fetidum, esca uermium.

Heu michi, domine, parce michi! Que uictoria, si pugnando me conuinceres, qui sum unicus et pauper quasi stipula ante faciem uenti? Dimitte, queso, omnia peccata mea et erige de stercore pauperem! Certe, domine, si placet, dicam, non debes me precurrentem ad te fugare a te, quia tu es deus meus, caro tua de carne mea et ossa tua de ossibus meis. Propter hoc namque non derelinques me, patris dexteram adiecisti mee humanitati, homo factus et deus, quod prius eras permanens in una eadem persona. Et hoc quare tam arduum et inopinabile perpetrasti, nisi ut confidenter ad te recurrerem tanquam ad patrem et ut ita tuam michi misericorditer condonares diuinitatem?

Quapropter exurge, adiuua me, domine, exurge et ne repellas in finem! Sicut ceruus desiderat ad fontes aquarum, ita siciens anima mea petit te fontem uiuum,ut hauriat aquas in gaudio de fontibus salua toris, ne siciat amplius, quando ueniet et apparebit ante faciem tuam. Domine mi, quando respiciens restitues animam meam a malefactis eorum et a leonibus unicam meam? Utinam appenderentur peccata mea, quibus iram merui, et calamitas, quam pro me passus es in statera, quasi arena maris hec grauior ap pareret. Unde si amplius expectas tribulacionem, inueniam et dolorem. Ueni, gaudium spiritus mei, in ueniat te, desiderium meum. Sicut seruus prestolatur
[fol. 107r]
finem operis sui, sic et ego expecto te. Intret pos tulacio mea in conspectu tuo, domine, ut fiat manus tua et saluum me faciat. Ecce uirum, qui descendens a Iericho captus a latronibus uulneratus sum, semiuiuus relictus, tu pie Samaritane, recipe me! Peccaui nimis in uita mea et malum coram te feci. Non te cognoui, ingratus fui tot beneficiorum tuorum. Non ut decebat, te laudaui. Forte multociens ueritatem tacui in corde meo. Cum pulsabas ad hostium cordis mei, piger fui, ut te reciperem re uerenter. Corpus putridum uelut umbra declina tum nimio dilexi affectu. Uerbis uariis os inquinaui. Mens mea non semper fuit in testimonio. Aures meas quandoque uerbis inutilibus inclinaui. Manus meas ad proximi necessitatem multociens non extendi. Pedibus cucurri ad iniquitatem.

Quid plura dicam? A planta pedis usque ad uerticem capitis non est in me sanitas, certe nisi in ligno crucis moriens me adiuuisses. Digna erat habitare in inferno anima mea. Ego, pie Ihesu, sum pars magni precii tui. Pro me fudisti sangwinem tuum preciosum. Non ergo me refutes. Ego sum ouis in uia, que erraui. Require eam, bone pastor, et appone eam ouili tuo, ut iustificeris in sermonibus tuis! Nam promisisti michi, quod quandocumque homo peccator ingemuerit, saluus erit. Dolens factus sum. Iniquitates meas cognosco et delicta mea coram me sunt. Uere non sum dignus uocari filius tuus, quia
[fol. 107v]
peccaui in celum et coram te. Auditui meo da gau dium et leticiam! Auerte faciem tuam a peccatis meis. Dele iniquitates meas, non secundum peccata mea re tribue michi, sed adiuua me, deus salutaris meus, et propter honorem nominis tui libera me! Benigne fac in bona uoluntate tua Syon, ut inhabitem in do mo tua omnibus diebus uite mee, ut in seculum seculi cum habitantibus in ea laudem te. Surge, propera, sponse dilectissime, occurre anime mee et noli considerare, quod fusca sit et nigra in peccatis anima mea! Ostende illi faciem tuam! Sonet uox tua in auribus suis, vox tua dulcis et facies tua decora. Et ne auertas eam a me et ne declines in hac hora a seruo. Ne tradas me in animas persequentium me! Expecto te, domine. Credo ui dere bona in terra uiuencium. Ueni ergo, dilecte mi, egrediamur in agrum, uideamus, si floruit uinea! Conuerte planctum in gaudium michi! Inclina ad me aurem tuam, accelera, ut de hac lacrimarum ac miseriarum ualle eri pias me. Hec omnia ex Ieronimo.

Proinde me in extremis constituto iam agonisans orabo, si potero, alioquin alter, quem deus ordinauerit, pro me aget ex nomine meo super me sequencia orando. Porro yma ginem crucifixi, quam uiuens et sanus singulariter honoraui cultorque eiusdem semper deuotus extiti, decumbens infirmus et morti uicius oculis meis presenci aliter prefigi et anteponi, quinymo pectori meo usque ad spiritus ultimi exalacionem cupio totaliter applicarieiusque ymaginatum Ihesum scilicet dei et uirginis natum, pro me cruci quodam affixum et lanceatum. Prout nunc ita et
[fol. 108r]
tunc salutare supplex et adorare gestio per me aut alterum, cui dominus inspirauerit dicendo:

O maiestas omnipotens, uirtus excelsa, creator ce lestium et formator terrestrium, domine deus saba oth, qui uerus conditor et redemptor es hominum, tu laus mea, salus et gloria uera, tu pius protector tuorum ouium et ostium salutis eterne. Ex te omnis sensus, uox, uerbum et uirtutum omnium fructus procedit. Ad te ergo, domine, dirigo sermonem et omnem mentis intencionem. Cor meum ad te se eleuet et spiritus meus ad te clamet et quidquid ligwa recte confessionis seu manu bone operacionis cum desiderio pie intencionis profero, totum ad laudem tue bonitatis pertinere exopto.

Omnia namque te glorificant et benedicunt, que in ymis et que in supernis sunt, necnon et ego pars minima creature tue te deum uerum supplex et letus adoro atque cruci tue submisse et hu militer salutans dico. Osculando crucem dic: O lignum uitale et ara salutifera, te adoro spem uite mee deprecans, ut per te in structuram sanctissimam me recipiat in celis, qui per te me redemit in terris, ut hostia grata tibi deo meo oblatus existam.

Hoc meum est desiderium, hoc tota intencio mentis mee, hec omnis uox lingwe mee, hec esuries cor dis et sitis est anime mee, ut per passionis tue gratum sacrificium me tibi oblatum famulum tuum suscipias tuaque crucifixio totum, quod in me est, tibi contra rium consumat. Amen.

Iterum osculando crucem dic: Tuam crucem, domine, qui me proprio redemisti cruore, letus saluto et adoro tremensque dico: O crux
[fol. 108v]
Christi, que potestate tibi collata excellis super omnia!O tu sancta salus et leta passio Christi! Salue crux uene randa!Tu pulchrior es florifera specie omnium ger minum, tu excelsior cedris libani et omnibus ar boribus mundi. Te modo sancta dei crux, obsecro, ut tua uirtute meum pectus infirmum munias. Animam meam custodias, cogitaciones sanctifices et omnia mea interiora et exteriora in uiam salutis eterne dirigas.

Exaudi me, domine Ihesu Christe, indignum et miserum ante oculos tue benignissime bonitatis iacentem, te adorantem ac benedicentem nomen sanctum tuum atque terribile et per uexillum sancte crucis mentem meam corpusque sanctifica, scuto fidei uere me circumcinge et tege, galeam salutis spem scilicet sanctam michi impone, gladio spiritali accinge, ut contra hostem nequissimum bellaturus et tue muniar miseracionis auxilio et salutifere crucis uexillo insignitus ab hostis perfidi incursione securus sub umbra alarum tuarum merear esse tutatus et protectus. Amen.

Domine Ihesu Christe, qui mundum proprio cruore rede misti et gloriosas palmas in crucis patibulo configere permisisti, miserere michi peccatori misero faci noribus multis et pondere nequiciarum multarum oppresso. Et quando ueneris iudicare uiuos et mortuos et seculum per ignem, obsecro te, ut tunc a flammis ultri cibus sancta crux tua me eripiat atque ab ira de fendat. Minimus enim omnium seruorum tuorum et peccator maximus sum corde, ore, mente, manu ac tocius corporis gestu semper memorans, quanta bonitate tu me conditor creasti et quanta pietate redemisti,
[fol. 109r]
cum ab inferni carcere et gehenne, ut spero, flamma me liberasti, exultans respiro et infinitas gra cias ago. Et nunc, bone saluator, te deprecor, ut des michi requiem illam, quam fidelibus tuis promiseras te daturum in arce polorum. Amen.

Domine, exaudi oracionem meam, quia iam cognosco tempus meum prope esse. Peccaui, domine deus meus, omnes iniquitates meas ego cognosco, te peto, domine, et ad te clamo, ut exaudire me digneris, tu porrige, domine, dexteram tuam et libera me ab aduersario meo et quidquid illud est, quod infelicitas mea a te petere non sapit aut scit aut que non presumit, id tu pro tua pietate tribue, ut tibi mundus merear assistere et placere conspectui tuo et liberatus a malis omnibus tuo sim semper adiutorio consolatus. Amen.

Deus, qui es futurorum prescius, qui transacta uelut presencia conspicis, tu, domine, oculos cordis mei aperire dignare et acceptabilem tibi fac animam meam! Suscipe, domine, spiritum meum in tua perpetua pace! Te inuoco, domine, cui assistunt omnes chori sanctorum et glorificant te in timore et tremore, noli de re linquere animam meam, ut non dominetur ei, quem tu con fudisti in desiderio suo. Iudica, domine, nocentes me, expugna impugnantes me, apprehende arma et scutum et exurge in adiutorium michi! Domine Ihesu Christe, adoro te in cruce pendentem et spineam coro nam in capite habentem, deprecor te, ut tua sancta crux dignetur me eripere de illa horribili flamma gehenne. Crux Christi michi salus, crux michi uita, crux michi resurreccio eterna! Sancta crux
[fol. 109v]
Christi, que precium nostre redempcionis, defende me ab omnibus angustiis et auffer a me omnes insidias inimici.Amen.

Iterum sepiusque osculando crucem et ymaginem Christi et dic: Tuam crucem adoro, domine, tuam gloriosam recolo pas sionem, miserere mei, qui passus es pro me, qui in cruce positus latronem sero penitentem suscepisti, mea obsecro, innumerabilia dele peccata et delicta, domine, mi serere michi peccatori indigno famulo tuo, quem redemisti, et mea dele pius facinora et delicta et libera me a tua offensione et ab omni periculo anime, ut liberatus per uirtutem sancte crucis incolumis tibi presentari merear et hostia acceptabilis fiam. Amen.

Domine deus misericordie infinite, ne longe facias auxilium tue miseracionis a me seruo tuo in hora et momento affliccionis anime mee, sed per triumphum sancte crucis et per uirtutem salutifere passionis et amare mortis tue cogita de me cogitaciones pacis et non afflicionis, sed misericordie et consolacionis! Libera me, domine, ab omnibus angustiis, erue me a tor mentis michi deputatis et perduc me ad requiem eternam! Amen.

Misericordissime domine Ihesu Christe, per eandem commendacionem, qua patri tuo celesti animam tuam in cruce moriens commendasti, commendo ego tuus indignus famulus ineffabili pietati tue animam meam et humiliter te deprecor et exoro, ut eam liberes misericorditer ab omnibus miseriis et penis ac ab insidiatore humani generis et perducas eam per amorem ac meritum gloriosissime matris tue et omnium sanctorum ad con templandam gloriam uisionis tue. Amen.

Ad deum patrem:
[fol. 110r]
In manus inextingwibilis misericordie tue, misericordis sime pater, pater sancte, pater iuste, pater bone et amantissime, commendo spiritum meum secundum magnitudinem amoris, quo se anima filii tui sanctissima in cruce tibi commendauit, et suppliciter te deprecor, quantus per illam inestimabilem dileccionis caritatem, qua tua diuina paternitas in se toto traxit illam sanctissimam animam, ut in ultima hora suscipias in eodem amore spiritum meum. Commendo igitur tibi, omnipotens pater, eterne deus, hanc tuam creaturam miseram animam meam eamque in manibus tuis sanctissimis committo et trado orans ex toto corde, ut tu eam suscipias benigne.

Anima itaque mea egrediente de corpore tuam misericordissimam bonitatem humiliter exoro, quantus splendidus angelorum chorus occurrat, senatus apostolorum assistat, exercitus martirum obuiet, con fessorum turba circumdet, iubilancium chorus uir ginum excipiat et beate quietis in sinu patriach arum eam, domine deus meus, colloces. Cedat de terrimus sathan cum satellitibus suis in aduentu tuo comitantibus te angelis. Exurge, deus meus, et dissipentur inimici mei et fugiant, qui oderunt me, a facie tua. Libera me a cruciatibus, domine Ihesu Christe, qui pro me mori dignatus es! Constitue me intra paradisi amena, ut cum electorum turba gaudia possideam sempiterna. Amen.

Anime dic: Proficiscere nunc, anima mea, de hoc mundo in nomine patris omnipotentis, qui te creauit, in nomine Ihesu Christi, filii eius, qui te redemit sangwine
[fol. 110v]
suo preciosissimo, in nomine spiritus sancti, qui in te fusus est. Occurrant tibi et succurrant angeli et archan geli, throni et dominaciones, principatus et potestates et uirtutes, cherubin et seraphin. Subueniant patriarche et prophete, apostoli et ewangeliste, martires, confessores, monachi, heremite, uirgines et uidue, infantes et innocentes. Adiuuent te oraciones omnium sacerdotum et leuitarum atque omnium ecclesie katholice graduum, ut in pace fiat locus tuus et habitacio tua in Ierusalem celesti. Amen.

Tunc ter uel ultra dic hec uerba sancti Augustini:Benedicat me imperialis maiestas. Protegat me ab omni malo regalis diuinitas. Custodiat me sempi terna deitas. Foueat me gloriosa unitas. Defendat me immensa trinitas. Dirigat me inestimabilis bonitas. Regat me potencia patris. Uiuificet me sapiencia filii. Muniat me uirtus et gracia spiritus sancti. Alpha et o, deus et homo sit michi ista inuocacio, salus et proteccio. In nomine patris et filii et spiritus sancti. Amen.

Omnipotencia patris, sapiencia filii, bonitas spiritus sancti, pax domini nostri Ihesu Christi, meritum ac uirtus passionis Ihesu Christi domini nostri, signum sancte crucis domini nostri Ihesu Christi, integritas et merita beate Marie semper uirginins, benediccio omnium sanctorum, custodia sanctorum angelorum, suffragia et merita omnium electorum, titulus passionis domini nostri Ihesu Christi, Ihesus Nazarenus, rex Iudeorum sint triumphales inter me et omnes inimicos meos uisibiles et inui sibiles et contra uniuersa mala et pericula nunc in extrema mee necessitatis hora. Amen.

Deinde ora uersus istos: Illumina oculos meos, domine, ne unquam obdormiam in morte,
[fol. 111r]
ne quando dicat inimicus meus: Preualui aduersus eum.Tibi derelictus est pauper orphano, tu eris adiutor.Perfice gressus meos in semitis tuis, ut non moueantur uestigia mea. Ego clamaui, quoniam exaudisti me, deus, inclina aurem tuam michi et exaudi me: Mirifica misericordias tuas, qui saluos facis sperantes in te. A resistentibus dextere tue custodi me ut pupillam oculi. Sub umbra alarum tuarum protege me a facie impiorum, qui me afflixerunt.In te, domine, speraui , non confundar in eternum, in iusticia tua libera me! In clina, domine, aurem tuam, accelera, ut eruas me! Esto michi in deum protectorem et in domum refugi, ut saluum me facias. Quoniam fortitudo mea et refugium meum es tu et propter nomen tuum educes me et enutrias me. Educes me de laqueo, quem absconderunt michi, quoniam tu es protector meus. In manus tuas commendo spiritum meum, redemisti me, domine ueritatis.

Hunc uersum dic ter, deinde subiunge et dic:Locutus sum in ligwa mea: Notum fac michi, domine, finem meum et numerus dierum meorum quis est, ut sciam, quid desit michi.Fac mecum signum in bono, ut uideant, qui oderunt meet confundantur, quoniam tu, domine, adiuuisti me et consolatus es me. Dic ter uersum sequentem: Dirupisti, domine, uincula mea, tibi sacrificabo hostiam laudis et nomen domini inuocabo.Periit fuga a me et non est, qui requirat animam meam. Clamaui ad te, domine, dixi: Tu es spes mea, porcio mea in terra ui uencium. Intende ad deprecacionem meam, quia humiliatus sum nimis. Libera me a persequentibus me, quoniam confortati sunt super me. Educ de custodia animam
[fol. 111v]
meam, me expectant iusti, donec retribuas michi.Non moriar, sed uiuam, et narrabo opera domini.Fiat misericordia tua, domine, super me, quemadmodum speraui in te.Spiritus tuus bonus deducet me in terram rectam propter nomen tuum, domine, uiuificabis me in equitate tua. Educes de tribulacione animam meam et in misericordia tua disperdes inimicos meos. Et perdes omnes, qui tribulant animam meam, quoniam ego seruus tuus sum.

Deinde dic ter uersum illum: Largire clarum uespere, quo uita nusquam decidat, sed premium mortis sacre perhennis instet gloria.

Item psalmos poteris dicere istos: Deus, in nomine tuo saluum me fac!Deus, in ad iutorium meum intende!Complaceat tibi, domine, ut eruas me, domine, ad adiuuandum me respice!Deus misereatur nostri et benedicat nobis! Tria: Mi serere mei, deus, uel aliud prout deuocio uel necessitas postulauerit. Item: Appropinquet deprecacio mea in con spectu, domine.

Deinde secuntur oraciones et recommendaciones ad beatam uirginem et ad sanctos angelos, ad sanctum Benedictum et ad alios sanctos ad placitum.Capitulum nonum.

O regina celorum, mater misericordie, confugium et refugium peccatorum, mater pietatis et indulgencie, spes lapsorum, domina nostra, regina celorum, mater or phanorum, mater singularis meriti, uirgo Maria tocius angustie, adiutrix et ad filium interpellatrix, succurre, obsecro, dulciter michi misero, subueni pe rituro et me filio tuo recommenda et reconcilia, eius clemenciam pro me indigno peccatore interpella,
[fol. 112r]
ut ob amorem tui remittat michi omnia delicta mea et peccata et perducat miseram animam meam in requiem eternam. O benignissima et gloriosissima regina mundi, ostende, obsecro, domina mea misericordissima, famulo tuo faciem tuam gloriosissimam in hac ultima mee necessitatis hora et fac mecum misericordiam tuam in illa extrema hora, quando premortua ligwa mea non potest se mouere ad inuocandum in te nec oculi lucem capiunt au resque nulli uoci patescunt. Tunc memor esto harum precum, quas nunc fundo ad aures tue pietatis et subueni michi in illa hora, ut liberer a ministris totius malignitatis et collocer cum fidelibus Christi filii tui ministris. Amen.

Alia oracio ad beatam uirginem: O gloriosissima regina et mater misericordie dulcissima, ego indignus, ego infelix et miser et pene desolatus confugio sub tuam maternam proteccionem in hac extrema misere anime mee necessitatis hora. Adiuua me in omnibus sicut nosci michi necessarium, utile, salubre et congruum! Ostende michi tuam precio sissimam faciem ac sanctissimam et concede michi finem bonum, integritatem sensuum cum racione lucida, fidem firmam, spem integram caritatemque perfectam ac sacramentorum sanctorum ad anime mee salutem dignam percepcionem! Amen.

Alia oracio ad beatam uirginem: Audi ergo, domina piissima, audi, mitissima, audi, misericordissima, audi et exaudi me, ciuem perditum et de sorte tue hereditatis lapsum! Aperi sinum tue pietatis et indulgencie et ostende
[fol. 112v]
super me uiscera tue misericordie, suscipe me penitentem, reuoca errantem, exaudi me peccatorem ad te cum gemitu uenientem et orantem! Miserere, misericor dissima, miserere mei, quoniam miserum et miserabiliorem cunctis me esse cognosco! Surge ergo, pia, surge, propicia, intra sanctuarium tue exaudicionis, ostende michi signum reconciliacionis! Surge et deprecare iudicem meum, ut non intret mecum in iudicium! Sit per te excusabile, quod per te ingero. Fiat impe trabile, quod fideli mente posco. Accipe, quod offero, impetra, quod rogo, excusa, quod timeo, quia poci orem meritis habere non potero ad placandum iram iudicis quam te. Sit tibi, pia, compassio super me afflictum, sit tibi affectus benignus super me desolatum. Tibi namque, o Maria, mater gracie, mater misericordie, commendo et committo omnia, que sunt michi ad salutem necessaria. Animam meam, finem uite mee, diem, locum, tempus expiracionis mee, requiem meam post mortem et resurreccionem meam in die iudicii, ut tu, uirgo gloriosa et domina mea sanctissima, michi indigno assistere digneris, et animam meam liberare a cunctis periculis et a malignis spiritibus eamque perducere ad requiem sempiternam dignare. Amen.

O domina mea, mater mea, uirgo singularis meriti, si filius tuus per te factus est frater meus, tu per ipsum facta es mater mea. Exultabo igitur et leta bor, quia quidquid iudicabitur de me, pendet ex sentencia fratris mei et matris mee. Licet, hew, ambo per me
[fol. 113r]
sint offensi, ambo tamen sunt clementes, ambo piissimi. Fugiam ergo ego reus iusti dei iram ad piam matrem meam, effugiam ego reus offensam matrem ad benignum filium, qui factus est filius femine per suam misericordiam, feminaque facta est mater propter meam miseriam. O femina mi rabiliter singularis et singulariter amicabilis, per quam elementa renouantur, infirmi reme diantur, destitutiredintegrantur! O femina graciaplena,de cuius plenitudinis habundancia re spersa reuiuiscit omnis creatura! O benedicta inuentrix gracie, genitrix uite, mater salutis, per te accessum habeam ad filium, ut per te sus cipiat me, qui per te datus est michi. Excuset apud ipsum integritas tua culpam mee corrupcionis, humilitas tua deo grata, o beatissima uirgo Maria, ueniam impetret mee uanitati. O benedicta uirgo, per graciam, quam meruisti, per misericordiam, quam genuisti, fac, ut qui mediante te fieri dignatus est mee infirmitatis et mi serie particeps, faciat me glorie et beatitudinis sue coheredem Ihesus Christus dominus noster! Amen.

Alia oracio ad beatam uirginem: Ad sanctitatis tue pedes, o dulcissima uirgo Maria, corde prostratus supplex adoro, ut per concepcionem, natiuitatem, conuersacionem, passionem et mortem filii tui unigeniti pro me apud illum intercedas et nunc in ultima necessitate mea eundem michi placatum ostendas.
[fol. 113v]
Noli, mater piissima, uiscera tue misericordie a me in digno auertere, noli me ad te clamantem in meis necessitatibus repellere, que manum gracie tue porrigere soles omni suspiranti ad te. Memorare, benignissima, non esse auditum a seculo quemquam currentem ad tua presidia aut tua petentem suf fragia a te derelictum! Tali animata confidencia ad te, uirgo uirginum, Maria, confugio, ad te uenio, ad te curro, coram te gemens et tremens assisto. Noli, uirgo immaculata, a me peccatore faciem tuam abscondere, sed ad me clementer attende! Noli, mater gracie graciarum, filii tui michi denegare, sed gratifica me gracia plena, quam genuisti! Noli, porta celi, ob scelera mea obserari, sed reporta me ad por tam gracie, a qua ingratus exiui, per quam tu mundo uitam et salutem reportasti! Noli, uirgo gloriosa, mi sericordes oculos tuos a me auertere! Noli solite pietatis manum retrahere, sed tolle, quod metuo, largire, quo careo, indulge, quod offendo! Salua me, saluatrix seculorum, redime me, redemptrix captiuorum! Peccata mea grauant me, mundus inuoluit me, caro premit et inquinat me. Hostis iam nunc michi insidiatur, ut ra piat me, hora mortis et sentenica iudicis iusti terrent me, peccata habeo, merita nescio, sed, adiutrix fortis in tribulacionibus, adesto et doloribus meis et angustiis tantis consule! Aliud enim refugium nescio post filium tuum preter te.

O benignissima uirgoMaria, peccata mea tuis meritis ac suffragiis dele, cor liquefacito, propositum meum in bono confirma,
[fol. 114r]
hostem aduersarium salutis mee a me repelle, a cunctis peccatis et anime periculis ac corporis me infirmum ac fragilem in extrema mee necessitatis hora protege ac defende! Redde michi innocenciam uite, reduc me in sinum gracie, rege me, ne ruam in mortem anime! Et si cecidero, tu me, uirgo sanctissima, erige! In omnibus aduersitatibus me adiuua, in cunctis agendis me dirige et robora et in hora illa exitus mei cle mens michi adesse digneris! Animam meam miseram in tuam custodiam suscipe, tremendam iram iudicis in mansuetudinem conuerte! Ascendat ad te, uirgo et mater misericordie, deprecacio mea et dolor cordis mei non uacuus reuertatur ad me, sed misericordia tua sancta preueniatet sequatur me usque in ultimam spiritus exalacionem. Suppleat tua benignissima et potentissima bonitas, quidquid neglectum fuerit, obmissum aut male actum, et que ego miserrimus meis meritis assequi non possum, tua me confido interuencione percepturum. Oro, mater misericordie, ut nunc in hora mortis mee michi assistas, uiscera tue materne pietatis super me extendas, ab omnibus aduersariorum insidiis, a crucitatibus et penis me eripias ad beate uisionis premium, ad regnum glorie, ad locum pacis et refrigerii perducas et beatissimetrinitatis faciem sine fine perfruendam michi placa bilem ostendas. O clemens, o pia, o dulcis uirgo Maria! Amen.

Ad sanctos angelos oracio: Spiritus celorum, angeli beatissimi, assistite, queso, michi migranti ex hoc seculo et potenter me eripite ab omni aduersariorum meorum infestacione et insidiis! Animam meam in uerum consorcium assumite!
[fol. 114v]
O uos omnes reuerendissimi et lucidissimi spiritus, per quos regitur et plene disponitur natura humana in terris, uosque custodes preclarissimi et tutores fidelissimi, ductores salutiferi, doctores almiflui, ego humilis Christi seruus sub uestram proteccionem confugio. Exaudite me uestra patrocinia implorantem et adiuuate me dei ma iestatem adorantem atque absolutum a peccatis et a cunctis periculis defensum et ut sic purgatum post mortem be nigne suscipere dignemini animam meam in sinum uestrum sanctissimum eamque perducatis ad refrigerii locum lucis et pacis et quietis. Amen.

Ad angelum proprium oracio: Angele bone, qui meus es custos pietate superna, me tibi commissum serua, defende, guberna! Terge mentem uiciis et a labe ueterana! Assiduus custos michi sis uiteque lucerna. O sanctissime angele, cui ego commissus sum ad custodiam, succurre, obsecro, michi in hac ultima mee necessitatis hora! Custodias, pro tegas atque defendas me indesinenter ab omni in cursione dyaboli. Libera me a captiuitate eius per uirtutem domini nostri Ihesu Christi! Et que non preualeo obtinere per merita mea, tuis obtinere precibus possim apud misericordissimum iudicem. Et que desunt michi opera bona, tu supplere non cessa oracionibus tuis sanctissimis! Precor eciam te, angelice spiritus, ut cum eductus fuero de hoc corpore, non sinas me rapere malignos spiritus aut michi illudere aut in foueam desperacionis immergere, sed iubente deo leniter et benigne animam meam tibi commendatam sucipias et ad uisionem piissimi mei conditoris
[fol. 115r]
perducas iubente, saluante et annuente saluatore nostro, qui cum patre et spiritu sancto uiuit et regnat. Amen.

Alia oracio ad angelum propium: Sancte angele, qui michi datus es a deo in custodem, tibi me famulum tuum et hanc cartam propria manu sano corpore scriptam commendo et omnem intencionem meam, quam uolui pan dere per eam. Oro igitur te, angele sancte, ut ostendas illam deo eterno, uiuo et uero tempore mee necessitatis et in futuro iudicio et eam opponas dyabolo accusatori meo. Non gaudeat super me aliquando, ne quando dicat: Pre ualui aduersus eum, sis quoque tante professioni mee, tante fidei et spei in me fidus conseruator, testis et tutor. Amen.

Oracio ad sanctum Michaelem: Sancte Michael archangele domini dei nostri, suc curre michi apud altissimum iudicem! O pugil in uictissime, michi peccatori nunc in illa extrema mee necessitatis hora assiste et defende me potenter a dra cone infernali et ab omni fraude inimicorum et malignorum spirituum. Insuper exoro te, preclarum atque decorum ministrum summe diuinitatis, ut benigne per dei graciam et misericordiam me in tuam custodiam sus cipias et ab omnibus aduersitatibus et cunctis ad uersariis potenter me eripias et ad tribunal Ihesu Christi animam meam cum gaudio presentes, ut eternaliter tuo cum auxilio tecum sine fine eternam gloriam adipiscar. Amen.

Ad sanctum Iohannem ewangelistam: O gemma resplendens, o stella clarificans, o lucerna lucens, lux semper assistens ante dominum, adesto et nunc, sancte Iohannes, inuocacionibus meis et apud beatissimam uirginem Mariam, cuius tu
[fol. 115v]
custos fuisti et unicum eius filium pro me intercedas, quantus per commendacionem ultimam sue matris tibi commen datam concedat, michi fidem rectam, spem firmam caritatemque perfectam, finem beatum et felicem et uitam eternam. Ut sicut ipsa genitrix gloriosa tue custodie fuit commissa, ita commendo tibi animam meam omnesque necessitates in hac extrema hora.

Ad sanctum Benedictum: Sancte et preclare dux et pater, beate Benedicte, quem tam opulenta bene diccione uirtutum superna gracia ditauit, ut non solum te ad desideratam gloriam et celestem sedem subli maret, sed et alios innumeros ad eandem beatitudinem tua admirabilis uita attraheret, dulcis ammonicio incitaret, suauis doctrina instrueret, miracula prouocarent. Ad te, inquam, o benedicte dei, quem benediccione tam larga benedixit deus, ad te con fugiens angustiosa anima mea se tibi proster nit, quantum humili mente potest. Tibi fundit preces, quantum affectu potest, tuum auxilium implorat. Nimis enim grauis et intollerabilis est eius necessitas. Ui tam namque sancte conuersacionis, quam promisi,nomine et habitu monachi profiteor, sed ab hac uita longe exulando mentiri deo et angelis ac hominibus ipsa mea consciencia conuincor. Adesto michi, pie pater, supplicanti tibi! Rogo, ne abhorreas tam mendosum et tam iniuriosum, sed attende confitentem et compunctum! Itaque, o preclare dux inter magnos duces exercituum Christi, tuo me
[fol. 116r]
addixi ducatui, quamuis inbellicem militem, tuo me subdidi magisterio licet ignauum et inobedientem discipulum. Secundum tuam regulam deuoui me uiuere quamquam carnalem monachum. Peruersum namque est cor meum ad deplorandum perpetrata peccata lapi deum et aridum, ad resistendum uero instantibus molle et luteum, deprauata est mens mea et in curuata ad inutilia, ad noxia perpetranda uelox est et infatigibilis, ad cogitandum autem salubria fastidia et immobilis.

Ego, inquam, sceleratissimus ir regularis et omnium bonorum uacuus, apparens et non existens monachus, ad te, sanctissime pater, confu gio. Te, qui omnium iustorum spiritu plenus exstitisti, humiliter exoro, ut michi tuis meritis et intercessio nibus obtineas uerum spiritum contriccionis et hu militatis et amare ac uere penitencie ante finem exitus mei habere concedas fructum. Adesto, sancte pater, nunc et semper michi tuo indigno monacho de hoc seculo! Utinam bene tuis meritis ac fe liciter migranti adesto supplicanti! Adesto, ad iutor meus, continue et ne derelinquas unquam sine tuo auxilio! O tu, mi bone dux, o suauis magister et dulcis pater Benedicte, oro et obsecro per misericordiam, quam erga alios habuisti, et per illam, quam erga te deus habuit, compatere et miserere mei in hac hora! Succurre te patronum inuo canti, exonera mole peccatorum obrutum, solue delictorum funibus ligatum, expedi criminibus ir retitum, erige iacentem, sustine nutantem, protege
[fol. 116v]
pugnantem, expugna impugnantes, exige michi uictoriam, da michi tuam postulanti dexteram et perduc me ad coronam! Age, age, aduocate monachorum, per caritatem, qua sollicitus fuisti, quomodo uiuere debe remus! Esto eciam nunc sollicitus, ut sufficienter uelimus et efficaciter possimus, quemadmodum debeamus, ut et tu de nostro discipulatu et nos de tuo magisterio gloriemur. Et tu, sancte pater, qui fratribus tuis obitum tuumprenotasti, transitum meum ex hac hora tibi committo et animam meam in tuum patrocinium commendo, ut sic tandem correctis moribus et purgatis ui ciis, beato, sancto et felici fine me seruum tuum tri buas inueniri in hac sancta professione, ut deo et tibi ante finis exitum placere merear. Amen.

Ad alios similiter sanctos uel sanctas magis spe ciales iuxta cuiusque pium deuocionis affectum fieri possunt et debent oraciones specialiores, de quibus hic tradere superfluum uidetur.

Deinde ponitur modus circa morituros et iam agonizantes tam re gulares quam seculares obseruandus cum oracionibus et recommendacionibus ibidem descriptis usque ad finem. Capitulum decimum.

Postremo pro huius materie complemento aduertendum autumo, quod infirmo in agonia constituto et iam omni uigore destituto in tante necessitatis articulo a quolibet corde pio et deuoto assistencia erit ex hibenda omni conatu suntque dicende super eo sequentes aut consimiles oraciones. Qui quidem infirmus, si fuerit regularis aut monachus, tunc conuocato primo conuentu, ut est moris, cum signo premittatur letania
[fol. 117r]
cum oracionibus et psalmis consuetis. Postea uero, si adhuc superuiuit, subiugantur oraciones sequentes ab aliquo presentium, prout oportunum fuerit et tempus permit tit, que eciam pluries iterari possunt propter infirmi deuocionem, si habuerit usum racionis. Hoc tamen de salutis necessitate non oportet, sed propter infirmi comoditatem et deuocionem laborantis in extremis fieri potest. Porro apud infirmos seculares dicantur oraciones iste, prout deuocio et disposicio et comoditas ipsorum ac assistencium id requirit et tempus sinit. Sed sunt, heu, paucissimi non solum apud seculares, uerum eciam in plerisque religionibus, qui huius sciencie habeant artem et in mortis articulo suis proximis fideliter assistant interrogando, ammonendo, infor mando ac eciam pro ipsis exorando, ut prefertur preser tim, cum eciam ipsi morientes nondum mori ue lint, et sic anime morientium quam sepius miserabiliter periclitantur.

Sequitur letania: Kyrieleyson, Christeleyson, Kyrieleyson. Sancta Maria, ora pro eo. Omnes sancti angeli et ar changeli, orate pro eo. Sancte Abel, ora pro eo. Omnis chorus iustorum, orate pro eo. Sancte Abra ham, ora pro eo. Sancte Iohannes baptista, ora pro eo. Omnes sancti patriarche et prophete, orate pro eo. Sancte Petre, ora pro eo. Sancte Paule, ora pro eo. Sancte Andrea, ora pro eo. Sancte Marce, ora pro eo. Omnes sancti apostoli et ewangeliste, orate pro eo. Omnes sancti innocentes, orate pro eo. Sancte Stephane, ora. Omnes sancti martires, orate pro eo. Sancte Siluester, ora pro eo. Omnes sancti pontifices et confessores, orate pro eo.
[fol. 117v]
Sancte Benedicte, ora pro eo. Sancte Paule prime heremita, ora. Sancte Francisce, ora pro eo. Sancte Dominice, ora pro eo. Omnes sancti monachi et heremite, orate pro eo. Sancta Anna, ora pro eo. Sancta Maria Magdalena, ora. Sancta Agnes, ora pro eo. Sancta Tecla, ora pro eo. Sancta Lucia, ora pro eo. Sancta Scolastica, ora pro eo. Sancta Elizabeth, ora. Omnes sancte uirignes et uidue, orate. Omnes sancti et sancte dei, orate pro eo. Propi cius esto, parce ei, domine. Ab ira tua libera eum, domine. Ab amara morte libera eum, domine. A periculo mortis libera eum, domine. A penis inferni libera eum, domine. A potestate dyaboli libera eum, domine. Per natiuitatem tuam libera eum, domine. Per sanctam crucem tuam libera. Per mortem et sepulturam tuam libera eum, domine. Per gloriosam resurreccionem tuam libera eum, domine. Per admi rabilem ascensionem tuam libera eum, domine. Per graciam spiritus sancti paracliti libera eum, domine. In die iudicii libera eum, domine. Peccatores te rogamus, audi nos. Ut ei parcas, te rogamus, audi nos. Kyrieleyson, Christeleyson, Kyrieleyson. Pater noster.

Oracio ad Christum: Per amorem dei, qui te dignissimum, innocen tissimum et delicatissimum paterne caritatis filium pro nobis factum hominem fecit uulne rari ac mori pro salute hominis, indulge huicfamulo tuo, N. misericordissime Ihesu. Omne quod cogitatu uel uerbo uel facto, affeccionibus uel motibus, uiribus et sensibus anime et corporis deliquit et in ueram remissionem tribue illi sufficientissimam emendacionem illam, qua totius mundi culpas soluisti,
[fol. 118r]
ac in plenam suppleccionem omnium negligenciarum suarum adde illi per sanctissimam conuersacionem illam, quam ab hora concepcionis tue usque in horam mortis habuisti, et insuper fructum omnium bonorum operum, que tibi ab inicio usque in finem ab omnibus electis placuerunt uel placere potuerunt. Amen.

Alia oracio: In unione feruentissimi amoris, qui te uitam omnium uiuencium coegit incarnari et anxiato spiritu in cruce mori, pulsamus ad medullam benignissimi cordis tui, ut anime famuli tui N. fratris nostri omnia peccata dimittas et tua sanctissima conuersacione ac predignissime passi onis tue merito obmissa suppleas faciasque eam experiri superhabundantissimam multitudinem miseracionum tuarum nosque omnes et specialius illam personam, scilicet fratrem nostrum, quem proxime uocare disponis, prepares placidissimo tibi modo sibique et uniuersitati utilissimo cum dulci paciencia, uera penitencia, plena remissione, recta fide, firma spe et caritate perfecta, ut imperfectissimo statu inter dulcissimum amplexum et suauissimum osculum tuum feliciter expiret ad tuam eternam laudem. Amen.

Ad deum patrem: In manus inextingwibilis misericordie tue, pater sancte, pater iuste, pater amantissime, commendamus spiritum famuli tui huius N. fratris nostri secundum magnitudinem amoris, quo se anima filii tui sanctissima in cruce tibi commendauit suppliciter deprecantes, quantus per illam inestimabilem dileccionis caritatem, qua tua diuina paternitas
[fol. 118v]
in se totam traxit illam sanctissimam animam, utin ultima hora huius famuli tui N. fratris nostri suscipias in eodem amore spiritum eius. Amen.

Ad sanctum Michaelem: Sancte Michael, archangele domini nostri Ihesu Christi, succurre apud altissimum iudicem! O pugil inuictissime, assiste nunc famulo tuo N. fratri nostro in extremis ualide laboranti et defende eum potenter a dracone infernali et ab omni fraude ma lignorum spirituum! Insuper exoramus te, preclarum atque decorum ministrum summe diuinitatis, ut in hac ex trema hora uite fratris nostri benigne suscipias ac leniter animam ipsius in sinum tuum sanctissimum et perducas eam in locum refrigerii, pacis ac quietis. Amen.

Ad beatam uirginem: Intemerata et in eternum benedicta uirgo Maria totius angustie adiutrix, succurre nobis dulciter et ostende huic famulo tuo N. fratri nostro tuam gloriosam faciem in ultima necessitate sua et disperde omnes inimicos eius in uirtute dilecti filii tui domini nostri Ihesu Christi et sancte crucis et libera eum de omni angustia corporis et anime, ut laudes dicat domino deo in secula seculorum! Amen.

Ad dominum Christum oracio: Eya dulcissime redemptor, piissime Ihesu, per istam lacrimabilem uocem, qua in humanitate moriturus pro nobis doloribus et laboribus passionis adeo consumptus es, ut te derelictum a patre cla mares, ne longe facias ab isto famulo tuo N. fratre nostro auxilium tue miseracionis in hora et momento affliccionis anime sue, qui pre defeccione
[fol. 119r]
et consumpcione spiritus te inuocare in extrema hora non ualet, sed per triumphum sancte crucis et per uirtutem salutifere passionis et amorose mortis tue cogita de ea cogitaciones pacis et non affliccionis, sed misericordie et consolacionis. Et libera eam ab omnibus angustiis ipsisque manibus, quas pro ea in sancta cruce configi permisisti clauis acutissimis, Ihesu bone et dulcissime pater et domine, erue eam a tormentis sibi deputatis et perduc eam in eternam requiem cum uoce exultacionis et confessionis! Amen.

Alia oracio: Misericordissime domine Ihesu Christe, fili dei, uiui in unione illius commendacionis, quam animam tuam sanctissimam patri tuo celesti in cruce moriens commendasti, commendamus ineffabili pietati tue animam famuli tui N. fratris nostri orantes misericordissimam bonitatem tuam, quantus per omnem honorem et meritum eiusdem anime tue sanctissime, per quam saluantur omnes anime et a morte debita liberantur, anime huius famuli tui N. dilecti fratris nostri miserearis liberans eam misericorditer ab omnibus miseriis et penis et perducas eam propter amorem et intercessionem tue dulcissime matris ad contemplandam gloriam tue iocundissime uisi onis. Qui cum eodem patre in unitate spiritus sancti uiuis et regnas deus per etc.

Alia oracio: Quesumus, misericors deus, clemens deus, qui secundum multitudinem miseracionum tuarum peccata penitencium deles et preteritorum criminum culpas ue nia remissionis euacuas, respice propitius super hunc famulum tuum fratrem nostrum N. remissionem omnium peccatorum suorum tota cordis confessione
[fol. 119v]
poscentem. Exaudi propitiuset renoua in eo, piissime pater, quidquid in eo terrena fragilitate corruptum uel quidquid dyabolica fraude uiolatum est. Et ad unitatem corporis ecclesie in membrum redempcionis agrega, miserere, domine, gemituum suorum, miserere lacrimarum eius et non habentem fiduciam nisi in tua misericordia ad tue sacramentum reconciliacionis admitte. Per Christum dominum.

Commendo te omnipotenti deo, karissime frater, et ei, cuius es creatura, committo, ut, cum humanitatis debitum morte interueniente persol ueris, ad creatorem tuum, qui de limo terre te formauit, reuertaris. Egrediente itaque anima tua de corpore splendidus angelorum cetus occurrat, apostolorum tibi senatus assistat. Candidatorum tibi martirum triumphator exercitus obuiet, liliata rutilantium te confessorum turba circumdet, iubi lantium te uirginum chorus excipiat et beate quietis in sinu patriarcharum te complexus asstringat,qui te inter assistentes sibi iugiter interesse decernat. Ignores omnino, quod horret in tenebris, quod stridet in flammis, quod cruciat in tormentis. Cedat tibi teterrimus sathanas cum satellitibus suis, in aduentu suo te comitantibus angelis con tremiscat atque in eterne noctis chaos immane diffugiat. Exurgat deus et dissipentur inimici eius et fugiant, qui oderunt eum, a facie eius.Sicut deficit fumus, deficiant, sicut fluit cera a facie ignis, sic pereant peccatores a facie dei et iusti epulentur et exultent in conspectu dei etc .
[fol. 120r]
Conffundantur et erubescant contra te tartaree legi ones et ministri sathane iter tuum impedire non audeant, liberet te a cruciatu Christus, qui pro te mori dignatus constituat te. Christus filius dei uiui intra paradisi sue amena ac semper uirencia eciam inter oues suas uerus te ille pastor cog noscat, ille ab omnibus peccatis tuis te absoluat atque ad dexteram in electorum suorum sorte constituat, ut redemptorem tuum a facie ad faciem uideas et presens semper assistens manifestissimam beatis oculis aspicias ueritatem, constitutus iugiter inter agmina beatorum contemplacionis diuine dulcedinepociaris in secula seculorum. Amen.

Ad idem: Proficiscere, anima christiana, de hoc mundo in nomine patris omnipotentis, qui te creauit, in nomine Ihesu Christi filii eius, qui pro te passus est, in nomine spiritus sancti, qui in te fusus est. Occurrant tibi et succurrant angeli et archangeli, throni et domina ciones, principatus et potestates acque uirtutes cherubin et seraphin. Subueniant tibi patriarche et prophete, apostoli et ewangeliste, martires et confessores, monachi et heremite, uirgines et uidue, infantes et inno centes. Adiuuent te oraciones omnium sacerdotum et leuitarum et omnium ecclesie katholice graduum, ut in pace sit locus et habitacio tua in Ierusalem celesti per eundem.

Item alie oraciones bone atque notabiles dicende super agonizantem in mortis articulo sumpte ex tali exemplo. Sequitur exemplum.
[fol. 120v]
Fuit quidam papa, qui dum ad extrema uenisset, interrogabat capellanum suum uirum ydoneum et deuotum, quem plurimum diligebat, quibus suffragiis post mortem uellet eum apud deum iuuare. Qui respondit: Omnibus modis, quibus posset et quecumque iuberet pro salute anime sue fieri, facere uellet. Tunc papa ait: Non peto a te aliud subsidium, nisi cum uideris me in agonia positum, dominicam oracionem pro me tribus uicibus dicas. Qui se hoc libentissime facturum promisit. Ad quem papa: Cum primum pater noster dixeris, dic in honore agonie Ihesu Christi obsecrans, ut multitudinem sui sudoris sangwinei, quem pre timoris sui angustia pro nobis copiossissime effudit, contra multitudinem peccatorum meorum patri offerri et obtendere dignetur pro omnibus angustiis, quas peccatis meis exigentibus merui. Cum secundum pater noster dixeris, dic in honore omnium passi onum et amaritudinum Ihesu Christi, quas in cruce sustinuit, maxime in illa hora, quando anima eius sanctissima de suo sancto corpore est egressa, ut omnes illas passiones patri offerre et obtendere dignetur contra omnes penas et passiones, quas pro peccatis meis timeo me incurrisse. Cum dixeris tertium pater noster, dic in honore ineffabilis caritatis Ihesu Christi, que ipsum de celis ad terras, ad tollerancias omnium harum passionum traxit, ut hac eadem caritate me saluare et celos aperire michi dignetur, qui meis meritis saluari nequeo nec celeste
[fol. 121r]
regnum obtinere.

Piis dictis promisit capellanus hec omnia libentissime se facturum, quod et fecit cum diligencia et deuocione, qua potuit. Post mortem reuersus est papa splendidus et choruscus grates immen sas sibi referens dicendo sine omni pena se fore liberatum. Nam, inquit, post primum pater noster Ihesus Christus sudorem suum sangwinem pro me ostendens omnem meam propulsauit angustiam. Post secundum pater noster per amaritudinem omnium passionum suarum omnia peccata mea ut nubem deleuit. Post tercium pater noster caritate sua celos reserauit et me cum gaudio introduxit. Propter hanc reuelacionem, quam predictus capellanus pluribus referebat, in multis locis mos inoleuit, quod predictus modus orandi apud morientes deuote seruatur, sub spe certissima, quod ipsa oracio ualeat hominem a demonibus liberare, peccata diluere et celeste regnum aperire, domini nostri Ihesu Christi, qui est benedictus in secula seculorum. Amen.

Dic ergo primo sic: Kyrieleyson, Christeleyson, Kyrieleyson. Do mine, miserere nobis. Pater noster. Aue Maria. Saluator mundi, salua nos, qui per crucem tuum et sangwinem redemisti nos. Auxiliare nobis te de precamur, deus noster. Domine Ihesu Christe, per agoniam et oracionem tuam sanctissimam, qua patrem orasti in monte oliueti, quando factus est sudor tuus sicut gutte sangwinis de currentis in terram. Obsecro te, ut multitudinem sudoris tui sangwinei, quem pre timoris tui angustia copiosissime pro nobis effudisti, offere et obtendere digneris deo patri omnipotenti contra multitudinem omnium peccatorum huius famuli tui. Et libera eum in hac
[fol. 121v]
hora mortis sue ab omnibus penis et angustiis suis, quas pro peccatis suis se timet meruisse, qui cum patre et spiritu sancto uiuis et regnas, deus per omnia secula seculorum. Amen.

Dic secundo: Kyrieleyson, Christeleyson, Kyrieleyson. Domine, miserere. Pater noster. Aue Maria. Sanctifica nos, domine, signaculo sancte crucis, ut fiat nobis obstaculum contra seua iacula inimicorum omnium. Defende nos, domine, per signum sanctum et precium iusti sangwinis tui, cum quo nos redemisti.

O Domine Ihesu Christe, qui pro nobis mori dignatus es in cruce, obsecro te, ut amaritudines omnium passionum tuarum, quas pro nobis miseris peccatoribus sustinuisti in cruce, quando sanctissima anima tua egressa est de sanctissimo corpore tuo, offerre et obtendere dig neris deo patri omnipotenti pro anima famuli tui et libera eum in hac hora exitus sui ab omnibus penis et passionibus, quas pro peccatis suis se timet meruisse. Amen.

Tercio dic: Kyrieleyson, Christeleyson, Kyrieleyson. Domine, miserere nobis. Pater noster. Aue Maria. Protege, salua, benedic, sanctifica, domine, famulum tuum crucis per signa culum, morbos auerte corporis et anime. Hoc contra signum nullum stet piaculum .

Domine Ihesu Christe, qui per os prophete tui dixisti: In caritate perpetua dilexi te. Ideo attraxi te miserans tui. Obsecro te, ut eandem caritatem tuam, que te de celis in terram ad tollerancias omnium passionum tuarum traxit, of ferre et obtendere digneris deo patri omnipotenti contra omnes penas et passiones huius famuli tui,
[fol. 122r]
quas pro peccatis suis se timet meruisse. Salua animam eius in hac hora exitus eius, aperi ei ianuam uite et fac eam gaudere cum sanctis tuis, qui uiuis et regnas.

Domine Ihesu Christe, qui rede misti nos precioso sangwine tuo, scribe in anima huius famuli tui uulnera tua precioso sangwine tuo, ut discat in eis legere tuum dolorem et tuum amorem. Dolorem contra omnes dolores et penas, quas pro peccatis suis se timet meruisse. Amorem, ut uniatur tibi amore inuisibili, quo a te et omnibus electis tuis numquam possit imperpetuum separari. Fac eam, domine Ihesu Christe, participem sacratissime incar nacionis, passionis, resurreccionis et ascensionis tue et fac eam participem sacratissimorum mis teriorum et sacramentorum tuorum et fac eam parti cipem omnium oracionum et beneficiorum, que sunt in ecclesia tua sancta! Fac eam participem omnium benediccionum, graciarum, meritorum et gaudiorum omnium electorum tuorum, qui tibi placuerunt ab inicio mundi, et con cede ei, ut cum hiis omnibus in tuo conspectu gau deat in eternum, qui cum patre et sancto spiritu uiuis et regnas deus per infinita secula. Amen.

Incipit quarta pars speculi mortis de hiis, que post uite presentis terminum secuntur, et primo de presentacione anime ante terribilissimum iudi cium dei et qualis ibidem disceptacio fiet et de malis horribilibus ipsum iudicium comitantibus
[fol. 122v]
et sequentibus quoad impios. Capitulum primum.

Nunc finem tocius huius operis facturus de hiis, que post mortem secuntur, pauca subiciam. Nam in superioribus quam plura de eisdem generaliter et sparsim posita inueniuntur precipue in parte prima. Est autem unum inter cetera tunc occurencia maxime pauendum totisque uisceribus uehementer contremiscendum presentacio scilicet terribilissima ante dei tribunal, eciam omnibus sanctis terribilissimum ac toti mundiali machine nimis tremebundum, ubi sic discussio et accusacio cogitacionis, lococionis, operacionis et obmissionis usque ad minimum sine spe uenie, sine succursu cuiusque supputacionis aut intercessionis aliquorum sanctorum, cum ibi unusquisque secundum apostolum accepturus sit, prout gessit in corpore, siue bonum siue malum. Opera, inquit, illorum secuntur illos, apokalypsis 14. O quid tunc respondebitur? Ibi enim plus ualebit consciencia bona quam astuta uerba et ibi obmucescet omnis ligwa consciencia accusante aut defendente opribus restificantibus notissime de qualitate preterite uite maxime iudici infallibili omnia scienti. Ibi corda omnium potentum, sapientum, nobilium pallida facie palpitabunt contremiscentque ad instar folii de arbore, quod a uento mouetur. Ibi non erunt in memoria omnes diuicie, honores, dignitates, prelature, carnis uoluptates et que
[fol. 123r]
peruersis uidebantur esse solacii et gaudii, tunc erunt augmentum tormentorum. O ue tunc peccatoribus! Nam mors, que nunc talibus est odiosa auditu, tunc pro maximo solatio desideratur, sed tunc non datur mori, sed quisque talium reseruatur penalitati et adiungitur consortio demoniorum. Tunc deridebunt peccatorem omnes sancti, ymmo et qui in celis inhabitat, deus irri debit eos. Tunc gaudebunt demones super inte ritu peccatoris et qui hic erant instigatores ad culpam, ibi erunt tortores in pena atque testes. Tunc apparebit, quid hic profuerunt deuotis asperitas et uilitas ceteraque, de quibus pretactum est, que modo multis dura et horrenda uidentur, tunc omni desi derio erunt amplectenda et desideraret quilibet ante tribunal presentandus, quod in suo corpore omnium mar tirum tormenta solus pertulisset. Sed quia hoc hodie absconditum est ab oculis mul torum, ideo dicunt: Durus est hic sermo, quis potest eum audire? Sed secundum beatum Bernardum nil tam durum, quod duriori non cedat. Et qui dedignatur hic audire dura, illic uisurus et auditurus est duriora, de quibus scriptura infallibilis copiose testatur. Arescentibus, inquit, hominibus pre timore et expectacione, que superuenient uniuerso orbi et hoc adhuc ante finem mundi. Sed quid fiet post, cum per se apparebit iudex in fine mundi in furore suo, si ex commu tacione elementorum et corporum celestium et terre motu tanta non dubitatur superuentura calamitas
[fol. 123v]
toti orbi contremiscenda? Ideo qui hic timet prui nam scilicet paruum statum presencie, irruet super eum ibi nix, quia absorbetur magnitudine innumerabilium penarum. Magnam itaque profecto affert utilitatem fre quens meditacio eius ultimi diei, quam quisquis habuerit, mirum est, si non forcior animo suo fiet atque con stancior, si non faciliter omnia terrena, omnia bona transitoria fallacesque omnes mundi contemnet illecebras. Quid enim terribilius horribiliusque cogitare pos sumus quam sedentem in excelso glorie sue throno omnipotentem seuerumque iudicem citantemque sub peremtoria celestis tibiciniis sui uoce, defunctam omnem ad superstitem simul mortalium plebem, accusantem quorumcumque reatus et crimina detegentem atque ante oculos ponentem, quidquid latebat tur pitudinis et obscenitatis, quidquid fraudis et impietatis exprobrantemque immensa in omnes sua beneficia? Quid, inquit, horrendum magis et terrificum audire poterunt aures nostre quam cum angelica illa tuba terribilem sonum dabit, quam cum intonabit longe lateque diuina illa et tremenda uox, ite, maledicti, in ignem eternum? Quis explicabit satis unquam erubescenciam et confusionem, qua tunc quisque capietur conscius sui ipsius audiens ab incorruptissimo sapientissimoque iudice obici sibi in faciem immanitatem flagi ciorum suorum denudarique et ab omnibus manifesta fieri singula, que uel parue cogitata uel temere ausa
[fol. 124r]
uel nequiter acta fuerunt. Quis uerbis equabit unquam horrorem, qui tunc subibit mentes prostratas tam longe atque defectas cum amara imprimis irati iudicis communicacione, cum consciencia scelerum suorum, que est prima ultio, ut sapiens quidam ait. Dehinc atrocissimorum ministrorum graui et fu riosa insultacione, exclusione quoque celestium deliciarum et quas euitare se minime posse intelligent, infernalium quoque intollerabilium penarum? Quis exprimet unquam merorem et gemitum, qui tunc afflictas animas inuadet, cum apparebit magnus et inconcussus iudex ostentans nunc humanam, quam nobiscum induere carnem non est aspernatus, nunc sputa, alapas, flagellas, spinas, uulnera acerbissimamque illam, quam pro reparanda uita nostra sustinuit, et imanissimam mortem? Inde uero innumerabilia assistencium circumquaque sanctarum et electarum animarum agmina, proferencium pas sim uberrimos ac preciosissimos, quos queque sibi bonorum operum suorum fructus seculo comparauit, monachorum scilicet humilitatem et abstinenciam, martirum cruciatus et penas, uirginum candorem et innocen ciam, confessorum fidem et doctrinam? Quis enar rabit unquam, quantus ille futurus sit flagiciosorum dolor et angustia, cum ad inferna eternaque sup plicia se iudicatos audientes, econtra uidebunt cum superno iudice letantes atque triumphantes chorosque eorum, qui ob bene sancteque actam uitam celestia ad digna quidem factis suis
[fol. 124v]
premia susceperunt? Consideremus eos, qui uel furti uel lese maiestatis conuicti damnatique ad sumenda delictorum suorum supplicia destinantur, que mens illis, quis animus, cum despectos con fusos inuentosque se uident in conspectu seueris simi iudicis duci suscepturos tristem preparate eis mortis sentenciam, cum luctuosum audiunt tintina bulorum tubarumque sonum perstrepere eorum causa, legi quoque et alta uoce publicari scelera sua titulosque et causas necis, cum se intelligunt traditos in manus tortorum et trucidatorum obprobriosumque omnium spectaculum? Quibus si nichil uel cogitau uel uisu potest esse miserabilius atque horribilius, quid de hiis dicemus, que coram magno illo, quem nichil fallit, atque eterno iudice gerentur, quando erit rerum illa facies miseranda magis et horrenda, quando diuina illa uox celestisque tuba illa tristius perso nauit, quando confundetur quisque magis ac contremis cet audita eterne damnacionis sue sancta iusta frustraque ullo appellacionis ad# re tractanda sentencia? Que meditans meritoque secum uersans beatus Bernardus: Iam enim, inquit, presentabor ante districtum iudicem de operibus meis racionem red diturus. Ue michi misero, cum uenerit iudicii illa dies et aperti fuerint libri, in quibus omnes mei conatus et cogitaciones domino presente recitabuntur. Tunc demisso capite pre confusione male consciencie in iudicio coram
[fol. 125r]
stabo trepidus et anxius, utpote commemorans scelerum meorum commissa et cum dicetur de me: Ecce homo et opera eius, reducam ante oculos meos omnia delicta et peccata mea. Quadam namque ui diuina fiet, ut cuique sua opera bona uel mala cuncta in memoriam reuocentur et mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut accuset uel excuset sciencia conscienciam atque ita simul et singuli et omnes iudicentur. We iudicium faciet gestorum quisque suorum cunctaque cunctorum cunctis archana patebunt. Quod enim nunc confiteri erubescimus, tunc omnibus manifestabitur et quid hic dissimulando palpalmus, totum illic uindex flamma comburet. We ignis ubique uorax ruptis regnabit habenis. Quantoque nos deus diutius nunc expectat, ut emen demus, tanto districtius iudicat, si neglexerimus. Quis, putas, tunc meror erit, quis luctus, que tristicia, cum separabuntur iniusti a consortio iustorum et a uisione dei et tradentur in potestatem demonum et ibunt cum ipsis in ignem eternum ibuntque sine fine in gemitu et luctu? Que considerans quoque Effremuir sanctissimus sic monachus suos a terrenorum bonorum et cura et amore tantarum rerum recordacione deterrebat dicens: Tunc filius dei cum gloria et sanctis uirtutibus suis descendet in nubibus celi, ueniet in uirtute brachii sui et opera uniuscuiusque coram ipso et colliget sanctos suos a summo celi usque ad summum eius, cuius est intollerabilis potencia
[fol. 125v]
in qua celi soluentur ut liber et terra producet omnes, qui a seculo quieuerunt, montes, petre et omnis arrida obstupescent a facie eius, cum uenerit iu dicare uiuos et mortuos uniuersos, tremor apre hendet et uirtutes celorum contabescent eo, quod multe mine sunt castra eius et fortia opera sermonum eius, nubis eciam, puluis pedum eius comminans mari et exiccans illud. Ueniet ergo dominus cum indignacione et ira et tanquam pro cella currus eius et ignis preibit ante fa ciem eius. Audient ergo, qui in monumentis sunt, uocem eius et procedent, qui bona fecerunt in re surreccionem uite, qui uero mala gesserunt in resur reccionem iudicii. Tunc apparebit illud terribile iudicium dei, in quo throni apponentur et multa milia an gelorum asstabunt. Fluuius igneus curret ante eum et libri aperientur, in quibus singulorum acta con scripta sunt. Propterea rememorantes diem illum, in quo hec dominus reuelabit, cum uenerit glorificari in sanctis suis, non negligamus, fratres karissimi, neque in presentibus et caducis rebus tanquam in eternis delectemur. Terribilis enim erit dies iudicii et aduentus magnus et preclarus nimis. Si ergo recordemur de die illa tremenda et aduentu domini glorioso, cum uenerit sanctorum omnium multitudine constipatus, in quo celi magno impetu transient, elementa ignis calore soluentur. Paremus nos sine macula inueniri in illo
[fol. 126r]
terribili Christi examine, in quo omnes actus nostri et co gitaciones et eloquia arguentur. Nam et pro operibus et sermonibus ociosis et pro dedecorosis et inho nestis aspectibus et omnibus actibus uel manifestis uel occultis, que ab origine mundi cogitata uel gesta sunt, racionem singuli reddent et pro meritis suis iudicium singuli sument. Sol tunc obscurabitur et celum tunc plicabitur tanquam liber, cadent astra, omnia conturbabuntur elementa, uirtutes et potestates assistent et ignis uelut fluuius currens omnia omnino replebit. Ignis enim ille replebit montes et colles et maria et omnia deus iudicabit per ignem. Tunc milla die uidebitis uniuersum orbem tanquam pomorum custodiam et tubas illas angelicas terribilia et tremenda clangentes et iusti re fulgebunt tanquam claritas firmamenti et tunc la mentabuntur et plangent se omnes peccatores et illud amarissimum proclamabunt: Ueue nobis, cum uiderint claritatem leticiamque sanctorum, cum uiderint Abraham , Ysaac et Iacob et omnes sanctos percipientes immarcessibiles coronas de manu domini, cum uiderint se ab eorum consorciis segregari. Tunc enim exient angeli et separabunt malignos de medio iustorum, tunc audient infe lices christiani illam uocem terribilem et potentem: Recedite a me, maledicti, ite in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius. In illa
[fol. 126v]
hora necessitatis amare et lacrimabilis supira bunt, cum traditi fuerint morti et inextingwibili igni et tenebris exterioribus et uermibus immortalibus et inferno inferiori mancipati fuerint, ubi est fletus et stridor dentium, ubi est tartarus et cru delis gehenna. Tremendum est, o dilectissimi fratres, ibi iudicium, in quo sine testibus omnia manifesta sunt. Ibi assistunt milia milium de cies milies centena milia angelorum et archangelorum, cherubim et seraphin, ibi ius torum chori circumstant patriacharum, prophetarum, apostolorum et martirum et omnium sanctorum. Quid ergo negligimus, dilectissimi fratres? Ecce nunc tempus concluditur, dies appropinquat, in qua omnia occulta nostra a lumine arguentur. Si sciremus, fratres, quid immineat uel incumbat, iugiter plangeremus, obsecrantes deum diebus et noctibus sine cessacione, ut liberaret nos ab eterna con fusione et perhennibus tenebris. Obstruetur enim omne os peccatoris ante tribunal glorie eius cum metu nimio et tremore et contremiscet omnis creatura et ipsa agmina sanctorum angelorum expauescent in die aduentus eius. Hec Effrem. Sed et beatissimus papa Gregorius: Ponamus, inquit, ante oculos cordis hinc culpas operis, illinc iudicium extreme distruccionis. Pensemus, quam districtus
[fol. 127r]
iudex uenturus est, qui iudicium minatur et latet, terrores peccatoribus intentat et tamen sustinet et idcirco uenire cicius differt, ut minus inueniat, quos con demnet. Consideremus, quod idem ait, quam anguste erunt undique reprobis uie, superius erit iudex, subtus chaos inferni, a dextris peccata accusancia, a sinistris infinita demonia ad infernum trahencia, intus consciencia urens, foris mundus ardens, miser peccator sic deprehensus, quo fugiet? In diebus illis, dicit Iohannes, querent homines mortem et non inuenient et desiderabunt et mors re cedet ab eis. Sunt hec iure merito cuique iugiter mente uersanda. Nam certe, ut dicit Petrus apostolus, adueniet dies domini sicut fur, in qua celi ardentes soluentur, elementa ignis ardore tabescunt, ex uretur terra et omnia, que in ipsa sunt, in qua, ut ait propheta, celi peribunt et omnes sicut uestimentum ueterascent et sicut opertorium mutabuntur. Ueniet, inquit Augustinus, ille dies nouissimus, ueniet dies iudicii, quando eis nec penitenciam licebit agere nec bonis operibus se ab eterna morte poterunt redimere, quia percutitur eciam hac animaduersione peccator, ut mo riens obliuiscatur sui, qui, dum uiueret, oblitus est dei. Ueniet dies iudicii, quando mouebuntur fundamenta montium et ardebit terra usque ad inferos deorsum, quando celi ardentes soluentur, quando sol obscurabitur et luna non dabit lumen suum, quando stelle cadent de celo,
[fol. 127v]
quando peccatores et impii mittentur in stagnum ignis et fumus tormentorum illorum ascendet in secula seculorum, ubi erit fletus et stridor dentium. Ueniet tempus, quando nulli bono erit male et nulli malo erit bene. Ueniet, inquam, nouissimus dies, quando discernentur pii ab impiis, iusti ab iniustis, lau datores dei a blasphematoribus dei. Ueniet, quando discernetur, quod nulli sicut dictum est bono sit male, nulli malo sit bene. Hec ille.

De animarum receptaculis in futuro seculo et penis peccatoribus paratis, specialiter autem de penis purgatorii, quibus anime saluande acerrime punientur, quas eciam uix aliquis perfectissmus euadere potest. Et qualiter homo hic uiuere debeat, ut penas huiusmodi securus euadat. Capitulum 2m

Ex iam dictis, si mens humana uehementer iusteque conteritur, quanto queso maiore rapietur horrore cogitans, quos condemnate iudicateque anime subiture sunt eternos teterri mosque profundi baratri carceres, quas pas sure sunt penas cruciatusque attrocissimos, quam pu teus ille fetor, quam ardens ignis atque intollerabilis, quam inuisa, infensa rabidaque nequissimorum demonum illa societas. Sed quoniam de dupplici illa futura discussione fides astruit katholica, quarum una in anima cuiuslibet hominis a corporis resolucione, altera fieri predicatur in ultimo uniuersalis iudicii die.
[fol. 128r]
In prima sentenciatur anima iuxta propria demerita aut ad ignem purgatorii, qui transitorius, aut ad ge hennam, qui est perpetuo duraturus. De pena igitur purgatorii, ad quam ut plurimum in egressu a corpore anime deducuntur saluande, in quantum presenti deseruit materie primo pauca restant dicenda, postea de penis inferni perpetuis sunt quedam utilia prioribus adicienda. Ubi tu, frater, imprimis diligenter perpende, quod et si multi liberentur a cruciatibus gehenne, paucorum tamen eciam iustorum est penam purgatorii euadere posse. Unde scire tibi ualde est utile, quomodo et per que huiusmodi penam ualeas illesus transire atque mox post egressum anime a corpore ad para disi delicias sine purgatorii pena securus peruenire. Durum quippe est et confusibile ualde in statu relli gionis operibus bonis et sanctis insistere et tamen ad huc illum ignem euadere non posse sicque de penis ad penas transire. Uere itaque felix esses, si sine medio post mortem te celi palacia re ciperent, quod certe iudicio meo paucissimorum est et uix perfectorum, quod elicio ex eo, quod mi nutissima sunt opera, quibus ueniale peccatum committitur et ut sic facilime et frequenter admittitur, ut postea patebit, et raro uera agitur penitencia et satisfaccio pro peccatis, quod quidem eciam ex illo elicio, quod beatus Gregorius, cui credendum est tanquam autentico, in quarto dyalogorum libro de Pascasio dyacono
[fol. 128v]
sedis apostolice uiro mire sanctitatis et luculentissime sapiencie testatur, qui contra iudicium episcoporum Laurentiumad pontifiactus ordinem et non Symanchum elegit ignoranter, in qua sentencia usque ad diem exitus sui perstitit, ideo purgatorium intrauit, cuius tamen dal matica demoniarum liberauit et sanctus ab omnibus habebatur et erat. Inde bene elicere possum, quod si hy, qui sanctitate mirabiles clarent, intrant pur gatorium, quid de me misero et michi similibus fiet? Unde cuique caute agendum est, ut ignem illum non in fernalem, sed et purgatorii possit declinare. Sunt autem de communi lege animarum defunctorum quatuor receptacula: Primum est infernus locus damnatorum infimus, in quo est carencia lucis, gracie et glorie et pena sensibilis et eterna. 2m est limbus pueorum, ubi est carencia lucis, gracie et glorie, sed non est pena sensibilis. 3m super hunc locum est purgatorium, ubi est carencia lucis , non gracie, sed glorie et pena sensibilis. Quartum est limbus patrum sanctorum ante aduentum Christi, ubi fuit carencia lucis, glorie, sed non gracie nec erat pena sensibilis. Aliud eciam est quintum receptaculum ipsa paradisus. Sextum em pirreum celum. Secundum legem uero specialem diuerse anime purgande diuersa recipiunt receptacula, alie in glacie, alie in igne, alie in aquis, alii in locis aliis ad uiuorum ammonicionem et ad propriam
[fol. 129r]
consolacionem, ut manifestantes se uiuis incitent eos pro se orare, ut sic cicius liberentur, prout beatus papa Greogorius in quarto dyalogorum libro recitat in pluribus locis. Dicunt tamen multi eundem ignem esse infernalem, quem et purgatorii non aliter differentem nisi secundum duracionem, quia unus eternus, alter transitorius est, non in se, sed in animabus receptus. Qui quidem ignis purgatorius licet non sit perpetuus, miro tamen modo acerbus est. Nam excedit omnem penam, quam in presenti possit aliquis sen tire aut cogitare secundum doctores. Dicit enim beatus Bernardus, quod sola una dies purgatorii superat omnes passiones omnium sanctorum. Sed dicit aliquis: Non pertinet ad rem, quamdiu moras habeam, si tantum ad uitam eternam perrexero. Respondet Augustinus: Nemo, inquit, sic dicat, fratres karissimi, quia ille purgatorius ignis durior erit quam quidquid potestis uidere aut cogitare. Nam minima pena purga torii maior est quam maxima pena mundi, ideo non sunt parui pendenda uenialia, pro quibus tanta pena expectatur. Licet autem scismatici quidam negent post hanc uitam esse purgatorium, ecclesia tamen romana, extra cuius obedienciam nemini est salus purgatorium, huiusmodi fide indubitata esse asserit et concedit innitens tam auctoritatibus diuine scripture quam racionibus ueris. Nam et beatus Gregorius4to dyalogorum libro purgaturium esse testatur ex uerbis sacri
[fol. 129v]
ewangelii. Ostendit namque quedam peccata in presenti uita dimittenda esse quedam in futura, quedam neque hic neque in futuro, ut peccata in patrem et filium hic dimittuntur. Peccata uero in spiritum sanctum neque hic neque in futuro dimittuntur. Hec uero, que in futuro dimittuntur, ait esse parua minimaque peccata, sicut est assiduus ociosus sermo, immoderatus risus uel peccatum cure rei familiaris, que uix sine culpa uel ab ipsisagitur, qui culpam, qualiter declinari debeat, sciunt, aut in rebus non grauibus error ignorancie. Nam et cum Paulus Ie Cortinthiorum 3o dicit Christum esse fundamentum atque subiungit: Si quis superedifi cauerit super hoc fundamentum aurum, argentum, lapi des preciosos, lignum, fenum, stipulam, uniuscuiusque opus, quale sit, ignis probabit. Sic huius opus manserit, quod superedificauerit, mercedem accipiet, si cuius opus arserit, detrimentum pacietur, ipse autem saluus erit sic tamen quasi per ignem. Quamuis autem hoc de igne tribulacionis in hac uita adhibito possit intelligi, tamen si quis hoc de igne purgacionis accipiat, pen sendum sollicite est, quia illum dixit posse per ignem saluari, non qui super hoc fundamentum ferrum es, plumbum edificat, id est peccata maiora idcirco duriora atque iam insolubilia, sed lignum, fenum, sti pulam, id est peccata minuta atque leuia, que ignis facile consumit. Et subdit beatus Gregorius: Hoc tamen sciendum est, quod illic saltem de minimis nil quisque
[fol. 130r]
purgacionis optinebit, nisi bonis actibus hic adhuc in hac uita positus, ut illic obtineat, pro mereatur. Hec Gregorius: Ecce due auctoritates et ewangelisti et Pauli futurum ignem esse purgatorii ostendunt. Beatus eciam Augustinus in enkyridion pluribus capitulisid testatur dicens minima peccata tergi post hanc uitam aliqua tardius, aliqua breuius, secundum quod magis minusue homines mundana dilexerint, dummodo Christum in fundamento habebant, id est non super Christum dilexerunt, sed tamen sic di lexerunt, ut pocius illa quam Christum amittere uolebant, sed illa non nisi cum dolore et cruciatu amiserunt. Illi sic salui erunt quasi per ignem, quia urit dolor earum rerum,((:)) quas dilexerunt amissarum. Tantumque necesse est, ut urat ignis ardoris, quantum arserat ignis amoris, quia sine dolore non pereunt, que cum amore possessa sunt. Inde elicere poteris, pro quibus rebus et peccatis ignis purgatorii te torquebit et quantum torquebit, quia pro omni re mundi, que cum qualicumque amore possidetur, si non fuerit debita satisfaccione compensatum. Amor uero rei, quantus fuerit, in dolore aut cruciatu, qui habetur, ex amis sione eius cognoscitur. Si magnus est dolor in amissione, magnus fuit amor in retencione, si paruus in amis sione, eciam paruus fuit in possessione. Unde omnes res mundi possidende sunt ad usum sine amore exceptis que diuina precepta iubent diligi, ut sunt parentes, proximi, corpus nostrum et anima nostra, quia ista possunt esse participes eterne uite.
[fol. 130v]
alie autem, que non sunt participes uite eterne, uix aut numquam possunt sine peccato saltem ueniali amari. Unde circa talia minima peccata ponitur purgatorii pena. Ecce, fratres karissimi, quante puritatis et perfectionis debent esse hy, qui purgatorium euadere uolunt, uidelicet ut nulla affectione nullaque dilectione ad aliqua mundana mouenatur, omnes mundi res solum ad usum habentes et necessitatem non ad dileccionem, cor separatum et purificatum ab adhesione cuiuslibet rei periturus, omnia secularia pariformiter aspicere, non unam rem plus amare quam aliam, nullo dolore affici ad res, quas amittimus, nullo amore inherere rei, quam possidemus, solum propter usum nostrum ac necessitatem nostram rem possidere, non propter pulchritudinem, non propter ualorem nec propter speciem. Unde si aliquis talis est, aurum ei non placebit plus quam cuprum, si utroque non indiget, non pannus preciosus plus delectabit eum quam uilis, non plus habitacio pulchra quam feda, non cibus delicatus plus quam grossus, nisi quia nature magis conueniens. Non currabitur dignitas, non altus status, non prelatura, non plus placebit preesse quam subesse, omnia equaliter aspiciet, quo ad suam intencionem cessante indigencia non plus insistet ad acqui rendum diuicias quam paupertatem, diues non plus curabitur quam pauper, non plus delectant esse diuitem quam pauperem, non plus amabit carnes uel pisces quam pulmentum, ordeum et caules, non plus uerebitur
[fol. 131r]
potentem quam mendicum, non curat fauorem humanum, non amat aliquod uanum, non querit priuata nec diligit propria, non cupit prospera nec timet aduersa, omnia iusta, omnia sancta, omnia pudica, omnia honesta illi placebunt et talia multa in particulari possunt exprimi, que circa tales sunt aut esse debent, qui purgatorium euadere uolunt. Nam quodcumque magis amatur, hoc sibi uendicat partem dileccionis in corde, et quod sic cum amore possidetur, eciam cum dolore amit titur et igne purgatorii necesse habet purgari. Requitur enim deus totaliter cor nostrum, et si non occupaccione, tamen dileccione, ut nichil preter eum ametur, quod non propter ipsum diligatur eo dicente: Prebe, fili, cor tuum michi. Reuera quia fortis est ut mors dileccio, quia omnia alia amabilia interimit sibi totum rapiens ignem dileccionis, que tamen usum uerum non excludit, sed adhesionem earundem. Considera ergo subtili oculo mentem tuam, o frater, si sine adhesione, sine merore ac dolore in amis sione rerum tuarum persistere poteris, sicque utens eris eis quasi non utens et habens, quasi non habens ac mentem immutabiliter ante amissionem et post habendo. Si insuper sis ualidus ad quecumque onera et uelut Ysachar asinus fortis, si indifferens et paratus ad omnia, que tibi a maioribus imponuntur, si sic fueris repertus et talis, ut premittitur, ueraciter comprobatus, audeo tibi confidenter promittere, quod ignis ille purgatorii te minime nocebit, sed nec ullatenus in te ardebit,
[fol. 131v]
quia nec ignis terrene cupiditatis aut alicuius noxie uoluptatis nec amor proprie uoluntatis in te aliquatenus ar sit. Itaque te taliter dispositum nec contristabit ulla aduersitas nec letificabit qualiscumque prosperitas; semper autem eris uniformis et hylaris nec pauidus diem mortis expectabis. Tales fuisse in Uitas patrumet eorum collacionibus legimus sanctos, qui reiectis parentibus, amicis, possessionibus, carnis uoluptatibus, mundi preciositatibus se diuino seruicio sub iecerunt nec appecierunt queque mundi delectabilia nec territi erant in contumeliis, aperitatibus, con temtibus propriis ymmo magis gaudebant in eis, ymmo laborabant, ut aliis necessaria disponerent egentes ipsi et propria aliis diuidebant, gaudentes quod aliqui essent, qui ab eis recipere uolebant, magis hylari facie dantes quam accipientes. Alie sunt eciam raciones preter auctoritates premissas, propter qua ignem purgatorii probare possumus. Primo secundum Augustinum, quia tria sunt genera hominum, quidam sunt ualde boni, quidam ualde mali, quidam partim boni et partim mali. Primi non indigent suffragiis, secundis non prosunt suffragia, quia damnati sunt, 3ii indigent purgatorii igne purgari. 2a racio est, quia sicut summa bonitas non patitur, quod bonum maneat irremuneratum, ita summa iusticia non patitur, quod malum maneat inpunitum. Cum ergo unum malum non debeat puniri pena eterna, oportet, quod pu niatur pena temporali scilicet purgatorii. Unde oportet,
[fol. 132r]
quod quisque perueniat ad puritatem baptismalem antequam ad aulam summi imperatoris admittatur, quod fit per ignem purgatorii. Tercia racio est, quia culpa est offensiua maiestatis diuine et dam nosa ecclesie et in nobis deformatiua ymaginis diuine, sed offensa requirit punicionem et damnum requirit satisfaccionem et deformacio expurgacionem, ideo necesse est, ut peccato pena uel hic uel ibi correspondeat punitiuva, que si hic non est satisfaciens, addet deus penam in futuro. Quarta racio, quia contra ria contrariis curantur, sed peccatum est ex delectacione et libidine, unde deleri debet per affliccionem pene. Quinta, quod nulli debet neglegencia sua suffragari, sed si quis non puniretur in futuro de negligencia uideretur comodum reportare de ipsa. Sexta racio est, quia iustum est ut spiritus, qui contemto summo bono se subiecerunt infimo, id est peccato subiciantur postea inferiori, id est penis. Hec sunt raciones et auctoritates et alie multe possunt in scripturis et doctoribus re periri, que probant esse purgatorium, non ob stantibus friuolis racionibus scismaticorum.

De quatuor causis specialibus, ex quibus aut aliqua earum animas per ignem purgatorium transire oportet necnon ibidem sine remedio grauissime puniri. Capitulum 3m.

Cum igitur, sicut dicit beatus Augustinus, nullus in hac uita nisi priuilegiatus a deo sine peccatis saltem uenialibus uiuere possit, ymmo
[fol. 132v]
et apostoli sancti uenialiter peccauerunt, sicut Paulus de sancto Petro testatur ad Galatos 2o. Dicit namque Augustinusin de fide ad Petrum: Firmissime tene et nullatenus dubites, eciam iustos acque sanctos exceptis hiis, qui baptisati paruuli sunt, sine peccato hic neminem uiuere posse. Semperque homini est necessarium, ut peccata sua usque in finem presentis uite elemosinis diluat et remis sionem a deo ueraciter et humiliter postulet. Cum igitur homo adultus sine uenialibus uiuere non possit, oportet uel hic penitenciam pro eis agat sufficientem uel in futuro uel alter pro eo. Ubi ergo maiora sunt opera penialia, securius est uiuere, et si fuerint equalia uel proporcionabilia pro peccatis uenialibus et culpa et pena remittitur. Ubi autem non sunt sufficiencia, de quo nulli mortalium sine speciali reuelacione constare potest, superaddet deus penam. Quantum enim glorificauit se et in deliciis fuit, tantum date illi tormentum et luctum, Apocalypsis 18. Multo autem facilius hic remittiur quam in futuro, quia secundum apostolum horrendum est incidere in manus dei uiuentis, hoc est in futuro, sed hic melius est incidere in manus dei quam in manus hominis. Multe enim sunt mi seraciones eius, 2i Regum ultimo; et hoc propter uoluntariam subiectionem, que hic est, in futuro autem quasi uiolenta est et coacta, eciam in presenti est tempus gracie et tempus merendi, in futuro autem tempus secundum merita recipiendi. Est autem hic primo specialius uidendum, unde acquiratur ignis purgatorius aut pro quibus infligetur. 2o uidendum est, per quid homo pro eo hic satisfacere possit et quomodo
[fol. 133r]
illum euadere, ex quo peccata omnino euadere non potest. Hec enim utilissima sunt cuilibet uolenti secure mori seque ad mortem rite disponere. Primum docet cauere causas contrahendas. 2m docet emendare causas iam con tractas. Quantum ad primum sciendum est, quod ignem pur gatorii accendit primo semiplena satisfaccio pro peccatis mortalibus, siue hoc fiat per ignoranciam confes soris aut confitentis, sic tamen quod non contemnat sa tisfacere, quia sic augeret ignem infernalem et esset peccatum mortale, sed quando putat esse satis et non est satis aut quando ex infirmitate deficit, quod satisfacere non potest, aut obliuiscitur penitencie iniuncte aut tarde eam et tepide implet. 2o ignem purgatorii meretur, quis ex peccato ueniali, de quo non est contritus in specie, si habet in memoria aut de quo non satisfecit aut si non habet in memoria, saltem in genere debuit de eo conteri, quia eciam contricio requiritur ad peccati uenialis dimissionem eo modo, quo dictum est et racio est, quia interim, quod manet uoluntas ad aliquod peccatum, illud non dimittitur, sed uoluntatem auertere ab eo, quod prius uolebat, est displicere ei quod uoluit, talis autem displicencia dolor contricionis dicitur. Sed sciendum est, quod contricio potest accipi tripliciter uel in actu uel in habitu uel medio modo. Contricio in habito non sufficit ad peccati ue nialis dimissionem. Contricio eciam in actu non semper requiritur, quia sequeretur, quod unus in memoria non habens ueniale aliquod, non sibi illud posset dimitti. Et ideo
[fol. 133v]
tercio modo contricio requiritur, scilicet ut peccatum displiceat ac tualiter et hoc uel explicite uel implicite. Dico autem im plicite, quia talis actus sufficit, ut peccatum displiceret explicite, si cogitacio actualis in ipsum dirigeretur. Tercio ignem purgatorii meretur, quicumque alicui rei eciam licite sibi concesse aliqua dileccione inheret uel affecione uel cupiditate, sic tamen quod fundamentum teneat in Christo, id est ut talem rem non preponat Christo, sic quod pocius uellet carere illa re quam Christo. De hoc audiamus glosa 1 ad Corinthios 3o. Si quis autem superedificat supra fundamentum hoc aurum, argentum, lapides preciosos, lignum, fenum, stipulam, uniuscuiusque opus manifestum erit. Dicit enim glosa: Super fundamentum christiane fidei alius superedificat aurum, argentum, lapides preciosos uidelicet qui cogitat tantum, que sunt dei, quomodo placeat deo. Alius superedi ficat lignum, fenum, stipulam, per que non absurde possunt accipi secularium rerum quamuis licite concessarum tales cupiditates, ut amitti sine omni dolore non possint. Qui ergo adhuc amant secularia et ne gociis terrenis implicati sunt et dediti sunt uinculis quibusdam et affecionibus carnis, domibus siue coniugiis et possessionibus et tamen christiani sunt, ita quod cor eorum non recedit a Christo et nil preponunt Christo, tales edificant lignum, fenum, stipulam. Et ut apertius dicam: Ille qui circa diuicias suas quodam carnali affectu tenetur et tamen ex eis multas elemosinas
[fol. 134r]
facit nec tamen ad eas augendas aliquid fraudis uel rapine molitur nec earum minuendarum uel amit tendarum metu in aliquod crimen labitur, lignum, fenum, stipulam edificat. Qui autem bene uiuunt et deum honorant et laudant et pacientes sunt in suis tri bulacionibus et desiderunt celestem patriam, aurum, argentum, lapides preciosos superedificant. Hec enim tria edificant contemtores seculi. Qui uero omnia sua pauperibus dant uel qui tanquam non habentes sunt omnia transitoria quin et seipsos contemnunt, isti in con templacione dei et amore edificant aurum, in dileccione proximi argentum, in operibus bonis lapides preciosos, que non consumentur ab igne. Lignum, fenum, stipulam edificant, qui et si aliena non rapiunt, rebus tamen con cessis aliqua dileccione inherent, qui secundum suos amandi modos diucius ut lignum uel minus ut fenum uel minimum ut stipula ignem sustinebunt, et quia hec deo non preponunt, salui erunt sic tamen quasi per ignem. Hec glosa. Ex quo dicto glose claret, quod tenuissima mentis ad hesio aut affeccio ad res nostre infirmitati con cessas aut carnis et proprie amor uoluntatis ignem purgatorii efficiunt. Uult enim deus, quod totum cor hominis in sua dileccione feratur non per partem, qui licet usum rerum nobis concessit, noluit tamen dileccionem rerum earum nobis concedere exceptis uere diligendis, scilicet anima
[fol. 134v]
nostra, corpore nostro, proximo nostro, que quidem ex precepto dei sunt diligenda eo tamen modo, quo ipse precepit. Ideo eciam religiosi fratres in rebus concessis, si afficiuntur ad eas aut eas diligunt eciam infra deum, sic tamen quod timent eas amittere aut aufferri aut tristantur in earum amissione aut in ablacione dolent, signum est, quod affecti erant ad eas et perconsequens salui erunt quasi per ignem, si non satisfecerint digne. Ecce quanta puritas et sinceritas cordis requiritur in rebus transitoriis, ut ignis purgatorii hominem non ardeat. Quarto ignis purgatorii debetur peccato obmissionis, scilicet quando omittuntur aliqua, que licet non sint de necessitate salutis quia sic essent peccata mortalia, tamen sonant in teporem et in caritatis di minucionem, ut tardius surgere ad uigilias, horas tardius perficere aut non debito tempore aut infirmum tardius uisitare aut talia huiusmodi, que non sunt in precepto, quorum talia sunt infinita. Sicque se pissime ea incidimus, quod quottidie clamare oportet: Dimitte nobis debita nostra sicut et nos etc . De hiis nec apostoli Christi liberi esse potuerunt dicente Iacobo: In multis offendimus omnes. Et Iohannes, si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus et ue ritas in nobis non est. Que quidem opera quanto essent nobiliora, si ipsa faceremus, tanto eorum obmissio magis est punitiua, ex quo non facimus.
[fol. 135r]
Preterea beatus Augustinusenumerat quedam uenialia, quociens aliquis in cibo plus accipit quam necesse sit, quociens plus loquitur quam oportet quociens plus tacet quam expedit, quociens importune petentem exasperat, quociens cum sit corpore sanus, aliis ieiunantibus prandere uoluerit aut somno deditus tardius ad ecclesiam sur git, quociens excepto desiderio puerorum uxorem cognouerit, quociens in carcere clausos et in uinculis positos tardius uisitauerit, quociens discordes ad concordiam uocare neglexerit. Item si amplius proximum aut uxorem aut filium aut seruum exaspera uerit quam oportet, si cui maiori persone aut ex uoluntate aut ex necessitate adulari uoluerit, si pauperibus esurientibus cibum non dederit aut nimium de liciosa aut sumptuosa sibi conuiuia preparauerit, si se in ecclesia aut extra ecclesiam fabulis ociosis, de quibus in die iudicii racio reddenda est, occupauerit, si dum incaute iuramus et hoc per aliquam necessitatem implere non potuerimus utique periuramus. Hec Augustinus. Et in canone distinccione 25: Nunc per signa: Nullique hominum mortalium puto notum esse, quanto tempore quis pro aliquo ueniali ardere debeat in illo igne, cum hoc nulla autentica scriptura declarat. Et aliud est forum in futuro, aliud in presenti. Deus uero sibi horum noticiam soli seruauit, nisi alicui ex speciali gracia uoluerit reue lare. Que autem et qualis penitencia in presenti uita pro ueniali peccato iniungi aut agi debeat, cum hoc
[fol. 135v]
nulla autentica scriptura exprimat, certum non habemus. Licet de peccato minimo mortali septennis debeat iniungi penitencia secundum canones. Unde si hic in presenti de quanitate uenialium ignoratur, quanto magis in futuro. Unde numuam cessandum est de penitencia, quia numquam scitur, quando satis est nimiumque esse non potest. Unde dixit Christus apostolis: Qui locus est, non indiget, nisi ut pedes lauet, sed est mundus totus. Pedes ergo semper lauandi sunt, quia semper maculantur. Infeccio autem uenialium contingit ex pronitate ad malum propter fomitem peccati, propter infeccionem nature, propter multiplices impugnaciones, propter blandiencia mundi delectamenta, propter resistenciam sensualitatis ad raccionem, propter multiplices demonum impugnaciones, propter consuetudinem multorum, quibus resistere difficile putatur. Teste enim salua tore de omni uerbo ocioso, quod locuti fuerint, homines reddent racionem deo in die iudicii. Uerbum autem ociosum non uadit sine pena purgatorii. Quid igitur de facto et de opere inutili? Quid de risu, quid de uisu, quid de auditu? Ex hiis possumus aduertere, si de minimis reddenda est racio, quid fiet de maioribus? Quid autem minus uerbo ocioso, quod apud homines minimum putatur? Uoluit enim Christus minimum ponere, ut ex hoc elicere possemus maius. Nam si racio reddi non potest, notum est, quod pena supplebit defectum. O tunc uellet quilibet uerbosus, quod fuisset mutus, quia tunc securus esset, quia racio ab eo exigi
[fol. 136r]
non posset. Et si per uerbum ociosum contrahitur delictum reddende racionis, quid putamus de cogitacionibus in utilibus, uanis et uagis? Dauid enim non gratis ait: Dominus nouit cogitaciones hominum, quoniam uane sunt. Ad quid? Nouit utique ad puniendum sicut bonas no uit ad remunerandum, eciam quia cogitaciones ra dices sunt uerborum et quod apud homines faciunt uerba, apud deum faciunt cogitaciones. Et quid dicam de uerbis et cogitacionibus, cum eciam secundum Augustinum et Bernardumtempus computatur ad meritum et demeritum? De omni enim momento, quod tibi impensum fuerit, a te exigetur, qualiter expensum sit. Et in temporis decursu solum fit omissio et non commissio. Si enim locutus fueris, quando tacere teneris, peccatum est. Similiter si taces, quando loqui debeas, peccatum est. Non enim frustra ait Ysaias: Ue michi, quia tacui. Omne autem peccatum penam habet. Ecce quantis laqueis homo est irretitus et quis illos laqueos omnes ualet declinare. Quis igitur sibi de impunitate blandeatur? Quis potest dicere: Mundus ego sum? Quis sine tremore conspectui illius iustissimi iudicis assistere audebit, ubi eciam bona, que uidemur agere, peccata sunt? Nam astra non sunt munda in conspectu eius et uirtutes celorum mo uebuntur et scrutabitur Ierusalem in lucernis, Sophonia 1o. Super que beatus Bernardus in sermone 56 super cantica: Acuto uisu est, nichil inscrutatum relinquet. Oculus eius scrutabitur renes et corda ipsaque cogitacio
[fol. 136v]
hominis confitebitur ei. Quid tutum in Babilone, si in Ierusalem manet scrutinum? Puto enim prophetam hoc loco nomine Ierusalem designasse illos, qui in hoc seculo ducunt uitam religiosam. Hec autem sedule cogitata mentem in timorem ponunt, timor autem pellit peccata, peccatis autem declinatis ignis declinabitur.

De modis ignem et penas purgatorii euadendi et qualiter debitum contractum et obligacio ad penas easdem in uita presenti ualeat aboleri. Ibidem de contricione et satisfaccione pro peccatis uenialibus habenda. Capitulum quartum.

Restat modo uidere secundo, quomodo ille ignis pur gatorii possit declinari et si debitum con trahitur, quomodo illud debitum in presenti soluatur. Pro quo sciendum, quod peccatum mortale ad sui deleccionem prerequirit contricionem et confessionem, quo ad culpe dimissionem, re manet tamen confessus debitor pene secundum canones aut secundum deum taxate, quod debitum, si non fuerit so lutum, in presenti purgatorium delebit, sed peccatum ue niale de necessiate non prerequirit contricionem in actu nec confessionem nisi in certis casibus, tamen prerequirit contricionem in habitu et actu, ut dictum est implicite, si non habetur de ipso memoria, aut explicite, si habetur actu memoria de ipso. Requiritur tamen satisfaccio, quia secundum Sanctum Thomam peccatum ueniale ex nostro actu incurrimus et uoluntas nostra in peccato ueniali licet non a deo auertitur, quia hoc solum mortali adtribuitur, nec eciam caritas minuitur, quia alias,
[fol. 137r]
si sic tunc per multa uenialia peccata posset tota caritas amitti, quod est falsum, nec macula contrahitur per ueniale, quia gracia non amittitur, sed pulchritudo impeditur, ne exterius appareat, sicut enim per puluerem pulchritudo faciei fedatur, ita per peccatum ueniale amor faciei non ostenditur in omnibus actibus hominis aliqua deordinacione in eo existente. Ideo dicit Gregorius, quod ueniale obscurat, sed mortale obtenebrat. Et licet non sit in potestate nostra uitare omnia in communi, tamen est in potestate nostra uitare singula, hoc est: Nullum est dandum, quin possit uitari. Ideo si non fuerit hic satisfactum purgatorium, delebit, licet de quantitate satisfaccionis non sit apud homines certitudo. Sciendum autem, quod nullum ueniale dimittitur interim, quod in homine manet uoluntas et peccati com placencia. Nam in ipso contrahitur culpa et pena, 2mnon potest remitti sine primo, licet econusero fieri possit, quia quamdiu manet culpa, manet et pena propter causam ad effectum, culpa autem in deordinacione uoluntatis consistit, unde non potest culpa tolli nisi reordineturuoluntas, quod esse non potest, quamdiu in ipsa deordinacione manet, quia alias contraria essent in eodem. Unde ad uenialis peccati dimissionem requiritur displicencia, que dicitur contricio. Unde tanta potest esse contricio et feruor, quo mens hominis in deum fertur aut in genere aut in communi uel in specie super quolibet peccato ue niali, quod et culpam et penam totam aufferat, quia
[fol. 137v]
sicut gutte aque ad caminum, sic ueniale ad feruorem caritatis. Et addit compedium theologice ueriatis, quod ad uenialis peccati dimissionem non requiritur propositum numquam uenialiter peccandi, quod tamen requiritur ad dimis sionem mortalis, quia hoc est impossibile homini, nisi alicui de speciali graia concederetur; sicut beate uirginis, sed suf ficit, quod displiceat ei peccatum preteritum et cum hoc infirmitas, que ad ueniale peccatum trahit. Puto tamen, quod requiritur saltem in genere propositum uitandi singula, scilicet hoc et hoc quia et singula possunt uitari licet non omnia. Sciendum tamen, quod ueniale in duobus casibus non remittitur primo, si stat cum mortali, quia ueniale sine mortali non remittitur. Licet econuerso fieri potest et unum ueniale sine alio remitti potest. 2us casus est, quando uoluntas fixa manet in affectu alicuius peccati uenialis determinari, quia illud idem tolli non potest. Sed quia omnem culpam sequitur pena, quam si nunc in uita presenti exoluere quis negligit, oportet utique in purgatorio eandem lucere condigne et tunc tanto acerbius et durius, quanto fuerat maior in ipso ueniali libido necnon deordinacio uoluntatis. Ubi eciam sciendum, quod a purgatorio non cicius liberantur, qui hic aut ibi maiorem habebant caritatem, quia secundum Bonauenturamcaritas auget gloriam intensiue et facit ad aug mentum premii essencialis, non autem facit celeriorem remissionem. Unde stat aliquem cum minore caritate decedere et tamen cicius euolare, si plura fiant pro eo
[fol. 138r]
suffragia aut si minori indiget penitencia quam alius cum maiori caritate, pro quo non tanta fiant suffra gia aut qui maioris pene debitor existit quam primus, quia tarditas liberacionis consequitur quantitatem satisfaccionis. Ideo secundum Sanctum Thomam acerbitas pene, que est in purgatorio, correspondet quantitati culpe, sed diuturnitascorrespondet radicacioni culpe in subiecto. Unde potest contingere, quod aliquis in purgatorio diutius moretur, qui tamen minus affligitur, scilicet ille, qui quedam ueni alia magis radicata habuit, que tamen erant mi nora et e conuerso potest stare, ut aliquis cicius inde li beretur et acerbius puniatur ut qui in uenialibus fuerit maioribus, licet non diutius eis inhesit. Ecce quomodo rigorosum erit ibi iudicium et pena equissima et acerbissima. Unde primo elicio, quod secundum quantitatem contricionis uenialia dimittuntur eciam in presenti. 2oelicio, quod secundum duracionem uenialium pena extenditur aut minuitur. 3o elicio, quod secundum acerbitatem minorem aut maiorem presentis pene, future pene delentur in purgatorio debite. 4to elicio, quod omnia, que possunt augere contricionem et in quibus sunt signa contricionis, illa sunt, per que uenialia dimittuntur et satisfaccio diminuitur. Nam secundum Sanctum Thomam ueniale dimittitur per fer uorem caritatis, que explicite uel implicite con tricionem continet, et ideo per illa, que nata sunt, de se excitare feruorem caritatis, dicuntur dimitti ue nialia huiusmodi autem sunt, que graciam conferunt
[fol. 138v]
sicut sunt omnia sacramenta et quibus impedimenta feruoris et gracie aufferuntur sicut aqua benedicta, que uirtutem inimici reprimit et episcopalis benediccio uel eciam exercicium humilitatis ex parte nostra sicut tunsio pectoris, oracio dominicalis, elemosina, ieiunium et corporalis afflictio, humilis inclinacio et in alias, secundum quod maior uel minor excitatur feruor caritatis plura uel pauciora uenialia peccata dimittuntur, non semper omnia. Unde multum utile est se in talibus exercitare cum humilitate et feruore, ymmo et gemitus et suspiria deuote et cum deuocione emissa satisfactoria sunt pro peccatis. Ideo in presenti uita facilius dimittuntur uenialia peccata quam in purgatorio. In purgatorio uero durius, in inferno autem nulla racione uenialia dimittuntur, sed semper pu niuntur. Racio secundum Richardum est, quia sustinens penam inferni non habet graciam nec est deo acceptus et quia deus non acceptat opus, nisi prius operans sit ac ceptus, et quia numquam ibi est acceptus ideo semper manet reus et ideo semper punitur. Sed quid fiet queso de peccatis oblitis et ignoratis, de quibus confessio et penitencia numquam peragitur, quorum numerus de certo multo maior esse credit quam eorum, que cognoscere ualemus. Quid denique de peccatis alienis, quorum nos ipsos continuo participes facimus nec tamen aliquatenus pensamus, cum eciam dicat de eiusmodi propheta regius: Delicta quis intelligit? Quomodo ergo de peccatis et de offensis satisfacere atque ut sic saluaui poterimus? Eya itaque quantus terror
[fol. 139r]
et tremor quemlibet nostrum debet concutere quantaque pauoris uehemencia nobis debet inesse, qui uix aut numquam de peccatis cognitis possumus plene satisfacere? Quidquid enim de nostra condigna penitencia defuerit, deus in purgatorio supplebit. Attamen pro consolacione qualicumque in libro horologii sapiencie diuinetraditur modus et formula, quo longissima purgatorii pena in breuissimam cordis compunccionem transmutatur et deletur, eciam si mille anni fuerint breui compendio memorie dominice passionis, necnon et cordis uere compunccionis potest deleri. Unde ibidem sic dicitur: Si uis penam pur gatorii longam et acerbam in temporalem, que breuis est et leuis, commutare, hec facere studeas. Primo omnium debes cordis compunccionem habere et spiritu contribulato cum gemitu enormitatem peccatorum tuorum grauissime ponderare confitendo aduersum te in iusticiam tuam domino amarissime, quid feceris, quem offenderis quidue merueris. Peccaui, inquiens, domine, peccaui super numerum arene maris. Deinde debes teipsum coram oculis eterni iudicis humiliter despicere et uilem estimare, ita ut cum publicano oculos inmundos nec audeas ad celum leuare nec labiis pollutis nomen illud gloriosum nominare, sed neque te ipsum hominem, sed uermem inmundum estimare et opera tua satisfactoria quasi nullius momenti sint anichilare et sic miser et miserabilis ante fores graciam iudicis expectare et dicere cum gemitu
[fol. 139v]
profundo cordis tui: Pater, peccaui in celum et coram te, iam non sum dignus uocari filius tuus, postea meritum passionis mee debes summo cum affectu extollere et magnificare, quoniam apud me copiosa est redempcio et quod minima gutta preciosissimi sangwinis, qui per omnes partes corporis mei uulneribus repleti largiter effluxit, pro redempcione et satisfaccione tocius mundi satisfecit, sed copiose illum effundere uolui in argumentum magni amoris et supereffluentissime pietatis in solamen omnium miserorum. Tandem debes humili quidem, sed feruido affectu manum auxiliatoris querere et mi sericordissimi redemptoris meritum infinitum in subsidium postulare, nichil hesitans, quia pronior est fons ille bonitatis ad misericordiam iugiter scaturiens ad miserandum, quam tu ad petendum. Hec dicuntur diuine sapiencie, que suo discipulo feruide hec petenti inspirauit. Neque hec discrepant a predictis dictis doc torum, quia eciam dictum est, quod tanta potest esse contricio et cordis compunccio, quod eciam sufficit ex ui ardoris et signanter Christi passionis, que in omnibus operatur sacramentis omnem penam et culpam delere. Et hec compunccio generatur ex meditacione passionis Christi et multitudine peccatorum et cordis humiliacione. Preterea restat ultra iam dicta uidere, quomodo aut qualibus penitencie operibus quis in uita presenti se debeat exercere, ut pro peccatis plenius pos sit satisfacere, ne ipsum sit necessarium per ignem purgatorium
[fol. 140r]
transire. Pro quo sciendum, quod satisfaccio in presenti uita fit per opera penalia, quia per satisfaccionem oportet fieri re compensacionem eorum, que deo subtracta sunt, uidelicet honorem deo, utilitatem proximo, humiliacionem sibi ipsi. Unde quia aliquid in peccando nobis nimis indulsimus, oportet id uice uera subtrahere. Nam tria bona habemus, uidelicet anime, corporis et fortune. Ex bonis fortune subtrahimus nobis per elemonsinam, ex bonis corporis per ieiunium, ex bonis uero anime non oportet, quod nobis aliquid subtrahamus, quia per ea efficimur deo accepti, sed oportet, quod nos submittamus deo; et hoc fit per oracionem. Unde per hec tria satisfacimus et omnia genera satisfaccionum in hiis tribus includuntur. Nam secundum Iohannis baptiste admonicionem facere tenemur dignos fructus penitencie, quod tunc fit, quando secundum modum culpe fit equalitas pene. Unde Bernardus: Nec, inquit, tibi blandiaris, si grauiter peccanti leuior penitencia uel a nesciente uel a dissimulante dictatur, cum in purgatoriis ignibus perficiendum sit, quidquid hic minus feceris, quia dignos penitencie fructus querit altissimus. Ut autem ad agendam penitenciam congruam magis accendaris, considera, si unum peccatum Ade tam districte punitum est, ut nongentis annis et amplius uite huius miseriam lugeret et in augmentum miserie multis subsidiis et solaciis mechanicorum, quibus nunc utimur, careret ac ferre 4000bus annorum inferni tenebras sustineret, qualiter queso punientur transgres siones nostre tam multe ac tam magne, cum supernus iudex, cui redituri sumus de singulis racionem et multitudinem
[fol. 140v]
et magnitudinem ponderet et diuturnitatem mensuret? Considera eciam et attende, quid per peccatum perdidisti, quid incurristi, quis et quem offendisti. Perdidisti amiciciam tocius trinitatis, fauorem angelorum et omnium sanctorum, decorem anime et suffragia ecclesie. Incurristi la queos fortissimos, hostes crudelissimos, statum periculosissimum, horribile precipicium, defectum gracie et mortem anime. Offendisti eum, qui te creauit, pro te mortem sustinuit, multa beneficia contulit et tibi eterna premia repromisit. Si hec iugiter cogi tares utique doleres, utique pro peccatis fleres. Propter hoc autem, quia hec homines non recogitant, igitur pauci penitenciam agunt ueram. Nam ait Ambrosius: Facilius inueniuntur, qui innocenciam seruauerunt quam qui ueram penitenciam egerunt, ideo paucissimi sunt, qui igne purgatorii carebunt. Hinc dicit beatus Bernhardus: Iudicent et senciant alii, ut uolunt, ego certe adhuc nullum penitentem noui, quem estimem igne flammis purgatorii non egere, mecum felicissime actum credam, si usque ad diem iudicii ita me pur gatorium, id est conflatorium cum mea storia permundabit, ut audeam iudici purgatus occurrere. Ecce quid sperare possunt multi miseri, si ille uir tam sanctus de se sic tremuit et expauit? Ut igitur ueram penitenciam agere possis, cirumcide omnem causam et omnen oc casionem et suspicionem peccati a personis et loca et consorcia eorum, cum quibus conuersabaris peccans, circumcide
[fol. 141r]
sensus tuos, cum quibus transgressor fuisti, et intra cubiculum tue mentis et ostio clauso contra omnes riuulos peccatorum ora in abscondito patrem tuum. Non oportet penitentem circumgirare aut longius uagari, sed sedere et quiescere usque ad perfectam uulnerum curacionem. Nam Maria penitens ad Ihesu pedes sedebat, quousque audiuit, dismissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum. Et ut minus te tedeat penitencie laboris, reduc in memoriam austeritatem et afflicciones Iacobi minoris, innocenciam et asperitatem Iohanni, labores Pauli, uigilias Bartholomei, siccum panem et cribrarium Ieronimi, tunicam et uepres benedicto sudarium et lacrimas Arsenii, mattulam Eulalii, co lumam et uermes Symeonis, nuditatem et radices herbarum peccatricis egipciace, Dauid eciam regem de solio suo descendentem ac manere et cilicio humiliter et abiectum in terra sedentem, donec audiuit a domino per prophetam: Transtulit deus peccatum tuum. In sessione humiliacio demonstratur, in cinere uero consideracio mortis et cilicio, quod de pilis contexitur, memoria peccati aspere pungentis signatur. Unde Gregorius: In cilicio quippe asperitas et punicio peccatorum, in cinere autem puluis ostenditur mortuorum. Alios quoque santos, quorum plena est scriptura, considera, qui non nisi aut per sangwinis effusionem aut per carnis grauem affliccionem presentis seculi statum pertranierunt, cum luctu et gemitu et uariis tormentis peccata sua deplanxerunt. Laurencius
[fol. 141v]
per cratem ferream et ignitam, katherma per gladium, Bartholomeus per excoriacionem et sic de aliis multis, ut ignem purgatorii euadere possent. Unde beatus Ieronimusin epistula ad Pachomium: An putamus, inquit, fratres, quia iocando predicent sancti, ridendo loquantur, Christus iudicium infantiliter comminetur? Sed ioci non sunt, ubi sup plicia intercidunt, si iocando passi sunt, credantur iocando locuti, Ysaias serra scinditur, Daniel leonibus deputatur, Paulus capite truncatur, Petrus in cruce exemplo domini suspenditur et hoc totum ut nos a peccatis nostris sua doctrina reuocarent. Consolacionem ergo in hiis habe et te ipsum in hiis exerce, quia cinis et cilicium sunt arma penitencium, maxime quia in labore, cibo et ueste consistit labor penitencie. Unde nullum debet grauare penitencie opus, per quod liberatur a futuris gra uioribus ignibus, qui multo acerbiores sunt et diutur niores quam quelibet huius mundi pena. Unde quidam de modo penitendi hos edidit uersus: Sit tibi potusaqua, aridus cibus, aspera uestis. Dorso uirga, breuis somnus durumque cubile. Flecte genu, tunde pecctus, nuda caput orans. Hereat os terre, mens celo, lingwa loquatur. Cor dictet, sit larga manus, ieiunia crebra. Mens humilis, simplex oculus, caro munda, pium cor. Recta fides, spes firma, dux dileccio semper ferueat, assidus precibus iustis tamen ora. Hec age, peccator, quem uere penitet te. Nunc pocius penas pro peccatis exige dignas. Quam te perpetuis
[fol. 142r]
addicat iudicis ira. Hec tibi, fili mi, sub compendio uerborum tradita sint de igne purgatorii, qui si tibi sentire daretur una hora, ueritatem dictorum meorum per experienciam protestareris, et testimonium perhiberes, quia media pars tibi dicta non esset, quia inde non exires, donec redderes ultimum quadrantem in penis. Ex quibus omnibus premissis considera, an penitere debeas de artitudine uite in monasterio, de austeritate prelatorum, de dimissione patrie et parentum, amicorum et sociorum, cum in hora mortis tue aut sola te opera bona aut mala consequentur. Ideo premissa cottidie ad mentem reuoca et ex illo consolaciones reperies contra omnia tua temtamenta atque ut sic purgatorii non sustinebis nec formi dabis tormenta, pro quorum eciam euasione sunt tibi uigilanter obseruanda, que pro mortis bona disposicione in superioribus diuersis in locis partibus prima, 2a et 3a extant luculenter descripta.

De penis infernalibus et earum perutili recordacione et quod non hominibus, sed demonibus principaliter sunt facte. Ibidem de diuersitate et multiplicitate penarum earundem. Capitulum quintum.

Consequenter iuxta permissam superius factam pollicitacionem de cruciatibus et penis infernalibus eternis aliqua ex patrum tradicione et generali katholica fide pro tua et communi utilitate nunc pandere curabo. Nam multum per omnem modum expedit tibi et cuique penarum infernalium
[fol. 142v]
acerbitates mente crebrius reuoluere atque in ipsis quottidie non personaliter, sed memorialiter deam bulare. Quippe sicut latronibus ac predonibus expe dit patibula crebrius intueri, ut timor eis in cuciatur, ut a latrociniis desistant, ne et ipsi suspen dantur in patibulis. Unde et in patulis locis foris ante ciuitates solent erigi patibula, ut ab omnibus conspiciantur, ita et tibi et cuilibet torpenti ac ne gligenti ac mundum aut carnem propriam amanti sicut latroni expedit infigere in memoria penas infernales ac facies demonum horribiles et lar uales ferales. Hec uero non solum mea, sed tui melliflui doctoris Bernardi sentencia existit in epistula ad fratres de monte dei sic dicentis de incolis cellarum: A cella in celum sepius ascenditur, a cella in infernum numquam descenditur, nisi sicut dicit psalmista: Descendant in infernum uiuentes, ne descendant morientes. Hoc enim modo cellarum incole sepe descendunt in infernum. Sicut enim quottidie contemplando reuisere habent gaudia celestia, ut ardentius ea appetant, sic eciam dolores inferni, ut horreant et refu giant. Et hoc est, quod imprecantur inimicis suis orantes. Et descendant in infernum uiuentes. Ecce incole cellarum debent sepius reuisere multitudinem infer nalium penarum, sicut eciam sanctus pater tuus Benedictusin regula sua tria ponit incitamenta, per que relligiosi debent uitare noxia et uirtutes amplecti,
[fol. 143r]
scilicet metum iehenne uitam eternam et seruicium sanctum, quod professi sunt. Ecce primo exprimit metum iehenne. Nam uia salutis a timore in cipit et in amore consistit. Quid autem timere debet relligiosus nisi iram iudicis, ex qua sequuntur formidabiles pene non solum presentis uite, sed eciam post hanc uitam? Sunt enim quammulti, qui non amore uirtutis, sed timore penarum cessant a uiciis, qui licet non sint alicuius meriti propter uoluntatem peruersam in eis residentem, tamen inicium sumunt a timore, perficiendi per amorem. Habitum enim sibi acquirunt per timorem et asuescunt penitenciam inde agere pena cogente, qui habitus facilitatem generat et uirtutem producit. O utinam omni homini inesset me ditacio et recordium harum penarum infernalium. Huius eterni fletus et stridoris dentium memoria, reuera nequaquam tam faciles essent ad peccandum, ymmo promtissimi redderentur ad bona agendum. Si enim in presenti uita intollerabiles et formidabiles pene reperiuntur in ignibus, in aquis, in uulneribus, in captiuacionibus, in carceribus, in ignominiis et aliis multis, que omnia natura et ars adinuenit, quid putandum est, quales et quante pene sunt in inferno, que non per naturam nec per humanam artem facte sunt, sed per diuinam iusticiam, que rigorosissima est et que in summo suum effectum solent causare
[fol. 143v]
inmediate a deo? Ideo, ait Moyses, dei perfecta sunt opera. Unde sicut hominem in principio creacionis rectissimum et perfectissimum in suo genere formauit, angelum primum splendidissimum et clarissimum opertum omni lapide precioso secundum prophetam condidit et creauit, mundum eciam totum plenum decore et ornatissimum fecit, erant enim cuncta, que deus fecit ualde bona, sic ad propositum mox, ut ruentibus angelis infernum condidit inenarrabilibus eum penis repleuit. Unde pene infernales non ad puniendum hominem primo, sed ad sathane et angelorum eius punicionemcreate sunt Christo teste. Cum peruersis hominibus eciam dicturus est in die iudicii: Ite, maledicti, in ignem eternum, qui preparatus est dyabolo et angelis eius. Uita uero eterna hominibus ab origine mundi extitit preparata Christo dicente. Uenite, benedicti patris mei, percipite regnum, quod uobis paratum est ab origine mundi, ubi peraccidens habet se infernus ad hominem, per se uero ad regnum celorum et quia infernus inmediate a deo creatus est, constat eius penas esse acerbissimas et grauissime afflictiuas. Sicut enim oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, que preparauit deus diligentibus se, propter gaudiorum immensitatem, sic nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, qualis et quanta sit pena, que reprobis et peruersis reposita est in futuro. Ideo autem licet multe sint pene infernales, tamen Christus solum penam
[fol. 144r]
ignis nominat, quia hoc elementum et eius qualitas omnes alias penas excedit in acerbitate, hoc utique facit nobis incuciendo timorem et sicut pater piissimus premonet, ne hunc ignem incidamus. Quis enim huius presentis et corruptibilis ignis ardorem uel ad paruulam horulam sufferre ualet sine magna corporis sui lesione, quanto minus quis illum futurum ignem pati sufficiat dicente propheta Ysaia, quis poterit habitare cum igne deuorante aut quis ex uobis habitabit cum ardoribus sempiternis? Reuera enim estimo secundum consideracionem racionis, si alicui mine incuterentur, quod absque dubio et certissime esset passurus exustionem corporis ad unam horam, eciam quod uiuus remaneret post horam, si tale opus contra mandatum alicuius regis mortalis aut principis attentaret, ille nonne omnibus diebus uite sue a tali opere abstineret et precaueret diligentissime, ne in tale opus incideret? Et si tantus terror incutitur de igne unius hore, qui tamen uitam non auffert, quantus terror et tremor menti incutere debet ignis multo acerbior et perpetuus? Qui siquidem ignis ad mentem sepius reductus non faciet sentire quascumque corporis castigaciones, afflicciones, ieiunia, uigilias, duriciam lectorum, carnis abstinenciam teste beato Bernardo in epistula ad Robertum? Uigilias, inquit, times et ieiunia manuumque laborem, sed hec sunt leuia meditanti flammas perpetuas. Recordacio denique tenebrarum exteriorum facit non horrere
[fol. 144v]
solitudinem. Si futuram cogitas de uerbis ociosis dis cussionem, non displicebit silencium. Fletus eternus et stridor ille dentium ante cordis oculos reductus pares tibi reddit mattam et culcitram. Ecce quam utile est seruo dei crebro uisitare inferum et eius penas sepe mente reuoluere, que mundi delicias exteriores, diuicias et corporis uoluptates in homine extingwunt. Reuera enim, si sapienter, si prudenter quis infernum intrat in uita, securus erit, quod non in ipsum intrabit in morte. De penarum uero huiusmodi, quibus perpetuo torquebuntur damnati, uarietate et quam sint multiplices ex sacra elicitur scriptura, iuxta cuius ueridica testimonia eciam ab omnibus elementis erunt torquendi. Unde dicitur Sapiencie: Pugnabit cum illo orbis terrarum. Et psalmista: Ignis, sulphur et spiritus procellarum. Et Iob: Ad aquis niuium transibunt ad calorem nimium. Racio autem huius est, quia per que quis peccat, per hec et torquetur, sed quia per elementa peccauerunt, eciam punientur ab influencia corporum celestium, iuxta illud Sapiencie 5to: Armabit creaturam ad ulcionem inimicorum. Tamen quia ignis et aqua magis sunt afflictiua quam cetera, ideo magis memorantur. Et dicit Bonauentura: Erit ibi ignis ardens, aqua congelans, aeris inquietudo et terre fetor. Nec est ibi mixtio, sed confusio, sicut dicitur in libro sapiencie: Ignis et grando pariter ferebantur. Et dicit Basilius: In ultima quidem mundi purgacione fiet quedam separacio in elementis, ut quidquid est purum et
[fol. 145r]
nobile, transferatur superius ad gloriam beatorum, quidquid uero ignobile est et feculentura, in infernum proicietur ad penam damnatorum, ut sicut omnis creatura dei est beatis materia gaudii, ita damnati puniuntur ab omnibus cre aturis; et dicit Sanctus Thomas: Damnati transibunt a uehemen tissimo calore ad uehementissimum frigus, sine hoc, quod in eis sit aliquod refrigerium, quia passio ab exterioribus non fit per transmutacionem corporis a sua naturali disposicione, ut contraria passio ad equalitatem uel temperiem reducendo, refrigerium causet sicut nunc accidit, sed erit per accionem spiritualem, secundum quod sensibilia agunt in sensum, prout senciuntur imprimendo formas illas secundum esse naturale. Et licet Christus solam penam ignis nominat in ewangelio, cum ipse sit maxime actiuus, per hoc tamen eciam alias intelligit. In purgatorio uero solo igne uidentur purgari, qui habet materiam maxime purgatiuam. Uermis uero, quem deus cominatur Ysaie ultimo: Uermis, inquit, eorum non morietur, non erit corporalis aut materialis, quia nullum animal preter hominem remanebit, sed erit uermis consciencie rodens animam, non uermis instigans ad bonum, quia omne bonum ab eis ablatum est, nec reprimens a malo, quod factum est. Tullius scripsit octo genera penarum, scilicet damnum, uincula, uerbera, ta lionem, ignominiam, exilium, mortem, seruitutem. Unde ibi erit calor ignis, stridor frigoris, tenebre fumus, lacrime interiores, aspectus demonum, clamor
[fol. 145v]
improperii ariditas sitis, fetor sulphuris, uermis consciencie, uincula, carcer, timor, dolor, inuidia, rancor, tristicia, carencia uisionis dei, ablatio spei omnis salutis, ipsum eciam esse, quod omnis creatura appetit, pena est eis, quia querent mortem et non inuenient. Et secundum Ieronimumtanta erit in inferno uis doloris, quod mens ad aliud dirigi non potest, nisi ad quod uis doloris impellit. Et si singulis diebus, quibus erunt damnati, in inferno unam lacrimam materialem emitterent, plus exiret aque per processum temporis quam omnia uasa huius mundi caperent, ymmo plus quam omnia maria aque contineant. Super omnes autem penas est carencia diuine uisionis, propter quam mali non tam dolebunt de ipso tormento quam quod repellentur a tali consorcio. Unde Iohannes Crysostomus: Intollerabilis quidem res est iehenna et supplicium illud horribile, tamen si aliquis mille ponat iehennas, nichil tale dicturus est, quale est a beate illius glorie honore propelli exosumque esse Christo et audire ab illo non noui uos atque uultum illius mansuetudinis pietatisque plenum auersantem uideri. Sed ue nobis, qui de hiis malis non cogitamus, sed quasi securi torpentes et anime curam negligentes ad has penas sine cessacione properamus. Has autem penas incurrit homo per peccatum mortale, eciam solum unum, de quo non est in specie confessus neque contritus aut in genere et in uniuersali, si est oblitus peccatum mortale sic habet cognosci secundum Sanctum Thomam, quando homo deum contemnit, quando dei mandata
[fol. 146r]
preterit, quando legem nature excedit, quando societatem hu manam excludit ut furtum committendo, quando creatum aliquod ultimum finem suum constituit eo fruens, quando quis contra conscienciam facit credens esse mortale, licet sit ueniale et tamen facit. Et generaliter in omnibus, que sunt contra dileccionem dei et proximi, et in istis, in quibus non manet recta subieccio hominis ad deum, et in uo torum suorum transgressione uoluntaria et contra statuta ecclesie, que sunt obligatiua scienter et ex contemtu faciens. Hec et hiis similia demergunt homines in infer num, que omnia nobis deus uitare concedat. Amen.

De penis eisdem earumque acerbitate, perpetuitate et innumerositate et quod damnatis de deo cogitare penalissimum est. Ibidem de inuidia damnatorum. Capitulum sextum.

quoniam penas inferni licet uisu aut sensu agnitas non habeamus, eas attamen esse inexplicabiles simul et innumerabiles minime dubitamus, in tantum ut numquam tot stille pluuiarum descenderint in terram, sicut multiplices et diuerse impios in infer no eternaliter pene cruciabunt, quas beatus Augustinusin parte describens: Ue, inquit, hiis, quibus preparatus est dolor uermium, ardor flamme, sitis sine extinccione, fletus et stridor dentium, oculocrum lacrime, tenebre exteriores, pena interminabilis, ubi nullus ordo siue agnitio proximi, sed continuus dolor et gemitus, ubi mors optatur et non dabitur, ubi non est honor senioris et regis, ubi dominus non est super seruum nec mater diligit filium aut filiam nec filius honorat patrem, ubi omne malum, omnis indignacio et fetor
[fol. 146v]
et amartitudo habundat. De hac amaritudine dicit Iob: Quare misero data est lux et uita hiis, qui in amaritudine anime sunt, qui querunt mortem et non inuenient? Omne uiuens fugit mortem propter acer bitatem mortis, ibi autem propter amaritudinem desiderant mori et fugiet mors ab eis. Eya quanta miseria, ubi mors depascet eos et tamen mori nequeunt. Ibi in ueritate sine fine uiuunt et sine fine moriuntur, ibi odiunt deum et seipsos et numquam uenient in memoriam ante deum. Sicut uulnerati, inquit, dormientes in sepulchris, quorum non es memor amplius, Anshelmus. Ibi tormenta sine fine, sine interuallo, sine temperatmento, ibi tortores horribiles, qui numquam lasescunt, numquam miserentur, timor reum conturbat, consciencia confundit, cogitaciones increpant, fugere non licet, ligatis enim manibus et pedibus proiciuntur in tenebras exteriores. De hoc dicitur in Ecclesiastico: Factus est super impios cataclisinus, id est uniuersale diluuium penarum, quarum quidem penarum eternarum acerbitatem beatus Bernardus in suis meditacionibusmentibus nostris imprimit dicens: Quis, putas, tunc meror erit, quis luctus, que tristicia, cum separabuntur impii a consorcio iustorum et a uisione dei et tradentur in potestatem demonum et ibunt cum ipsis in ignem eternam ibique erunt cum luctu et gemitu. Procul quippe a para disi patria in iehenna perpetua cruciabuntur, numquam lucem uisuri, numquam refrigerium adepturi, sed per milium annorum milia in inferno cruciandi nec unquam inde liberandi, ubi nec qui torquent, aliquando
[fol. 147r]
fatigantur, nec qui torquetur, moritur. Sic enim ignis consumit ibi, ut semper reseruetur, sic tormenta aguntur, ut semper renouentur. Iuxta uero qualitatem culpe pe nam sustinebit unusquisque in iehenna et similis culpe rei suis similibus iungentur cruciandi. Nichil audietur ibi aliud nisi fletus et planctus, gemitus, ululatus, me ror atque stridores dentium nichilque ibi uidebitur nisi uermes et laruales facies tortorum atque teterri ma monstra demoniorum. Unde sunt metra: Uermes crudeles mordebunt intima cordis. Hinc dolor, hinc pauor, gemitus, stupor et dolor horrens. Ardebunt miseri in igne eterno in eternum et ultra. In carne cruciabuntur per ignem, in spiritu per consciencie uermem. Ibi erit dolor intollerabilis, fetor incomparabilis, timor horribilis, mors corporis et anime sine spe uenie et misericordie, sic tamen morientur, ut semper ui uant, sic uiuent, ut semper moriantur. Cruciatus illos et tormenta nullus terminus finit, nullus sufficit co gitare. O quam male homines ibi locantur, uident enim, ut confundantur, et non uident, ut consolentur. A quo uel a quibus uidentur? Ab omni uidente, ut pre multitudine intuencium sit confusio multa. Semel iniectus uel pocius innatus per peccatum hesit firmiter nequaquam deinceps euellendus necessat rodere conscienciam eaque pascus esca utique inconsumptibili perpertuat uitam. Horreo uermem mordacem et mortem uiuacem, horreo incidere in manus mortis uiuentis et uite morientis. Hec est secunda mors, que numquam occidit ubi nimirum
[fol. 147v]
peccati ipsius et carnis quodammodo similis uidetur esse condicio, ut quemadmodum culpa semper puniri poterit nec unquam poterit expiari, sic nec in corpore tormenta aliquando finiri nec corpus ipsum aliquando mori ualeat in tormentis. Hec, fratres mei, qui pauet cauet, qui negligit incidit. Hec Bernardus. O quam breuis delectacio tam longam restem post se trahit eterne miserie. O stulti et ue cordes, ubi tunc uerba illa, que cum leticie tripudio dicere solebatis: Uenite, perfruamur bonis, que sunt, et utamur creatura tanquam in iuuentute celeriter. Quid enim tunc profuit superbia aut diuiciarum iactancia, quid contulit nobis? Transierunt omnia illa tanquam umbra et sicut auis, cum transit, non est uestigium inuenire. Quid plura? O miseri et miserabiles tam affliguntur et dolent, ut qualiscumque terminus excogitatus, dummodo haberet finem, esset eis solaciosus. Unde posito pro possibili, quod esset aliquis lapis molaris adeo magnus, quod unde cumque circumferenciam celi attingeret et quod aliqua auicula minime quantitatis post centum milia annorum ueniens de lapide predicto solummodo per rostrum suum tam, quantum est decima pars milii utrumque post centum milia annorum tantumdem auelleret et sic per singulas partes, ita quod in decies centenis milibus annis non plus diminueretur quantitas lapidis, nisi quantum habet in magnitudine unum granum milii, en proch dolor, miseri mutum grati essent, si post talem longam et plenam consumpcionemtotius lapidis finem habitura esset pena eorum infernalis. Sed hew eadem consolacio miseris
[fol. 148r]
a diuina iusticia est penitus negata, ymmo iterata eorum pena non minus dolorosa quam precedens. Insuper omne, quod in sanctis et beatis est materia gaudiorum, reprobis est materia tormentorum. Nam eciam de deo cogitare secundum Sanctum Thomam est eis penalissimum. Nam impii de deo cogitant non in quantum summum bonum, sed in quantum est iudex equissimus et uindictam sumens de omni iniquitate. Denique sciencia acquisita eciam eis remanet in penarum augmentum. Considerabunt enim mala, que fecerunt et que incurrerunt et quomodo per scienciam potuissent mala euasisse et faciliter bona fecisse, unde scienter et non ignoranter, ymmo uolun tarie se damnacioni ingesserunt. Unde licet sciencia sit per se delectabilis et de numero bonorum honorabilium tamen per acciones est causa tristicie, quando homo ea abutitur et non secundum eam operatur. Conceditur eciam eis uidere gaudium beatorum ante diem iudicii non in particulari, quia hoc gaudium in particulari non cognoscitur, nisi cum maxima iocunditate, sed in generali cognoscunt eos esse in gloria magna et ex hoc gra uissime turbabuntur. Unde dicitur Sapiencie 5to: Uidentes tur babuntur timore horribili, sed post diem iudicii non uidebunt gloriam beatorum, quia scriptum est: Tollatur impius, ne uideat gloriam dei nec tamen ex hoc eorum pena minuetur, sed augebitur, quia memoriam ha bebunt glorie beatorum, quam in iudicio uiderunt et ante iudicium cognouerunt et hoc erit eis in tormen tum, sed et ulterius affligentur, quia non sunt digni
[fol. 148v]
uidere gloriam beatorum, quam eciam sancti merentur possidere. Ea eciam, que hic aguntur, eis ostenduntur, que in eorum penam cedere possunt. Damnati eciam ex acer bitate penarum uellent pocius non esse quam esse, licet esse per se sit appetibile, per acciones tamen et in penis esse est detestabile, quia carere malo est quoddam bonum secundum philosophum 5to Ethicorum. Unde Mathei 26 dicitur de Iuda tra ditore: Bonum erat illi, si non fuisset natus homo ille. Tanta eciam malicia et inuidia repleti sunt dam nati, quod quantum esset in eis uellent omnes homines esse damnatos, ymmo uellent deum non esse. Nam sicut in beatis, in patria erit perfectissima caritas, ita in damnatis erit perfectissimum odium. Ideo sicut beati gaudebunt de omnibus bonis, ita damnati dolebunt de omnibus bonis, ideo eciam eterna felicitas ab eis con siderata maxime eos affliget, ideo dicitur Ysaie 26: Uideant et confundantur zelantes populi et ignis hostes tuos deuoret. Sed quod dicitur Luce 18 de diuite, qui petebat, quod Lazarus ad fratres suos iret et ne ipsi uenirent in locum tormentorum, dicendum quod dam nati eciam propinquorum glorie inuidebunt, cum sint in summa miseria, tamen minus inuident propinquis quam aliis et maior est eorum pena, si omnes propinqui dam narentur et quia sciebat diues aliquos saluari, pocius uolebat suos quam alios saluari propter suam penam minuendam et propter minorem inuidiam in suos. Uellet tamen absolute omnes damnari et suos et alios,
[fol. 149r]
quia deputant sibi solatium secundum eorum estimacionem socios habere penarum, sicut dicit glosa super illud Ysaie 11mo: Et tu uulneratus es. Solatium est malorum, socioshabere penarum. Similiter tanta est in eis inuidia, quod felicitas bonorum est eis magnum supplicium, ita ut eciam deum odiant est quamuis ex multiplicacione damnatorum augeatur pena eorum, tamen tantum in eis excrescit inuidia et odium, quod magis eligerent plus torqueri cum multis quam minus cum paucis. Ecce di lectissimi, quam inenarrabilis est pena damnatorum. Co gitandum igitur est sedule et attentissime preuidendum, ne aliquem talis pena inuoluat, quoniam melius illi erat, si natus non fuisset homo ille aut bestia natus fuisset ubi cum corpore et anima esse desineret. Desiderabunt enim mortem et mors fugiet ab eis et uere beate tunc steriles, que non pepererunt, quia dolorem talem non uidebunt.

De penis damnatorum ac testimoniis et approbacione scriptu rarum diuinarum et sanctorum, quantum ad ea, que in precedentibus duobus capitulis sunt dicta. Capitulum 7m.

Porro de penarum infernalium acerbitate earumque multiplici uarietate, simul et eterna durabilitate testium fidelium et ueridicorum testimonia libens et paciens ausculta. Ysaiam igitur de penis huiuscemodi, quid senciat, obserua, tracta. Est, inquit, ad inferos superbia tua. Concidit cadauer tuum, subter te sternetur tinea et putredo et operimentum tuum erunt uermes.
[fol. 149v]
Que uerba doctissimus eorum ac sanctissimus inter pres Ieronimus ita declarat, ut pene ille eterne intelligantur, quas propria gignit consciencia uel sup pliciorum materia, que ex propriis peccatis nascitur. Sicut enim, quamdiu cadaueris materia est et aliquis humor in cadauere, uermes nascuntur ex putredine, sic ex ipsa materia peccatorum supplicia gignuntur. Quid uero uerius cercius alciusque saluatore nostro Ihesu? Audiamus et hunc ipsum loquentem: Mittet, inquit, eos in tenebras exteriores, ibi erit fletus et stridor dentium. Item damnatis se dicturum comminatur: Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius. In ewangelio quoque, cum dixisset: Homo quidam erat diues et induebatur purpura et bisso et Lazarus, qui iacebat ad ianuam eius ulceribus plenus, cupiens satuari de micis, que cadebant de mensa diuitis et nemo illi dabat, sed et canes ueniebant et lingebant ulcera eius. Sub iunxit, quod mortuus Lazarus portatus est ab angelis in sinum Abrahe et mortuus diues sepultus est in infernum, qui eleuans oculos suos, cum esset in tormentis, uidit Abraham a longe et Lazarum in sinu eius et ipse clamans dixit: Pater Abra ham miserere mei et mitte Lazarum, ut intingat extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret lig wam meam, quia crucior in hac flamma. Cuius non cruciatur exterreaturque animus uoluens hec secum
[fol. 150r]
prolata ab ore eius, qui numquam falsa locutus est. Uerum non tantum hec locutus est, quin et multis sepe signis, quo terror tantorum suppliciorum, cum manifeste uiderentur, a terrenarum rerum cura magis humanas mentes abdicaret demonstrauit. Multa quidem huiuscemodi passim narrantur. Sed illud, quod tradit Gregoriusmagnum certe et memorabile referemus. Scribit enim Illiricianum quendam monachum, qui in monasterio secum uiuebat narrare sibi solitum, quod ex Petro alio monacho hybere regionis, accola scilicet heremi, quam ipse aliquando inhabitauerat, aduiuisset uita se excessisse alias priusquam heremum peteret, uite quoque statim restitutum fuisse, uidisse autem tantisper, dum anima a corpore secessum habuisset, supplicia inferorumatque innumera loca flamarum, suspensosque in eisdem magnos quosdam olim apud mundum atque po tentes uiros, quo cum ipse deductus esset, ut cum illis simul eterno igne torqueretur ereptum fuisse ab angelo, quem chorusco habitu sibi apparuisse dicebat atque ab ingenti ea horrendaque flammarum uoragine liberatum, monitum quoque ab eo, ut egrederetur et qualiter post hoc uiueret sollicite attenderet egressumque et uite ita redditum tantis se dicit postmodum uigiliis ieiuniisque constrinxisse, ut inferna eum uidisse et pertimuisse tormenta eciam si taceret lingwa conuersacio loqueretur. Quantum uero putare debemus esse eorum, qui tanta uiderunt terrorem mentis, cum et ipsos, qui tantum ea meditantur,
[fol. 150v]
maximo constet futurorum semper merore et angore per moueri. In quo dignum memoratu uidetur, quod scri bit Climacus uidisse se cocum quendam monachorum, qui quociens intenderet officio suo, tociens undantibus semper maderet lacrimis ingentesque compuncti cordis singultus emitteret. Cumque causas eorum interrogasset sic ab eo accepisse, numquam ignem quod coquenda edulia utebatur se intueri, quin mentem subiret in fernus ille et eternus ignis, quo dirum in modum damnate mortalium anime cruciantur. Ita uero fit, ut presentium rerum consideracio suscitet uehementemque infigat memoriam eorum, que aliquando futura ex pectamus. Qua racione, qui cogitauerit grauissimos acerbissimosque, quos humana corpora sustinent, dolores et angustias uel febrium uel neruorum uel iliorum uel dentium ceterorumque, quorum longa nos quasi agmine facto atque innumerabilis obsidet mul titudo, qui hec inquam cogitauerit, facile comprehendet eorum exemplo, quanto longo exuperent atrocitate immanitateque doloris inferni illa, que nullam cum hiis habent comparacionem tormenta atque cruciatus, quibus, quantum exterreri debeamus, docet Augustinusdeclarans, quod saluator ait: Ite, maledicti, in ignem eternum, qui preparatus est dyabolo et angelis eius, ibi, inquit, erit fletus et stridor dentium ubi sunt oculorum lacrime, ubi mors optatur et non datur, ubi uermis eorum non morietur et ignis eorum non
[fol. 151r]
extingwetur, ubi aliud non paratur nisi pena, ubi nullus dominus super seruum, ubi nec senis reuerencia nec iuuenis ministerium, ubi nullum gaudium nec leticia post tristiciam, nullus honor nec requies post penam, ubi tenebre eternales et horror pene, ubi ardor sitis, retia obliuionis, ubi ardor flam me et dolor uermium, ubi nichil uidetur nisi pena et nullus auditus est nisi gemitus, ubi nulla consolacio, ubi infernus, id est profunditas gehenne Nichil auteminter omnia, que a sanctis enumerantur, tristius uidetur quam cum a beata patria paradisi exules se factos esse in telligent, quod et confitetur Crisostomus scribens de compunccione cordis. Ponamus enim inquit illud ante oculos quanti doloris est excludi et proici a rege et a regno celorum, quod, ut michi uidetur, ipsa grauius est iehenna. Nam et si ille ignis non arderet, eciam si inmortalis illa pena non esset parata, hoc solum quod alieni efficimur a Christo et excludimur a bonis eternis, nonne omni pena cruciabilius duceretur? Hec igitur meditari oportebit, que, cum meditabuntur, nulla erit tanta terrenarum rerum delectacio, que non horum consideracione amara et uilis fiat, nulla tam grauis huius uite molestia aut durus labor, quem non placido, leto libentique animo suscipiamus. Idem quoque Crisostomus ad Theodorum alterum monachum, quem utique lapsum reuocare contendebat, ita scribens inquit: Huius enim uite diuicie et illicite uo luptates somno similes umbrisque transcurrunt, in quibus antequam peccato terminus detur, delectacio cupiditatis extingwitur. Illa uero supplicia, que homines propter ista suscipiunt, carent fine tormenti et quod hic ob lectare creditur, temporale est, quidquid autem illic cruciat et consumit, eternum est. Nec contemnenda est auctoritas Richardi in eo libro, quem edidit de interiori statu hominis: Quis enim, inquit, tam insensate, tam obsti nate mentis usquam poterit inueniri, qui non expa uescat et omnino exhorreat transitoria carnis blan dimenta tormentis eternis mercari, si diligenter
[fol. 152r]
inspiciat et indesinenter attendat, quam sint modica sew eciam momentanea illa omnia carnis oblectamenta, que pertranseunt, et quam sint immania quamue attrocia tormenta illa eterna, que finem non habent nec habere possunt? Sufficiant autem de isto nunc ista, que quamuis tristia sint et amara mortalibus, tamen sedulo sunt me ditanda necnon corde uiuaci seriosius trutinanda. Nam sic leuius omnis uana leticia fugatur, fluxa car nis uoluptas facilius edumatur, quidquid denique animo ex presenti arridet seculo, horum consideracione ama rescit, quidquid puerile aut uanum mentem tetigerit, discipline censura ualidius compescit. Sed relinquamus iam ista et ad ea, que restant, transeamus letiora.

De gaudiis celestibus et sanctorum felicitate gau diorumque multiplici uarietate necnon uoluntatis beatorum cum deo perfectissima conformitate. Ibidem quomodo in statu uie diuina possit essencia per hominem uideri. Capitulum octauum.

Descriptis itaque iam supra tam purgatorii quam inferni grauissimis et multiplicibus penis tristia quedam necnon nimis horrenda tibi, o frater, proposita fuere. Ne igitur tantorum consideracione malorum habundanciori tristicia prosus absorbearis, tristiciam quoque super tristiciam intollerabiliter paciaris et ut sic animus tuus merore nimio deiectus in abyssum defluat desperacionis, melle te dulcedinis atque io cunde consolacionis delinire curabo, sic enim leta solent plurimum tristibus misceri, ut et timor humiliet letaque confoueant et consolentur. Cum igitur hominum
[fol. 152v]
purgandorum ac damnatroum tibi quam plurimas in superi oribus descripserim penas, nunc superest, ut de illa celestis curie preciosissima aula sanctorumque inexpres sibili et inmensa gloria aliqua in medium letabunda producam, quatenus qui iam clarius nosti, quid fugere debeas, eciam quid sit amandum ac desiderandum, certius agnoscas. Sed o quam felix esses, si aula ce lestis te in sui amorem raparet teque totaliter absor beret in abyssum dileccionis, ut sic mundi amore occiso in te morereris eidem, ut de te sicut de aliis electis diceretur illud Pauli: Mortui enim estis et uita uestra abscondita est cum Christo in deo. Nam hec patria celestis amari non potest, nisi saltem in genere nota sint, que in ea geruntur. Nichil enim amatur nisi cognitum. Hec enim patria terra est promissionis, est locus immortalitatis, paradisus uoluptatis et regnum eterne felicitatis. Tu uero peregrinus es et aduena huius mundi et ideo tanquam peregrino constituto properandum tibi est ad tuorum carorum numerum, qui te cum magno desiderio expectant, ut te dulciter recipientes beatis amplexibus secum consedere faciant. O si scires, quanto affectu te iugiter exoptant, tu in terrestribus adhuc castris constitutus ad procellas et turbines mundi nulla trepidacione mouereris, uidebis undique ciuitatem illam gloriosam atque sublimen ex auro gemmisque rutilantem, de cuius portis odor recreatiuus nimium emanat, platee eius constrate sunt auro tanquam uitro prelucido, fundata est in saphiris, iaspidis
[fol. 153r]
propugnacula ibi peruirescunt, ipsa uiuis ex lapidibus est constructa, floribus constrata, margaritis perlu centibus perornata. Ibi uernalis amenitas, autumnalis fecunditas, estiualis serenitas, quies hyemalis, iocun ditas nupcialis. Ibi uallis gaudiosa, uisio amorosa, ibi celestes armonie personant diuine figelle intonant, uoces iubilose decantant, ibi letabunda plaudunt ac leta se miscent modulamina choris, hic choree uiringum cursitantes post dominum, ibi una uox letancium et unus ardor cordium, delectabilium copia, optabilium affluencia, ibi nulla assunt tristia, sed leta uniuersa. O quam felix ciuitas, ubi iugis sollemnitas, et quam iocunda curia omnis cure prorsus nescia, tot ibi sunt gaudia particularia, que quilibet habet in se et in aliis, quod ea solius dei noticia comprehendit. Tantum enim unusquisque gaudebit de bono alterius, quantum de bono proprio, quo ad numerum gaudiorum, non quantum ad extensionem gaudii, quia sic plus quilibet gaudet de bono proprio, quia maior est racio diligendi. Unde Linus plus gaudet de bono suo quam de bono Petri, quamuis forte Petrus propter maiorem gaudendi causam maius gaudium habeat de bono Lini quam Linus de proprio bono. Hec Richardus. Tot ergo et tanta sunt ibi gau dia, quod omnes arismetrici huius mundi non possent ea mensurare. Omnes grammatici, loyici, rethorici non possent ea sermonibus explicare, quia quod oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis as cendit, hoc est quod deus preparauit diligentibus se. Gau debunt supra se de dei uisione, infra se de celi et
[fol. 153v]
aliarum creaturarum pulchritudine, intra se de corporis et anime glorificacione, extra se de angelorum et hominum associacione. Ibi erit deus speculum uisui, cythara auditui, mel gustui, balsamum olfactui. Ibi teste Augustino fulget quod non capit locus, sonat quod non rapit tempus, olet quod non spargit flatus, sapit quod non minuit edacitas, heret quod non diuellit societas. Ibi sicut dicit idem deus sine fine uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigacione lau dabitur. Ibi sapiencia Salomonis uideretur stulticia, ibi Absalonis pulchritudo esset deformitas, ibi uelo citas Asahelis esset tarditas, ibi uideretur Somsonisfortitudo debilitas, ibi longa uita Matusalem esset mortalitas, ibi regnum Augusti esset paupertas. Ibi nichil obest, nichil affluit, nichil defluit, nichil est quod appetatur, nichil intrat quod fastidiatur. Ibi deus erit racioni plenitudo lucis, uoluntati multitudo pacis, memorie continuacio eternitatis. Et item Augustinus in libro de anime et coporis miseria: O caro, inquit, illam uitam amplecti debuisti, ubi uita sine morte, ubi iuuentus sine senectute, ubi lux sine tenebris, ubi gaudium sine tristicia, ubi pax sine discordia, ubi uoluntas sine iniuria, ubi regnum sine commutacione. Item idem ait: Id quod promittit deus, fide non capitur, ipse non attingitur, caritate non comprehenditur, desideria et uota trans cendit, acquiri potest, estimari non potest. Ibi carmina non desunt, premia non deficiunt, ibi nichil quod amabitur deest, ibi nichil desiderabitur quod non assit.
[fol. 154r]
Ibi beatitudo in duobus consistit, in necessaria presencia omnis boni et in necessaria absencia omnis mali. O, inquit Augustinus, uita uitalis, amabilis et semper memorabilis, ubi summa securitas, secura tranquillitas, tranquilla iocun ditas, iocunda felicitas, felix eternitas et beatorum sine fine uisio. Ibi affluencia diuiciarum, influ encia deliciarum et confluencia omnium bonorum. Nam secundum eundemAugustinum tanta est ibi pulchritudo iusticie, tanta iocunditas eterne lucis, ut eciam si non liceret in ea amplius uiuere seu manere quam unius diei mora, propter hoc solum innumerabiles huius uite diespleni deliciis et circumfluencia temporalium recte me ritoque contemnerentur. Non enim paruo aut falso af fectu dictum est, quod melior est dies una in atriis tuis super milia. Hec autem uita eterna consistit in stola anime et corporis. Stola enim anime consistit in tribus dotibus, scilicet in uisione que succedit fidei, in tentioneque succedit spei, in fruicione que consistit in caritate. Stola autem corporis consistit in quatuor dotibus. In claritate contra corporis obscuritatem, in impassibilitate contra mortalitatem et corruptibilitatem, in agilitate contra ponderositatem, in subtilitate conta corporeitatem. Nam corpora nostra pro nunc habent passibilitatem, que tunc aufferetur ex totali subiectione corporis ad animam. Pro nunc habent obscu ritatem et tunc habebunt luciditatem et claritatem. Pro nunc habent successionem in motu, tunc habebunt instantaneum motum, ubicumque anima uelit moueri. Habent pro nunc resistenciam, quod non possunt penetrare lapides,
[fol. 154v]
muros, ferrum et cetera talia solida, tunc uero ha bebunt, quod clausis ianuis non obstante duricie, qua tumque possint penetrare omnia solida non autem glorificata, quia alias illa penetrata essent passibilia, quia penetrari sonat in defectum. Est preterea ibi premium essenciale, quod dicitur aurea, quod consistit in ui sione dei secundum radicem caritatis, secundum maius et minus. Aliud est premium accidentale, quod correspondet alicui operi excellenti, scilicet martirio, uirginitati, predicacioni. Per uirginitatem homo uincit carnem, per matririum mundum, per predicacionem dyabolum. Et hoc dicitur aureola: Au reolam martir doctorque uirgo meretur. Anshelmuseciam septem bona corporis et septem bona anime ponit corporis bona sunt hec: Pulchritudo, fortitudo, libertas, impassibilitas, sanitas, uoluptas, eternitas. Anime autem bona sunt hec: Sapiencia, amicicia, concordia, potestas, honor, securitas, gaudium. Secundum Sanctum Thomamconsidera secundum finem ultimum humane uite esse uisionem dei, quia philosophi po suerunt ultimam hominis felicitatem esse intelligere substancias separatas. Nam perfectio uniuscuiusque rei consistit in coniunccione cum suo fine. Finis autem intellectus creati est summum intelligibile, quod est racio intelligendi alia. Summum autem intelligibile est diuina essencia, que est ueritas prima. Uidebitur enim deus in omni homine, non tamen oculo corporali uidebitur in essencia sua, cum ille oculos corporalis non est proporcionatus diuine essencie tanquam obiectum per se uisibile, quia nichil uidetur oculo corporali, nisi sit coloratum aut corpus splendidum, quod non conuenit essencie diuine, ideo solum per accidens deus uidebitur oculo corporali,
[fol. 155r]
dum ex una parte uisus corporalis tantam gloriam dei inspiciet in corporibus gloriosis maxime in corpore Christi, quod ex parte alia intellectus tam clare uidebit deum, quod in rebus corporalibus uisis deus percipietur, sicut in locucione percipitur uita hominis et sicut cognoscimus animam hominis in corpore ex motibus corporis. Et hunc modum uidendi ponit Augustinus in fine de ciuitate dei, ubi dicit: Sicut homines mox, ut aspicimus, non credimus uiuere, sed uidemus. Ideo licet diuina essencia, que est res uisa, sit semper eadem, non tamen ab omnibus equaliter uidetur et hoc non est ex defectu rei uise, sed ex maiori capacitate uidentis aut ex minori et hoc est ex merito proprio uel maiori caritate, secundum quam quis magis aut minus recipiet de lumine glorie, per quod diuina es sencia uidebitur. Cum ergo illud lumen glorie in diuersis sit diuersum et potencia intellectiua diuersimode sit disposita, oportet quod diuersimode intelligatur deus a sanctis, sicut idem sol a diuersis diuersimode uidetur secundum oculorum claritatem et eadem littera a legentibus. Unde sicut stella a stella differt in claritate, sic et resurreccio mortuorum et uisio beatorum. Sed utrum anime beate diuinam essenciam uidentes omnia alia in ea uideant. Respondetur secundum Sanctum Thomam, quod non omnia alia in diuina essencia uident, quia non comprehendunt diuinam essenciam. Non enim est necesse, ut sciens causam eius effecuts omnes cog noscat, nisi totam causam comprehendat, quod tamen non competit intellectui creato, unusquisque enim uidens essenciam diuinam tanto plura in ea cognoscit, quanto clarius ipsam intuetur. Unde unus potest alium instruere, unde et sciencia sanctorum usque in diem iudicii potest
[fol. 155v]
augeri sicut et sciencia angelorum. Nam illuminare et perficere sunt actus ierarchici, quibus non solum homines, sed eciam angeli superiores inferiores docent. Unde non est credendum, quod anime beatorum omnia sciant, que apud uiuos geruntur, nisi quantum eis re uelatur pro gloria dei et gaudio sanctorum cumulando. Illud tamen, quod beatus Gregorius in dyalogorum libro dicit, quid est, quod nesciant, qui scientem omnia sciunt, intelligitur de potencia propinqua, scilicet quod scire possunt, si speculum uoluerit eis reuelare. Non enim ad mag nam dei gloriam spectat aut ad salutis profectum siue gaudium, si sanctorum anime uiderent bibentes in taberna aut hastiludentes in foro uel aliquod huiusmodi. Sed dicitur in Psalmo: Gloriam regni tui dicent et potenciam tuam loquentur, non secularium uanitatem. Unde posset aliquis dubitare, utrum sancti in patria existentes cognoscant oraciones nostras ad deum et eciam ad ipsas fusas. Ad hoc respondetur, quod dux est cognitio animarum sanctarum sicut et angelorum, quedam uespertina siue naturalis rerum in proprio genere et hac non uident ea, que apud nos geruntur propter rerum absenciam, que facit rem in proprio genere nesciri. Alia uocatur matutina cognicio sicut cognicio rerum in uerbo siue in speculo beate trinitatis. Hac uisione uident quedam, uidelicet que ad dei gloriam et proprium honorem pertinent, quedam uero non uident in pertinencia, scilicet nisi in quantum eis diuina sapiencia reuelat. Quamuis enim diuinam essenciam uideant, non tamen illa omnia uident, quia non uident illam secundum totalitatem uirtutis sue, tamen uident ad eorum laudem et beatitudinem pertenencia. Cum igitur per oraciones sancti laudantur et ad eorum
[fol. 156r]
laudem pertinet, quod oracionibus nostris inuocentur et quod inuocantibus subueniant. Dicendum est, quod omnino sancti oraciones nostras uident et cognoscant. Et si quis diceret, cur sancti non exaudiunt oraciones nostras, cum eas cog noscant, et magis caritatiui sunt quam in presenti erant et miserias nostras sciunt. Ad hoc respondetur, quod eorum uoluntates, cum sint rectissime, et uident uoluntatem diuinam clarius quam nos, ideo ipsi conformati diuine uoluntati solum illis subueniunt, quibus diuina uoluntas uult subuenire et, prout uident illum esse dispositum, qui orat, aut prout sciunt illi expedire, qui orat aut qui uota sua offert, quia eciam discretus prelatus subditi sui desiderum non debet semper adimplere, sed aut negare aut differre secundum subditi sui utilitatem. Unde sancti non exaudiunt ad uoluntatem, sed ad utilitatem et ad dei gloriam. Ex illo sequitur, quod preces sanctorum, quantum est ex parte eorum, semper ex audiuntur pro nobis, quando petunt, quia non petunt nisi illud, quod deus uult exaudire, et hoc cognos cunt. Sed quod non exaudiuntur semper, hoc est ex indis posicione nostra. Unde Ieremie 15 dicitur: Sic steterit Samuel et Moysis coram me, non est anima mea ad populum istum. Unde non exaudiuntur propter maliciam populi. Sed utrum aliquis in statu uie existens diuinam essenciam uidere possit? Respondetur secundum Sanctum Thomam et Richardumin scriptis quarti: Perfecta hominis beatitudo consistit in perfectissimo actu suo. Ille autem actus est intelligere id, quod est nobilissimum obiectum scilicet deus. Intel ligere autem deum in presenti uita secundum modum na turalem et per modum abstraccionis et per speculum
[fol. 156v]
in enigmate, secundum quod Paulus dicit eo, quod sit summe bonus potens iustus et cetera, sic deus potest uideri. Es sencia autem dei inmediate per intellectum naturaliter non potest capi sine habitu glorie, quem lumen glorie dicimus, quo mens leuatur super naturam suam concreatam. Et quia illud lumen glorie naturaliter haberi non potest, ideo nec uidere diuinam essenciam potest ueraciter. Potest autem deus hoc lumen infundere, ideo mens humana potest super se leuari et quasi supra sensum rapi et sic uidere diuinam essenciam. Nec tamen ideo est beatus simpliciter, sed tantum secundum quid, secundum quod participat in actu beatitudinis, sicut corpus graue participat actum agilitatis, ut patet in Aba cuck Danielis ultimo, et actum impassibilitatis, ut patet in tribus pueris. Unde dicit beatus Thomas, quod Moyses semel uidit deum per essenciam suam. Numeri 12, ubi dominus de eo dixti ad Aaron et Mariam: Ore ad os loquor ei et palam et non per enigmata et figuras deum uidet, ubi ostenditur impleta fuisse eius peticio, quam petebat. Exodi 33: Ostende michi faciem tuam, ut Augustinus ait. Et oportet in illo statu animam uidentis omnino ab actu sensuum abstrahi. Unde dict Augustinus12super Genesim ad litteram, quia deum nemo per essenciam uidere potest, nisi ab hac uita quodammodo moriatur, siue omnino exiens a corpore siue auersus et alienatus a sensibus corporalibus. Sic et sanctus Paulus 2e Corinthios 12 in raptu uidit diuinam essenciam, quia dicit glosa: Deus ostendit apostolo uitam, qua uidendus est in eternum, ut patet per Augustinus in libro de uidendum deum. Et 12o super Genesim ad litteram et questione ad Orosium idem testatur: Aliorum autem sanctorum nullum legimus hoc modo deum in hac
[fol. 157r]
uita uidisse, quamuis de beata uirgine id modo excel lenciori quam iam est dictum crebrius factum fuisse, nemo dubitet nulla hoc ipsum scriptura necessario attestante. Cum autem inenarrabilia sint beatorum gaudia, quomodo aut calamus noster aut lingwa nostra ea ualeat explicare? Unde canimus in ymno: Que uox, que poterit lingwa retexere, que tu martiribus munera preparas, ymmo omnibus sanctis? Excedit siquidem inmensitas gaudiorum illorum, omnia que de illis possunt excogitari, cum omnia, que desiderantur, ibi habentur et nulla assunt ibi, que timentur. Unde sicut Anshelmusdicit, se gladius ignitus posset omnia membra corporis penetrare, in tali corpore non esset membrum, quod non ardentissimis repleretur doloribus. Sic econtra in corporibus sanctorum omnia membra quasi inebriata sunt inmensitate gaudiorum. Unde dicit psalmista: Inebriabuntur ab ubertate domus tue et torrente uoluptatis tue potabis eos. Et in presenti amici dei comedunt et bibunt et in futuro in ebriabuntur karissimi, sicut dicitur Canticorum 5to: Comedite, amici, et bibite et inebriabimini, karissimi. In abyssum enim deliciarum ferentur sancti sicut in camino gaudiorum. Unde si omnia huius mundi gaudia, que mens humana excogitare potest, in unam massam comportarentur, in comparacione minimi gaudii illius quasi nichil computarentur et si hoc scire uo lumus, fidem adhibeamus dicits et scriptis beatorum Augustiniet Ieronimi, qui iam illa gaudia sunt feliciter experti. Scribit si quidem beatus Augustinus ad beatum Cirillum episcopum de morte et gloriosa apparitione sanctissmi Ieronimi, quod cum die quadam in cella quiescens de gaudiis et gloria animarum beatorum mente deuota tractaret, subito lumen ineffabile cum inestimabili odorum fraglancia eidem affuit uocemque
[fol. 157v]
huiusmodi sese alloquentem audiuit: Augustine, AugustineQuid queris? Putas ne breui inmittere uasculo mare totum, breui pugillo orbem includere, mare concludere, ne usitatos exerceat motus? Que oculus nullius hominis uidere potuit, tuus uidebit? Que auris nulla per sonum audiuit, tua audiet? Que cor humanum nullatenus intellexit nec eciam cogitauit, estimas te intelligere posse? Infinite rei quis erit finis? Inmensaque res, qua mensura mecietur? Potius totum mare in artissimo clauderetur uasculo, potius orbem terrarum paruulus teneret pugillus, potius a motu con tinuo celum desisteret quam gaudiorum et glorie, quibus beatorum anime sine fine potiuntur, intelligeres minimam particulam, nisi ut ego experiencia docereris. Differ adhuc breue spacium, donec impleatur uite tue cursus. Hic non queras, que non ab aliquibus, nisi quo tam feliciter propero, inueniri possunt. Hic satage opera talia execere, ut post modum ibi, que hic aliqualiter intelligere cupis, totaliter in eternum habeas, quo, qui intrant, nullatenus exeunt. Tunc interrogatus, quis esset, Ieronimum presbyterum, cui epistulam destinare decreuerat, se esse fatebatur, qui eo die in Bethleem iude carnis onere deposito, splendore omnium et pulchritudine ac celesti gloria esset coronatus. A quo beatus Augustinus quesiuit, utrum beatorum anime aliqua uelle possent, que nequeant obtinere. Cui beatus Ieronimus respondens animas beatorum sic in illa gloria asseruit esse in deo solidatas et firmatas, quod nulla esset in eis alia uoluntas, nisi dei et nichil uelle possunt, nisi quod deus uelit, ideo quecumque uelint
[fol. 158r]
obtinere possunt et quecumque uolunt, deus uult et ad implet. Nullus, inquit, nostrum suis hic fraudatur deside riis eciam minimis, quia nichil preter deum aliquis nostrum optat. Quoniam uero semper, ut uolumus, deum habemus et nostra semper sunt desideria plenissime adimpleta. Ecce hic gloriosissimus beatorum gaudiis iam gustatis et perceptis testatur plenitudinem ibidem esse gaudiorum et nichil adesse tristiciarum. Et quid adhuc amplius ad hoc addemus? Deficiunt uerba, cogitaciones cordis non sufficiunt, racio obstupescit, cum ad perscrutanda tanta gaudia animus se conuertit. Nempe si omnis lingwa tam angelica quam humana, ymo si omnia terre gramina, omnes gutte maris, quelibet arborum folia uerterentur in lingwas nec minimum gaudiorum in illa celesti aula possent aliquatenus explicare. Unde, o frater, et me et te ac ceteros omnes mitto ad experien ciam tantorum gaudiorum, ubi non uerbis nec cogita cionibus opus erit, sed omnes sensus omnia membra in continuo extasi rapiuntur seque, ut ita dicam, non senciunt pre magnitudine et abysso gaudiorum, que ex continua experiencia non uilescunt, sed ibi con tinue renouantur, et fugiet dolor, gemitus atque sus pirium et gaudium et leticiam sancti obtinebunt et leticia sempiterna super capita eorum.

De beatitudine perfecta hominis utriusque in patria eiusque glorifi cacione perpetua et enumerantur uite celestis ibi quam plurima bona. Capitulum nonum.

Conferunt non modicum pretacta de penis et gaudiis sedulo meditata, ad mortis debitam necessariamque preparacionem cuique ab hac uita secure
[fol. 158v]
egredi cupienti. Unde ad salutis profectum af fectumque incitandum, attencius meditari conuenit eterna, de qua nunc agimus et quam cum deo assequi gloriam aliquando speramus, patriam scilicet nostram futuram omnibus deliciis et diuiciis opulentissimam atque ple nissimo gaudio eternaliter duraturam, ibidem sus cepturi nostrorum laborum premium palmamque gloriosam. Ad quam quidem tam felicem precellentemque patriam a tali eius ac tanto principe uocati, si libuerit, ibimus gau dentes triumphantesque ac pro deuictis tam in manibus hostibus nostris leta trophea referentes. Ibi nos exci pient magno cum plausu obuia nobis milia angelorum, ibi occurret ingens eorum, qui recte sancteque mundo uixerunt atque infinitum agmen. Ibi innumerabilium con fessorum sacer et preclarus ordo, ibi sacerotum prestantissima et ueneranda turba. Ibi monachorum conferte ac exultantes caterue, ibi longa eorum celebrisque societas, qui excellenti suo ingenio salutiferisque doctrinis, diuinas leges uel desiderunt uel auxerunt, hiis se ad iungent plaudentes dulceque modulantes candidatarumuirginum chori, necnon instructe longo ordine martirum acies quesiti triumphi palmas ac uexillas gestantes. Mox uenerando insignes uultu atque habitu apostoli, patriarcharum quoque ac prophetarum grauis et gloriosus senatus, post quos saluator orbis Ihesus Christus dominus noster triumphale superate mortis uexillum manu pro tendens, caramque una secum matrem splendidiorem sole, candidiorem niue, coronis undique et monilibus radiantem excelso in solio tenens. Tunc tota ipsa beata omnipotensque trinitas, ex pura sua inaccessibilique
[fol. 159r]
luce circumplectetur nos exosculabiturque tanto cum honore ac gloria ad se uenientes eternoque secum gaudio futuros, propria singulos et digniore uti cuiusque merita pos tulabunt in sede collocabit. Tunc se quante maiestatis quantique splendoris sit, omnibus palam demonstrabit, tunc eam uidebimus omnes contemplabimur atque ama bimus, qua nichil expecari potest amenius atque delectabilius. Tunc patris potenciam, filii sapienciam, spiritus sancti benignissimam clemenciam perspicue cognoscemus, tunc incomprehensibilia illius archana petrantes ueritatem ipsam certius manifestiusque intuebimur, tunc uidentes, intelligemus intelligentes amabimus, amantes delectabimur, delectantes dulci eius suauitate perfruemur perfruentesque omnium quecumque optabimus, compotes erimus. Hic ebetat uisus, mutit lingwa, manus deficit, stupet racio omnisque deiecte caligat mentis obtutus, cum ea aggredimur, que nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis unquam ascendit. Hinc beati Gregorii Nazanzemtheologi maximi quam eximia sint uerba, huic nostro proposito obsequencia attencius libeat auscultare: Si quis, ait, arbitratur deum posse cognoscere, in quatum deus est, non sanam mentem habet, nisi quemadmodum si umbram solis in aqua respiceret, solem intueri putaret uel hostii pulchritudine admiratus domum intus uidere existimaret. Alius sane alio sapiencia prestancior existit, qui cum plura uidet, plus attrahit splendoris, sed tamen omnes dignitate dei, que lumen uel ad inferiores sunt, hoc lumine tenebre tegunt
[fol. 159v]
atque preoccupant. Neque uero, si aliquis nubem intuitu scinderet aut fulgorem summi luminis penetraret, hoc ad deum cognoscendum sufficere uidetur, qui omnia sui presencia replet quique totus uniuersos celos occupat et mentibus sapienciam prebet ac mentis ictus refugit. Sed quod excellentius testimonium est, raptus Paulus usque ad tertium celum uidit archana dei, que non licet homini loqui, uidit et consternatus est humi confestimque ceciderunt super eum tenebre. Hec ille. Unde eciam beatus papa Gregorius: Que enim, inquit, lingwa uel quis intellectus capere sufficit, illa superne ciuitatis quanta sint gaudia, angelorum choris inter esse cum beatissimis spiritibus glorie conditoris assistere, incircumscriptum lumen uidere, presentem dei uultum cernere, nullo mortis metu affici, incorrupcionis perpetue, munere letari. Ubi ex sentencia Augustini lumen in deficiens, ubi gaudium sempiternum, ubi uita perhennis et inmortalis et leticia sempiterna cum angelis et apostolis, ubi lux lucis et fons luminis, ubi ciuitas sanctorum Ierusalem celestis, ubi conuentus martirum et patriarcharum, Abraham, Ysaac et Iacob et sanctorum omnium, ubi dolor nullus nec tristicia post gaudium, ubi nox effugiet et senectus non apparebit, ubi caritas in explebilis, ubi pax indiuidua, ubi assistunt angeli et uniuerse potestates, ubi manna, id est cibus celestis, et uita angelica. Et ut infinita breui comprehendantur eulogio, ubi omnis dolor et omne malum non uidebitur et omne bonum non deesse unquam potest. Ubi denique, ut dicit Effrem, laudatio et exultacio
[fol. 160r]
et iocunditas sempiterna est, ubi fulgebunt iusti sicut sol, ubi letabuntur leticia inenarrabili, ubi deum uidebunt, quod bonorum omnium est potentissimum, ubi nobis Christus demonstrabit omnem gloriam patris et officia sanctorum angelorum, ubi adorabimus patrem matrys sanctis, ubi sine fluctibus et perturbacionibus uite uiuemus, ubi choris miscebimur sanctorum, ubi auferentur ab oculis nostris lacrime, que puppillas oculorum nostrorum obnubilant, ubi cantabimus et di cemus: Mirabilis es, domine, in sanctis tuis, confitebimurque domino, quia repleti sumus misericordia tua, et exultauimus et letati sumus in omnibus diebus nostris. Ubi demum, sicut ait beatus Bernardus, premium est uidere deum, uiuere cum deo, qui est omnia in omnibus, et habere deum, qui est summum bonum, in quo est summa felicitas, summa iocunditas, uera libertas, perfecta caritas, eterna securitas, secura eternitas. Ubi est uera leticia, ple na sciencia, omnis pulchritudo et omnis beatitudo. Ubi pax, quies, bonitas, lux, uirtus, honestas, gaudia, leticie, dulcedo, uita perhennis, gloria, laus, requies, amor et concordia dulcis. Ubi uidebunt eum ad uoluptatem, perfruentur ad iocunditatem. Ubi iustus in eternitate uigebit, in ueritate fulgebit, in bonitate gaudebit, sicut habebit permanendi eternitatem, sic cognoscendi facilitatem et quiescendi felicitatem, ubi quod semel adipiscitur, semper tenetur, ubi requies a laboribus, pax ab hostibus, ubi nulla tristicia, nulla angustia, nullus dolor nec timor nec labor nec mors, sed perpetua sanitas semper perseuerans,
[fol. 160v]
non malicia, non carnis miseria nec ulla omnino necessitas, nulla egritudo ieiunii, nulla temtacio inimici, non peccandi uoluntas nec delinquendi facultas. Ad hanc igitur tot tantisque bonis abun dantem tamque felicem ac prepotentem patriam, quam fide tantum cognouimus, erigamus eciam spem nostram, me ditantesque iugiter, quam ingens sit illius amplumque et incorruptum, quod sperare possumus bonum, ita con stanter et perseueranter, durum hoc et asperum iter uite nostre perficere studeamus, ut exacta hac tempo raria peregrinacione fessi tandem ad eam remeare et cum summo rege illa eterna frui quiete ualeamus. Nulla itaque nos, ut inquit Gregorius, aduersitas reuocet, quia et siquis ad locum propositum ire desiderat, eius desiderium quelibet uie asperitas non inmutat. Nulla nos prosperitas blandiens seducat, quia stultus uiator est, qui in itinere amena prata conspiciens obliuiscitur, quo tendebat, toto itaque desiderio ad supernam patriam animus anhelet, nichil in hoc mundo appetat, quod constat, quia uelit aut nolit cicius relinquet, ut si pastoris celestis ueraciter oues sumus, quia in uie delectacione non figimur, eternis pascuis in peruencione sociemur.

De materia et obiecto gau diorum in celo multiplici et recitantur ibidem in specie quam multa et maxima ualde gaudiosa plurimumque iocunda. Capitulum decimum.

Iam tandem post omnia premissa, o anima mea, ad te ipsam reuertere atque de corporis tui egressa papi lione in hostia tabernacui tui stans pedem intencionis
[fol. 161r]
fige, gloriam dei de loco sancto suo pertransire conspice, presentis quoque laboris mercedem grandem, non condignam passionibus huius temporis ante oculos tibi pinge et pictam assidue inspice, et ad inspectam iugiter anhela. Di lata os tuum, expande nunc affeccionem tuam, purga intellectum tuum a uanis fantasmatibus mundi, affectum ab inquinamentis mundi et carnis, quia nisi purgatis simis intellectibus gloria dei sapide contemplatur et a purissimis affectibus celestis illa merces et quam suauis est dominus hic degustatur. A multis enim in hac uita sub tiliter speculatur, a quibus gustu mentis infecto minime degustatur. Fige ergo oculum contemplacionis primo ad inferiora et uide, quantum gaudium erit beatis, dum conspiciunt, quod presentis miserie pericula euaserunt, quod impios et crudeles iudicante deo prostrauerunt, quod in hac uita penitentes pro peccatis satisfecerunt, quod in enarrabiles eternos cruciatus euaserunt, quod de exilio tam linginquo et tam misero, ad talem peruenerunt patriam. Patriam, inquam, altam, spaciosam et mirabiliter luminosam, non egentem luna neque sole, quia dominus sol iusticie et candor lucis eterne lux eius est et lucerna eius est agnus, patriam edificiis gloriosam, quia magnifica in domiciliis patriarcharum, in habitaculis prophetarum, in tabernaculis apostolorum, in castris martirum, in claustris uirginum, in cenobiis confessorum, in thro nis angelorum et gloriosis mansionibus singulorum beatorum. Patriam diuiciis opulentam, auro ful gentem, gemmis preciosis fulgurantem et in omni, quod
[fol. 161v]
delectant decoram et quod humanum desiderium affectat affluentem, quoniam ibi est uita sine morte, iuuentus sine senectute, lux sine tenebris, pax imperturbabilis, libertas semper durabilis, potestas insupera bilis, gloria et honor interminabilis. Ibi iubilancium et regem glorie laudancium omnium preclara et dulciso na resonancia, ibi aperiencia, diuicie gloriose et omnes thesauri eterni regis et dabuntur prciosa munuscula et gloriosa xenia ad letis uenientibus de regione certaminis et pugne unicuique iuxta merita strennuitatis sue. Martiribus corone uictorie, uirginibus serta pudicicie, doctoribus aureole decoris, confessoribus insig nia honoris. O quam digne de hac patria dictum est, melior est dies una in atriis tuis super milia. O quam gloriosum est regnum dei, in quo sic cum Christo regnant omnes sancti. O desiderantissima ciuitas celestium incolarum. O iocundissima dies introitus in tale collegium supernorum. Festina igitur, anima mea, pre cinge te, curre, stude peruenire ad hanc societatem. Recedat iam amor seculi, inflammet te iam amor regni dei, ubi perhennis leticia regnat, ubi nulla ad uersitas turbat, nulla molestia inquietat. Ubi uacatur diuinis laudibus sine intermissione, sine desidia sine fatigacione, sine labore, sed cum summa ex ultacione. Ubi omne, quod placebit, aderit et omne, quod displicet, deerit. Ubi uera iocunditas, ubi optata societas, ubi illud uerificatur: Saciabor, cum apparuerit gloria tua. Et illud inebriabuntur ab ubertate domus tue. Ecce unde exultant sancti in gloria
[fol. 162r]
ex contemplacione eorum, que conspiciunt circa se, uidelicet gloriose patrie et societatis felicissime. Cum enim nullius boni sine socio iocunda possit esse possessio, recte cin gulus beatitudinis inde excrescit, ut ibi secundum Anshelmumquisque tantum gaudebit de alterius gaudio, quantum de proprio, et quod in unoquoque defuerit, illa celestis beatorum mutua caritatiua societas adimplebit, ita, ut quisque habebit illic in proximo, qui factus est alter ipse, quod minus habuit in proprio merito. Ibi consolaberis de patriarcharum humilitate perfectissima, de prophetarum credulitate certis sima, de apostolorum caritate ardentissima, de constancia martirum, de pietate confessorum, de castitate uirginum purissi ma. Et quia scriptum est, hec est uita eterna, ut uideant te deum uerum et quem misisti Ihesum Christum, pensa consequenter, o anima, quanto gaudio exultent sancti contemplantes supra se hominem Christum, gloria et honore magnificentissime coronatum, in throno mayestatis residentem, ubi plenarie inno tescit misterium incarnacionis et illa ineffabilis unio diuinitatis et humanitatis, qua factum est, ut homo sit deus et deus homo, dum pensant sancti, quomodo merito passionis ipsius beatificam gloriam adepti sunt, dum uident genus humanum pre angelis honoratum et dignificatum, ut homo sit dominus et deus angelorum, quantum utique miles gloriaretur, si quis de suo genere ducibus obmissis in imperatorem assumeretur, retentis armis et uoce sui generis. Si enim homo mortalis mortalem hominem, quem fama predicat excellentem sapienciam, sanctum in uita, choruscantem in mirificencia tantum affectat presencialiter aspicere, quantum utique affici deberet homo et expandi humanus affectus ad uidendum faciem Ihesu Christi domini nostri, qui ultra hec omnia factus est homo,
[fol. 162v]
ut hominibus uisibiliter apparens eos de celestibus eru diret, sua passione redimeret et suis meritis ad eternam gloriam proueheret. In hiis itaque et similibus homines beatos Christum contemplando amplioris gaudii materiam sanctis angelis intelligis reperire, ita et contemplando reginam celi in throno filii a dextris assidentem, quando pensant, quomodo ipsa genitrice mediante deus pro eis factus est homo, frater hominum, redemptor hominum et descenderit per eam ad homines, ut pateretur pro hominibus et, dum innotes cit, quomodo ipsa interuentrice ad filium consecuti sunt, in uia peccati remissionem, gracie collacionem et iam in patria eterne beatitudinis adepcionem. Deinde, o anima mea, diligenter considera, quomodo beati exultent contemplacionis oculo in seipsos reflexo, pensantes, quomodo iam per intellectum deum uident intuitiue, quem tam laboriose per creaturas discursiue diu quesierunt, eum iam per affectum amplexantur presencialiter, quem absentem cupierunt tam ardenter, eum per memoriam tenent in propria specie, quem solum conceperunt similitudinarie, contemplantes super hoc taliter gloriam anime in corpus redundare, ut suscipiat uigorem impassibilitatis, splendorem claritatis, miram agilitatis promptitudinem, penetratiuam subtilitatis aptitudinem, ualidissimam sensualitatis acumen. Sed usque quo hiis immoror beatorum accidentalibus gaudiis de creaturis haberi possibilibus, que quidem beatitudinem ornant, sed non con stituunt, nullius momenti comparacione ad gaudium spirituale beatificum, quod concipiunt, desiderabilissimam contemplantes faciem diuine maiestatis. Nunc ergo, anima mea, hiis incitata creatis gaudiorum obiectis et nullatenus saciata,
[fol. 163r]
conuerte contemplacionis aciem in candorem lucis eterne et speculum sine macula dei maiestatem, in quo con templantur beati ineffabilem trinitatem ac creature uniuersitatem, quemadmodum speculum uitreum representat et sui pulchritudinem et inspicientis faciem et rerum circumiacentium seriem et habitudinem. O si tam pulchra est uisu mundi machina, quam pulchrior est, qui fecit omnia. Si tam delectabilis est species creature, quanto delectabilior facies creatricis essencie. Si tam mirabilis rerum natura, quam mirabilior summe trinitatis figura. Si delectant creaturam alta intelligencia, in deo noscuntur omnia. Si delectant scire futura, in eo cernuntur hec et quelibet obscura. Quid enim est, quod nescire pos sint, qui uidentem omnia uident? Subaudi potencia propinqua, o anima mea, que naturaliter scire desideras, hoc speculum uidere labora, in illo studere et legere desidera, quia hoc semel uidisse omnia est didicisse et pro nichilo habe, quidquid Platospeculatus est de theoria, Aristoteles de philosophia, Ptho lomeus de astronomia, quoniam quidquid hic de ueritate intel ligere possumus, minimum est eorum, que ignoramus aut que uisuri deum sicuti est congnoscemus. Ibi autem uacabimus et uidebimus et affluemus et mirabitur omnis oculus, quoniam nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, que preparauit deus diligentibus se in regno glorie sue, ubi innotescet incogitabilis diuinarum ypostasim pluralitas, ubi ineffabilis filii a patre generacio patebit, ubi ab utroque spiritus sancti inenarrabilis spiracio omnibus clarebit et aperto plenarie tocius trinitatis misterio, reuelata facie gloriam domini speculantes
[fol. 163v]
transformabimur in eandem similitudinem. Quis sapiens et intelligens hec omnia, iam non allicitur, iam non sic afficitur, ut cupiat dissolui et esse cum Christo, ut efficaciter mortificet carnem, ut spiritu uiuat, hylariter renunciet mundo, ut celum possideat. Mirum si is christianus est sperans intrepide obtinere celestia, credens feruide obtinere Christi promissa. Quid enim in hoc refert sic credere et uidere sic sperare et iam tenere? Reuera consequens est, ut qui taliter non afficiuntur celestium gaudiorum contemplacione, nec mouentur eorum promissione aut fidem habeant torpentem aut spem focillantem aut certe carnalis et mundana dulcedo eis nimium assueta, huiusmodi sapere ipsis non permittit aut fatue confidunt se posse simul duobus dominis seruirecontrariis scilicet carni et spiritui et simul mundo placere et deo gratum seruitium impendere uel confidunt sine medio de solaciis mundi euolare ad gaudia celi. O stolidissimi mortalium sic decepti, sic excecati, sic carni et mundo alligati, ut quid propter gloriam temporalem perditis gloriam eternalem? Qui solacia mundi preponitis gaudiis paradisi, qui propter inedias carnis perditis de licias beatitudinis, qui preciosas animas damnatis omnibus pure corporalibus digniores, ut lucremni uiles res et honores, qui propter momentaneum quod delectant incurritis eternum, quod cruciat. Et quis nisi omnino stultus non eligeret esurire per momentum, ut in eternum saciaretur, tristari per momentum, ut in eternum letaretur, contemni per momentum, ut in eternum honoraretur, egere per horam, ut eternaliter ditaretur. O mortalis homo
[fol. 164r]
insignitus dei ymagine, decoratus eius similitudine, desponsatus fide, redemptus precioso sangwine, de putatus cum angelis, capax eterne beatitudinis, he res regni celestis. Quid tibi cum carne, quid tibi cum mundo? Si singulas horum miserias solaciorum enumerare libuerit, inuenies, quam onerosa sint, quam dolorosa sint, quam sint dolosa, quam sint uana et quantorum bonorum impeditiua . O stultissime homo, cur terram desiderabilem lacte et melle manantem pro nichilo habes et in ualle lacrimarum delicias queris? Quid hic inuenisti, quod te ita fascinauit, ita excecauit, sic exfatuauit? Numquid non nosti naturam gaudii mundani, cuius extrema luctus occupat, et naturam carnalium deliciarum, quod in capite applaudant et cauda scorpionum more pungant? Quid est, o homo, quod lac terrene dulcedinis sic est placidum tibi et sapidum, ut ab uberibus mundi nemo te auel lere poterit? Quomodo non erubescis iam uir factus et gran deuus adhuc adherere uberibus nutricis infancie tue? O barbare, nonne sentis omnia terrena oblec tamenta aculeis plena et amaritudinibus conspersa ad finem, ut, quandoque ablacteris et cibo solido et salubri fruaris et conforteris, ut in fortitudine cibi illius ambules usque ad montem dei Oreb? Et quid delectacionis quidue perfeccionis, dignitatis et honoris hic adipisci poteris, cuius non decuplum ymmo millecuplum illic perpetue hereditabis? Si cupis sensibus deliciari, illuc propera, ubi affluet de liciis uisus pulchritudine et claritate, auditus in dulci armonica sonoritate, gustus in dulcedine saporum, olfactus in fragrancia odorum, tactus
[fol. 164v]
in conuenientissima proporcione tangibilium obiectorum. Si cupis esse liber et nulli nisi deo subici, illuc propera. Si cupis honoribus et decoribus honorari, si cupis uirtutum bonis locupletari, si cupis diuiciis ditari preciosis, si cupis scienciis omnibus illustrari: Quid multa? Si cupis omni, quod cupis, saciari, illuc propera et in hiis omnibus perhenniter gloriaberis et iocundaberis in eternum in eis.

De conclusisone finali tocius tractatus, in qua cuncti auisantur, ut se, dum uiunt, taliter ad mortem preparent, quantus tormenta euadere celestisque patrie gaudia feliciter ualeant obtinere. Amen. Capitulum 11m

Nunc demum in calce presentis qualiscumque opusculi post descripta gehenne tormenta, postque con specta beatitudinis gaudia, necessario restarent reme dia quedam curatiua simul et consolatiua adducere, quibus Christi presentandus terrificis tribunalibus se posset utcumque releuare, sed terret non modicum uillici sentencia, fodere, inquit, non ualeo, mendicare erubesco, excludentes utique post deposicionem a uillicacione tam remedia per se et a se re quirenda quam et ab aliis sibi conferenda, scilicet penitencie opera esse ablata et mendicata suffragia sibi esse denegata, nec enim regredi ualet ad statum penitencie et nulla spes superest ab aliis sibi merita communicari, ideo omnis consolacio est sublata, sicut illis uirginibus fatuis, quibus dicentibus et pulsantibus: Domine, domine, aperi nobis, responsum acceperunt a sponso: Nescio uos. Neque emere ualentibus neque a sapientibus uirginibus mendicare uolentibus neque cupientibus aliquod remedium inuenire potuerunt, sic et huic presentato ante tribunal Christi, si non prius olim sibi comparauerit inconsolatus et confusus recedet. Consilium igitur illius eiusdem uillici amplectendum est, dum adhuc ducat tempus uillicacionis,
[fol. 165r]
ut quilibet se prudenter agat, ut faciat misericordiam primo anime sue deo placere, primo studens, deinde proximo suo primo corpus proprium refrenans ab illicitis, penitencie opera studiosissime complens, dum adhuc uacat, ante deposicionem uillicacionis a seipso racionem exigendo, si pure omnia peccata confessus sit, si dignos fructus penitencie egerit, si nichil remordens in conscientia sit, semper fodiens castigando corpus suum, mendicans a deo ueniam peccatorum et a sanctis gracie impetracionem et boni finis consumacionem , ut cum ipse defecerit, illi eum in eterna tabernacula recipere dignentur taliterque in presenti uita semper persistens, ante illud tribunal, cum copiosis mercibus, quantum creature licet impauidus presentabitur, fiduciam in domino firmans, qui suos confortans dixit: Nolite timere pusillus grex, quoniam placuit patri uobis dare regnum. hiis itaque digne pensatis, michi et michi similibus iudico ad salutem expedire mundum scilicet et omnia, que transeunt prorsus contemnere, ab omni creatura et sollicitudine aliorumque regimine alienum et quietum existere, dignos penitencie fructus peragere et tanquam auiculis implumibus in nidulo sancte religionis quiescere atque in umbra solitudinis pacatum delitescere, ubi meam nuditatem ualeam solus recondere et pallio breui ac minuto eandem utcumque operire. Nempe ut superius docuisse me recolo, id ipsum nunc iterum dico et sencio, ad bene moriendum obseruatis reliquis, ubi supra salubribus do cumentis a curis potissime et sollicitudinibus huius seculi feriatam uitam multipliciter esse accommodam. Ideo sub illa cautela infirmantium stilus hucusque processit. Qui stilus, ut uerum fatear, citra propositum in longius processit quam estimabam. Quippe magnitudo rei prenitente scilicet felicis mortis et paucitas hominum se ad hanc bene disponencium et multitudo ipsa morte periclitantium excessum facere coegerunt. De qua prolixitate, quia
[fol. 165v]
eam induxit caritas, peto ueniam michi concedi, similiter et de inculto stilo, quia ornatum uerborum et splendorem foliorum non putaui necessarium, sed solum fructuum ubertatem, si quis ex hiis dictis meis prouenire possit. Deuota enim mens et igne diuini amoris ardens solum id querit, unde igniculus possit sumere incrementa. Ideo et rei utilitas breuitatem uerborum exclusit et ardor caritatis composicionem uerborum splendoremque eloquencie denigrauit. Hunc remittens rethoricantibus et comitantibus in palaciis et consistoriis ac in scolis, qui sua uentosa loquacitate de iurium inuolucionibus formalitatibus quidditatibus esse et essencialiter uilibus platonicis et nodosissimis ques tionibus totum tempus uite sue uanis delectacionibus consumunt, qui parum estimant de hac arte moriendi et quasi in som nis de ipsa fantasiantur, cum nichil harum suarum uanitatum secum delaturi sint ad tribunal Christi. Quos arguens Moyses: Utinam, inquit, saperent et intelligerent ac nouissima prouiderent neque tunc hec erunt in memoria, quia, cum agetur de penis, cessat omnis silogistica disputacio et tunc experturi sint, quantum eis profuisset relictis illis uanitatibus, huic arti uti lissime bene moriendi intentos fuisse. Qui uero eidem arti in presenti operam dederint, quam hic stilus descripsit, gratum me habebunt, quia eam me putaui docere, quam nescio, an ego ipse didici in praxi,licet docere curaui in speculacione. Si qua tamen inueniantur in illis seruire recta intencione ad tempus uel necessitate cogente aut utilitate communi suadente, pedem tamen non figentes in ipsis, sed retrahentes et aliquando huic arti se applicantes nouerint se a fructu artis huius non esse alienos, de quo quidem fructu, quantus sit, beatus Augustinus cum in rem sua quadam uice conferens, ut ipse testatur libroIX confessionum , sermonem ad eum finem produxerit, ut omnium carnalium sensuum quantalibet delectacio in quantalibet luce corporea pro illius uite, ad quam suspiramus iocunditate, non comparacione aliqua, sed ne commemoracione quidem digna uideretur. Ibi enim secundum eundem
[fol. 166r]
in fine libri de ciuitate deiuacabimus et uidebimus, amabimus et gaudebimus, gaudebimus et laudabimus.Quod nobis concedere dignetur ille, qui est uia, ueritas et uita, Christus Ihesus per secula benedictus. Amen.

Incipit quarta pars speculi mortis de hys, que post uite presentis terminum secuntur, et primo de presentacione anime ante terribilissimum iudi cium dei et qualis ibidem disceptacio fiet et de malis horribilibus ipsum iudicium comitantibus
[fol. fol. 122v]
et sequentibus quoad impios.Capitulum primum.

Nunc finem tocius huius operis facturus de hys, que post mortem secuntur, pauca subiciam. Nam in superioribus quam plura de eisdem generaliter et sparsim posita inueniuntur precipue in parte prima.Est autem unum inter cetera tunc occurrencia maxime pauendum totisque uisceribus uehementer contremiscendum, presentacio scilicet terribilissima ante dei tribunal, eciam omnibus sanctis terribilissimum ac toti mundiali machine nimis tremebundum, ubi sic discussio et accusacio cogitacionis, locucionis, operacionis et obmissionis usque ad minimum sine spe uenie, sine succursu cuiusque supputacionis aut intercessionis aliquorum sanctorum, cum ibi unusquisque secundum apostolum accepturus sit, prout gessit in corpore, siue bonum siue malum.Opera, inquit, illorum secuntur illos, Apokalypsis 14.

O quid tunc respondebitur? Ibi enimplus ualebit consciencia bona quam astuta uerbaet ibi obmutescet omnis ligwa consciencia accusante aut defendente operibus testificantibus notissime de qualitate preterite uite maxime iudici infallibili omnia scienti. Ibi corda omnium potentum, sapientum, nobilium pallida facie palpitabunt contremiscentque ad instar folii de arbore, quod a uento mouetur. Ibi non erunt in memoria omnes diuicie, honores, dignitates, prelature, carnis uoluptates et que
[fol. fol. 123r]
peruersis uidebantur esse solacii et gaudii, tunc erunt augmentum tormentorum. O ue tunc peccatoribus! Nam mors, que nunc talibus est odiosa auditu, tunc pro maximo solatio desideratur, sed tunc non datur mori, sed quisque talium reseruatur penalitati et adiungitur consortio demoniorum. Tunc deridebunt peccatorem omnes sancti, ymmo et qui in celis inhabitat, deus irri debit eos. Tunc gaudebunt demones super inte ritu peccatoris et qui hic erant instigatores ad culpam, ibi erunt tortores in pena atque testes.

Tunc apparebit, quid hic profuerunt deuotis asperitas et uilitas ceteraque, de quibus pretactum est, que modo multis dura et horrenda uidentur, tunc omni desi derio erunt amplectenda et desideraret quilibet ante tribunal presentandus, quod in suo corpore omnium mar tirum tormenta solus pertulisset. Sed quia hoc hodie absconditum est ab oculis mul torum, ideo dicunt: Durus est hic sermo, quis potest eum audire? Sed secundum beatumBernardumnil tam durum, quod duriori non cedat. Et qui dedignatur hic audire dura, illic uisurus et auditurus est duriora, de quibus scriptura infallibilis copiose testatur. Arescentibus, inquit, hominibus pre timore et expectacione, que superuenient uniuerso orbi et hoc adhuc ante finem mundi. Sed quid fiet post, cum per se apparebit iudex in fine mundi in furore suo, si ex commu tacione elementorum et corporum celestium et terre motu tanta non dubitatur superuentura calamitas
[fol. fol. 123v]
toti orbi contremiscenda? Ideo qui hic timet prui nam, scilicet paruum statum penitencie,irruet super eum ibi nix, quia absorbetur magnitudine innumerabilium penarum.

Magnam itaque profecto affert utilitatem fre quens meditacioeius ultimi diei. Quam quisquis habuerit, mirum est, si non forcior animo suo fiet atque con stancior, si non faciliter omnia terrena, omnia bona transitoria fallacesque omnes mundi contemnet illecebras. Quid enim terribilius horribiliusque cogitare pos sumus quam sedentem in excelso glorie sue throno omnipotentem seuerumque iudicem citantemque sub peremtoria celestis tibiciniis sui uoce defunctam omnem ac superstitem simul mortalium plebem, accusantem quorumcumque reatus et crimina, detegentem atque ante oculos ponentem, quidquid latebat tur pitudinis et obscenitatis, quidquid fraudis et impietatis exprobrantemque immensa in omnes sua beneficia? Quid, inquit, horrendum magis et terrificum audire poterunt aures nostre quam cum angelica illa tuba terribilem sonum dabit, quam cum intonabit longe lateque diuina illa et tremenda uox: Ite, maledicti, in ignem eternum!

Quis explicabit satis unquam erubescenciam et confusionem, qua tunc quisque capietur conscius sui ipsius audiens ab incorruptissimo sapientissimoque iudice obici sibi in faciem immanitatem flagi ciorum suorum denudarique et ab omnibus manifesta fieri singula, que uel praue cogitata uel temere ausa
[fol. fol. 124r]
uel nequiter acta fuerunt? Quis uerbis equabit unquam horrorem, qui tunc subibit mentes prostratas tam longe atque defectas cum amara inprimis irati iudicis communicacione, cum consciencia scelerum suorum, que est prima ultio,ut sapiens quidam ait,dehinc atrocissimorum ministrorum graui et fu riosa insultacione, exclusione quoque celestium deliciarum et quas euitare se minime posse intelligent, infernalium quoque intollerabilium penarum? Quis exprimet unquam merorem et gemitum, qui tunc afflictas animas inuadet, cum apparebit magnus et inconcussus iudex ostentans nunc humanam, quam nobiscum induere carnem non est aspernatus, nunc sputa, alapas, flagella, spinas, uulnera acerbissimamque illam, quam pro reparanda uita nostra sustinuit, et immanissimam mortem?

Inde uero innumerabilia assistencium circumquaque sanctarum et electarum animarum agmina, proferencium pas sim uberrimos ac preciosissimos, quos queque sibi bonorum operum suorum fructus seculo comparauit, monachorum scilicet humilitatem et abstinenciam, martirum cruciatus et penas, uirginum candorem et innocen ciam, confessorum fidem et doctrinam.

Quis enar rabit unquam, quantus ille futurus sit flagiciosorumdolor et angustia, cum ad inferna eternaque sup plicia se iudicatos audientes econtra uidebunt cum superno iudice letantes atque triumphantes chorosque eorum, qui ob bene sancteque actam uitam celestia ad digna quidem factis suis
[fol. fol. 124v]
premia susceperunt? Consideremus eos, qui uel furti uel lese maiestatis conuicti damnatique ad sumenda delictorum suorum supplicia destinantur: Que mens illis, quis animus, cum despectos con fusos inuentosque se uident in conspectu seueris simi iudicis duci suscepturos tristem preparate eis mortis sentenciam, cum luctuosum audiunt tintina bulorum tubarumque sonum perstrepere eorum causa, legi quoque et alta uoce publicari scelera sua titulosque et causas necis, cum se intelligunt traditos in manus tortorum et trucidatorum obprobriosumque omnium spectaculum?

Quibus si nichil uel cogitatu uel uisu potest esse miserabilius atque horribilius, quid de hys dicemus, que coram magno illo, quem nichil fallit, atque eterno iudice gerentur? Quando erit rerum illa facies miseranda magis et horrenda, quandodiuina illa uox celestisque tuba illa tristius perso nabit,quando confundetur quisque magis ac contremis cet audita eterne damnacionis sue sancta iusta frustraque ullo appellacionis adminiculo re tractanda sentencia?

Que meditans meritoque secum uersans beatus Bernardusiam enim, inquit, presentabor ante districtum iudicem de operibus meis racionem red diturus. Ue michi misero, cum uenerit iudicii illa dies et aperti fuerint libri, in quibus omnes mei conatus et cogitaciones domino presente recitabuntur! Tunc demisso capite pre confusione male consciencie in iudicio coram domino
[fol. fol. 125r]
stabo trepidus et anxius utpote commemorans scelerum meorum commissa. Et cum dicetur de me: Ecce homo et opera eius, reducam ante oculos meos omnia delicta et peccata mea. Quadam namque ui diuina fiet, ut cuique sua opera bona uel mala cuncta in memoriam reuocentur et mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut accuset uel excuset sciencia conscienciam atque ita simul et singuli et omnes iudicentur. Uersus: Iudicium faciet gestorum quisque suorum cunctaque cunctorum cunctis archana patebunt. Quod enim nunc confiteri erubescimus, tunc omnibus manifestabitur et quod hic dissimulando palpamus, totum illic uindex flamma comburet. Uersus: Ignis ubique uorax ruptis regnabit habenis. Quantoque nos deus diutius nunc expectat, ut emen demus, tanto districtius iudicat, si neglexerimus.Quis, putas, tunc meror erit, quis luctus, que tristicia, cum separabuntur iniusti a consortio iustorum et a uisione dei et tradentur in potestatem demonum et ibunt cum ipsis in ignem eternum ibuntque sine fine in gemitu et luctu?

Que considerans quoque Effremuir sanctissimus sic monachos suos a terrenorum bonorum et cura et amore tantarum rerum recordacione deterrebat dicens: Tunc filius dei cum gloria et sanctis uirtutibus suis descendet in nubibus celi,ueniet in uirtute brachii sui et opera uniuscuiusque coram ipso et colliget sanctos suos a summo celi usque ad summum eius, cuius est intollerabilis potencia,
[fol. fol. 125v]
in qua celi soluentur ut liber et terra producet omnes, qui a seculo quieuerunt, montes, petre et omnis arrida obstupescent a facie eius, cum uenerit iu dicare uiuos et mortuos. Uniuersos tremor apre hendet et uirtutes celorum contabescent, eo quod multe mine sunt castra eius et fortia opera sermonum eius, nubis eciam, puluis pedum eius comminans mari et exiccans illud.

Ueniet ergo dominus cum indignacione et ira et tanquam pro cella currus eius et ignis preibit ante fa ciem eius. Audient ergo, qui in monumentis sunt, uocem eius et procedent, qui bona fecerunt, in re surreccionem uite, qui uero mala gesserunt, in resur reccionem iudicii. Tunc apparebit illud terribile iudicium dei, in quo throni apponentur et multa milia an gelorum asstabunt. Fluuius igneus curret ante eum et libri aperientur, in quibus singulorum acta con scripta sunt.

Propterea rememorantes diem illum, in quo hec dominus reuelabit, cum uenerit glorificari in sanctis suis, non negligamus, fratres karissimi, neque in presentibus et caducis rebus tanquam in eternis delectemur. Terribilis enim erit dies iudicii et aduentus magnus et preclarus nimis. Si ergo recordemur de die illa tremenda et aduentu domini glorioso, cum uenerit sanctorum omnium multitudine constipatus, in quo celi magno impetu transient, elementa ignis calore soluentur, paremus nos sine macula inueniri in illo
[fol. fol. 126r]
terribili Christi examine, in quo omnes actus nostri et co gitaciones et eloquia arguentur. Nam et pro operibus et sermonibus ociosis et pro dedecorosis et inho nestis aspectibus et omnibus actibus uel manifestis uel occultis, que ab origine mundi cogitatauel gesta sunt, racionem singuli reddent et pro meritis suis iudicium singuli sument.

Sol tunc obscurabituret celum tunc plicabitur tanquam liber, cadent astra,omnia conturbabuntur elementa, uirtutes et potestates assistent et ignis uelut fluuius currens omnia omnino replebit. Ignis enim ille replebit montes et colles et maria et omnia deus iudicabit per ignem.

Tunc in illa die uidebitis uniuersum orbem tanquam pomorum custodiam et tubas illas angelicasterribilia et tremenda clangentes et iusti re fulgebunt tanquam claritas firmamenti et tunc la mentabuntur et plangent se omnes peccatores et illud amarissimum proclamabunt: Ueue nobis, cum uiderint claritatem leticiamque sanctorum, cum uiderint Abraham , Ysaac et Iacob et omnes sanctos percipientes immarcessibiles coronas de manu domini, cum uiderint se ab eorum consorciis segregari. Tunc enim exient angeli et separabunt malignos de medio iustorum, tunc audient infe lices Christi illam uocem terribilem et potentem: Recedite a me, maledicti, ite in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius. In illa
[fol. fol. 126v]
hora necessitatis amare et lacrimabilis suspira bunt, cum traditi fuerint morti et inextingwibili igni et tenebris exterioribus et uermibus immortalibus et inferno inferiori mancipati fuerint, ubi est fletus et stridor dentium, ubi est tartarus et cru delis gehenna.

Tremendum est, o dilectissimi fratres, ibi iudicium, in quo sine testibus omnia manifesta sunt. Ibi assistunt milia milium de cies milies centena milia angelorum et archangelorum, cherubin et seraphin, ibi ius torum chori circumstant patriarcharum, prophetarum, apostolorum et martirum et omnium sanctorum. Quid ergo negligimus, dilectissimi fratres? Ecce nunc tempus concluditur, dies appropinquat, in qua omnia occulta nostra a lumine arguentur. Si sciremus, fratres, quid immineat uel incumbat, iugiter plangeremus obsecrantes deum diebus et noctibus sine cessacione, ut liberaret nos ab eterna con fusione et perhennibus tenebris. Obstruetur enim omne os peccatoris ante tribunal glorie eius cum metu nimio et tremore et contremiscet omnis creatura et ipsa agmina sanctorum angelorum expauescent in die aduentus eius. Hec Effrem.

Sed et beatissimus papa Gregoriusponamus, inquit, ante oculos cordis hinc culpas operis, illinc iudicium extreme districcionis. Pensemus, quam districtus
[fol. fol. 127r]
iudex uenturus est, qui iudicium minatur et latet, terrores peccatoribus intentat et tamen sustinet et idcirco uenire cicius differt, ut minus inueniat, quos con demnet.Consideremus, quod idem ait, quam anguste erunt undique reprobis uie, superius erit iudex, subtus chaos inferni, a dextris peccata accusancia, a sinistris infinita demonia ad infernum trahencia, intus consciencia urens, foris mundus ardens. Miser peccator sic deprehensus quo fugiet?In diebus illis, dicit Iohannes, querent homines mortem et non inuenient et desiderabunt moriet mors re cedet ab eis.

Sunt hec iure merito cuique iugiter mente uersanda. Nam certe, ut dicit Petrus apostolus, adueniet dies domini sicut fur, in qua celi ardentes soluentur, elementa ignis ardore tabescunt, ex uretur terra et omnia, que in ipsa sunt, in qua, ut ait propheta, celi peribunt et omnes sicut uestimentum ueterascent et sicut opertorium mutabuntur.Ueniet, inquit Augustinus, ille dies nouissimus, ueniet dies iudicii, quando eis nec penitenciam licebit agere nec bonis operibus se ab eterna morte poterunt redimere, quia percutitur eciam hac animaduersione peccator, ut mo riens obliuiscatur sui, qui, dum uiueret, oblitus est dei. Ueniet dies iudicii, quando mouebuntur fundamenta montium et ardebit terra usque ad inferos deorsum, quando celi ardentes soluentur, quando sol obscurabitur et luna non dabit lumen suum, quando stelle cadent de celo,
[fol. fol. 127v]
quando peccatores et impii mittentur in stagnum igniset fumus tormentorum illorum ascendet in secula seculorum,ubi erit fletus et stridor dentium.Ueniet tempus, quando nulli bono erit male et nulli malo erit bene. Ueniet, inquam, nouissimus dies, quando discernentur pii ab impiis, iusti ab iniustis, lau datores dei a blasphematoribus dei. Ueniet, quando discernetur, quod nulli, sicut dictum est, bono sit male, nulli malo sit bene. Hec ille.

De animarum receptaculis in futuro seculo et penis peccatoribus paratis, specialiter autem de penis purgatorii, quibus anime saluande acerrime punientur, quas eciam uix aliquis perfectissmus euadere potest. Et qualiter homo hic uiuere debeat, ut penas huiusmodi securus euadat.Capitulum secundum.

Ex iam dictis si mens humana uehementer iusteque conteritur, quanto, queso, maiore rapietur horrore cogitans, quos condemnate iudicateque anime subiture sunt eternos teterri mosque profundi baratri carceres, quas pas sure sunt penas cruciatusque attrocissimos, quam pu teus ille fetor, quam ardens ignis atque intollerabilis, quam inuisa, infensa rabidaque nequissimorum demonum illa societas. Sed quoniam de dupplici illa futura discussione fides astruit katholica, quarum una in anima cuiuslibet hominis a corporis resolucione, altera fieri predicatur in ultimo uniuersalis iudicii die.
[fol. fol. 128r]
In prima sentenciatur anima iuxta propria demerita aut ad ignem purgatorii, qui transitorius, aut ad ge hennam. Qui est perpetuo duraturus. De pena igitur purgatorii, ad quam ut plurimum in egressu a corpore anime deducuntur saluande, in quantum presenti deseruit materie, primo pauca restant dicenda, postea de penis inferni perpetuis sunt quedam utilia prioribus adicienda, ubi tu, frater, inprimis diligenter perpende, quod et si multi liberentur a cruciatibus gehenne, paucorum tamen eciam iustorum est penam purgatorii euadere posse.

Unde scire tibi ualde est utile, quomodo et per que huiusmodi penam ualeas illesus transire atque mox post egressum anime a corpore ad para disi delicias sine purgatorii pena securus peruenire. Durum quippe est et confusibile ualde in statu relli gionis operibus bonis et sanctis insistere et tamen ad huc illum ignem euadere non posse sicque de penis ad penas transire. Uere itaque felix esses, si sine medio post mortem te celi palacia re ciperent. Quod certe iudicio meo paucissimorum est et uixperfectorum, quod elicio ex eo, quod mi nutissima sunt opera, quibus ueniale peccatum committitur, et ut sic facilime et frequenter admittitur, ut postea patebit,et raro uera agitur penitencia et satisfaccio pro peccatis. Quod quidem eciam ex illo elicio, quod beatus Gregorius, cui credendum est tanquam autentico, in quarto Dyalogorum librode Pascasio dyacono
[fol. fol. 128v]
sedis apostolice uiro mire sanctitatis et luculentissime sapiencie testatur, qui contra iudicium episcoporum Laurentiumad pontificatus ordinem et non Symachum elegit ignoranter. In qua sentencia usque ad diem exitus sui perstitit. Ideo purgatorium intrauit, cuius tamen dal matica demoniarum liberauit et sanctus ab omnibus habebatur et erat. Inde bene elicere possum, quodsi hy, qui sanctitate mirabiles clarent, intrant pur gatorium, quid de me misero et michi similibus fiet? Unde cuique caute agendum est, ut ignem illum non in fernalem, sed et purgatorii possit declinare.

Sunt autem de communi lege animarum defunctorum quatuor receptacula: Primum est infernus locus damnatorum infimus, in quo est carencia lucis, gracie et glorie et pena sensibilis et eterna. Secundum est limbus puerorum, ubi est carencia lucis, gracie et glorie, sed non est pena sensibilis. Tercium super hunc locum est purgatorium, ubi est carencia lucis , non gracie, sed glorie et pena sensibilis. Quartum est limbus patrum sanctorum ante aduentum Christi, ubi fuit carencia lucis, glorie, sed non gracie nec erat pena sensibilis. Aliud eciam est quintum receptaculum, ipsa paradisus. Sextum em pirreum celum. Secundum legem uero specialem diuerse anime purgande diuersa recipiunt receptacula, alie in glacie, alie in igne, alie in aquis, alii in locis aliis ad uiuorum ammonicionem et ad propriam
[fol. fol. 129r]
consolacionem, ut manifestantes se uiuis incitent eos pro se orare, ut sic cicius liberentur, prout beatus papa Gregorius in quarto Dyalogorum libro recitat in pluribus locis.

Dicunt tamen multi eundem ignem esse infernalem, quem et purgatorii, non aliter differentem nisi secundum duracionem, quia unus eternus, alter transitorius est, non in se, sed in animabus receptus. Qui quidem ignis purgatorius licet non sit perpetuus, miro tamen modo acerbus est, nam excedit omnem penam, quam in presenti possit aliquis sen tire aut cogitare secundum doctores. Dicit enim beatusBernardus, quodsola una dies purgatorii superat omnes passiones omnium sanctorum.Sed dicit aliquis: Non pertinet ad rem, quamdiu moras habeam, si tantum ad uitam eternam perrexero. Respondet Augustinus: Nemo, inquit, sic dicat, fratres karissimi, quia ille purgatorius ignis durior erit quam quidquid potestis uidere aut cogitare. Nam minima pena purga torii maior est quam maxima pena mundi. Ideo non sunt parui pendenda uenialia, pro quibus tanta pena expectatur.

Licet autem scismatici quidam negent post hanc uitam esse purgatorium, ecclesia tamen romana, extra cuius obedienciam nemini est salus, purgatorium huiusmodi fide indubitata esse asserit et concedit innitens tam auctoritatibus diuine scripture quam racionibus ueris. Nam et beatus Gregoriusquarto Dyalogorum libro purgatorium esse testatur ex uerbis sacri
[fol. fol. 129v]
ewangelii. Ostendit namque quedam peccata in presenti uita dimittenda esse, quedam in futura, quedam neque hic neque in futuro, ut peccata in patrem et filium hic dimittuntur, peccata uero in spiritum sanctum neque hic neque in futuro dimittuntur. Hec uero, que in futuro dimittuntur, ait esse parua minimaque peccata, sicut est assiduus ociosus sermo, immoderatus risus uel peccatum cure rei familiaris, que uix sine culpa uel ab ipsisagitur, qui culpam, qualiter declinari debeat, sciunt, aut in rebus non grauibus error ignorancie.

Nam et cum Paulus Ie Cortinthiorum 3o dicit Christum esse fundamentum atque subiungit: Si quis superedifi cauerit super hoc fundamentum aurum, argentum, lapi des preciosos, lignum, fenum, stipulam, uniuscuiusque opus, quale sit, ignis probabit. Si cuius opus manserit, quod superedificauerit, mercedem accipiet, si cuius opus arserit, detrimentum pacietur, ipse autem saluus erit sic tamen quasi per ignem. Quamuis autem hoc de igne tribulacionis in hac uita adhibito possit intelligi, tamen si quis hoc de igne purgacionis accipiat, pen sandum sollicite est, quia illum dixit posse per ignem saluari, non qui super hoc fundamentum ferrum, es, plumbum edificat, id est peccata maiora idcirco duriora atque iam insolubilia, sed lignum, fenum, sti pulam, id est peccata minuta atque leuia, que ignis facile consumit. Et subdit beatus Gregorius: Hoc tamen sciendum est, quod illic saltem de minimis nil quisque
[fol. fol. 130r]
purgacionis obtinebit, nisi bonis actibus hic adhuc in hac uita positus, ut illic obtineat, pro mereatur. Hec Gregorius. Ecce due auctoritates et ewangelii et Pauli futurum ignem esse purgatorii ostendunt.

Beatus eciam Augustinus in Enkyridion pluribus capitulisid testatur dicens minima peccata tergi post hanc uitam, aliqua tardius, aliqua breuius, secundum quod magis minusue hominesmundana dilexerint, dummodo Christum in fundamento habebant, id est non super Christum dilexerunt, sed tamen sic di lexerunt, ut pocius illa quam Christum amittere uolebant, sed illa non nisi cum dolore et cruciatu amiserunt. Illi sic salui erunt quasi per ignem, quia urit dolor earum rerum, quas dilexerunt, amissarum. Tantumque necesse est, ut urat ignis ardoris, quantum arserat ignis amoris, quia sine dolore non pereunt, que cum amore possessa sunt. Inde elicere poteris, pro quibus rebus et peccatis ignis purgatorii te torquebit et quantum torquebit, quia pro omni re mundi, que cum qualicumque amore possidetur, si non fuerit debita satisfaccione compensatum. Amor uero rei quantus fuerit, in dolore aut cruciatu, qui habetur ex amis sione eius, cognoscitur. Si magnus est dolor in amissione, magnus fuit amor in retencione, si paruus in amis sione, eciam paruus fuit in possessione.

Unde omnes res mundi possidende sunt ad usum sine amore exceptis que diuina precepta iubent diligi, ut suntparentes, proximi, corpus nostrum et anima nostra, quia ista possunt esse participes eterne uite.
[fol. fol. 130v]
Alie autem, que non sunt participes uite eterne, uix aut numquam possunt sine peccato saltem ueniali amari. Unde circa talia minima peccata ponitur purgatorii pena. Ecce, fratres karissimi, quante puritatis et perfectionis debent esse hy, qui purgatorium euadere uolunt,uidelicet ut nulla affectione nullaque dilectione ad aliqua mundana mouenatur, omnes mundi res solum ad usum habentes et necessitatem, non ad dileccionem, cor separatum et purificatum ab adhesione cuiuslibet rei periture, omnia secularia pariformiter aspicere, non unam rem plus amare quam aliam, nullo dolore affici ad res, quas amittimus, nullo amore inherere rei, quam possidemus, solum propter usum nostrum ac necessitatem nostram rem possidere, non propter pulchritudinem, non propter ualorem nec propter speciem.

Unde si aliquis talis est, aurum ei non placebit plus quam cuprum, si utroque non indiget, non pannus preciosus plus delectabit eum quam uilis, non plus habitacio pulchra quam feda, non cibus delicatus plus quam grossus, nisi quia nature magis conueniens. Non curabitur dignitas, non altus status, non prelatura, non plus placebit preesse quam subesse, omnia equaliter aspiciet, quo ad suam intencionem cessante indigencia, non plus insistet ad acqui rendum diuicias quam paupertatem, diues non plus curabitur quam pauper, non plus delectat esse diuitem quam pauperem, non plus amabit carnes uel pisces quam pulmentum, ordeum et caules, non plus uerebitur
[fol. fol. 131r]
potentem quam mendicum, non curat fauorem humanum, non amat aliquod uanum, non querit priuata nec diligit propria, non cupit prospera nec timet aduersa. Omnia iusta, omnia sancta, omnia pudica, omnia honesta illi placebunt et talia multa in particulari possunt exprimi, que circa tales sunt aut esse debent, qui purgatorium euadere uolunt. Nam quodcumque magis amatur, hoc sibi uendicat partem dileccionis in corde, et quod sic cum amore possidetur, eciam cum dolore amit titur et igne purgatorii necesse habet purgari.

Requirit enim deus totaliter cor nostrum, et si non occupacione, tamen dilectione, ut nichil preter eum ametur, quod non propter ipsum diligatur eo dicente: Prebe, fili, cor tuum michi. Reuera quia fortis est ut mors dileccio, quia omnia alia amabilia interimit sibi totum rapiens ignem dileccionis, que tamen usum rerum non excludit, sed adhesionem earundem. Considera ergo subtili oculo mentem tuam, o frater, si sine adhesione, sine merore ac dolore in amis sione rerum tuarum persistere poteris, sicque utens eris eis quasi non utens et habens quasi non habens ac mentem immutabiliter ante amissionem et post habendo. Si insuper sis ualidus ad quecumque onera et uelut Ysachar asinus fortis,si indifferens et paratus ad omnia, quetibi a maioribus imponuntur, si sic fueris repertus et talis, ut premittitur, ueraciter comprobatus, audeo tibi confidenter promittere, quod ignis ille purgatorii te minime nocebit, sed nec ullatenus in te ardebit,
[fol. fol. 131v]
quia nec ignis terrene cupiditatis aut alicuius noxie uoluptatis nec amor proprie uoluntatis in te aliquatenus ar sit.

Itaque te taliter dispositum nec contristabit ulla aduersitas nec letificabit qualiscumque prosperitas; semper autem eris uniformis et hylaris nec pauidus diem mortis expectabis. Tales fuisse in Uitaspatrumet eorum collacionibus legimus sanctos, qui reiectis parentibus, amicis, possessionibus, carnis uoluptatibus, mundi preciositatibus se diuino seruicio sub iecerunt nec appecierunt queque mundi delectabilia nec territi erant in contumeliis, asperitatibus, con temtibus propriis, ymmo magis gaudebant in eis, ymmo laborabant, ut aliis necessaria disponerent egentes ipsi et propria aliis diuidebant gaudentes, quod aliqui essent, qui ab eis recipere uolebant, magis hylari facie dantes quam accipientes.

Alie sunt eciam raciones preter auctoritates premissas, propter quas ignem purgatorii probare possumus. Primo secundum Augustinum, quia tria sunt genera hominum:Quidam sunt ualde boni, quidam ualde mali, quidam partim boni et partim mali. Primi non indigent suffragiis, secundis non prosunt suffragia, quia damnati sunt, tercii indigent purgatorii igne purgari.

Secunda racio est, quia sicut summa bonitas non patitur, quod bonum maneat irremuneratum, ita summa iusticia non patitur, quod malum maneat inpunitum. Cum ergo unum malum non debeat puniri pena eterna, oportet, quod pu niatur pena temporali, scilicet purgatorii. Unde oportet,
[fol. fol. 132r]
quod quisque perueniat ad puritatem baptismalem, antequam ad aulam summi imperatoris admittatur,quod fit per ignem purgatorii.

Tercia racio est, quia culpa est offensiua maiestatis diuine et dam nosa ecclesie et in nobis deformatiua ymaginis diuine. Sed offensa requirit punicionem et damnum requirit satisfaccionem et deformacio expurgacionem, ideo necesse est, ut peccato pena uel hic uel ibi correspondeat punitiua, que si hic non est satisfaciens, addet deus in futuro penam.

Quarta racio, quia contra ria contrariis curantur, sed peccatum est ex delectacione et libidine, unde deleri debet per affliccionem pene.

Quinta, quod nulli debet negligencia sua suffragari, sed si quis non puniretur in futuro de negligencia, uideretur comodum reportare de ipsa.

Sexta racio est, quia iustum est, ut spiritus, qui contemto summo bono se subiecerunt infimo, id est peccato, subiciantur postea inferiori, id est penis. Hec sunt raciones et auctoritates et alie multe possunt in scripturis et doctoribus re periri, que probant esse purgatorium, non ob stantibus friuolis racionibus scismaticorum.

De quatuor causis specialibus, ex quibus aut aliqua earum animas per ignem purgatorium transire oportet necnon ibidem sine remedio grauissime puniri.Capitulum tercium.

Cum igitur, sicut dicit beatus Augustinus, nullus in hac uita nisi priuilegiatus a deo sine peccatis saltem uenialibus uiuere possit,ymmo
[fol. fol. 132v]
et apostoli sancti uenialiter peccauerunt, sicut Paulus de sancto Petro testaturAd Galatos 2o. Dicit namque Augustinusin De fide ad Petrum: Firmissime tene et nullatenus dubites eciam iustos acque sanctos exceptis hys, qui baptisati paruuli sunt, sine peccato hic neminem uiuere posse. Semperque homini est necessarium, ut peccata sua usque in finem presentis uite elemosinis diluat et remis sionem a deo ueraciter et humiliter postulet. Cum igitur homo adultus sine uenialibus uiuere non possit, oportet uel hic penitenciam pro eis agat sufficientem uel in futuro uel alter pro eo. Ubi ergo maiora sunt opera penialia, securius est uiuere, et si fuerint equalia uel proporcionabilia pro peccatis uenialibus, et culpa et pena remittitur. Ubi autem non sunt sufficiencia, de quo nulli mortalium sine speciali reuelacione constare potest, superaddet deus penam. Quantum enim glorificauit se et in deliciis fuit, tantum date illi tormentum et luctum,Apocalypsis 18. Multo autem facilius hic remittitur quam in futuro, quia secundum apostolum horrendum est incidere in manus dei uiuentis, hoc est in futuro, sed hic melius est incidere in manus dei quam in manus hominis. Multe enim sunt mi seraciones eius,IIi Regum ultimo; et hoc propter uoluntariam subiectionem, que hic est, in futuro autem quasi uiolenta est et coacta, eciam in presenti est tempus gracie et tempus merendi, in futuro autem tempus secundum merita recipiendi.

Est autem hic primo specialius uidendum, unde acquiratur ignis purgatorius aut pro quibus infligetur.Secundo uidendum est, per quid homo pro eo hic satisfacere possit et quomodo
[fol. fol. 133r]
illum euadere, ex quo peccata omnino euadere non potest. Hec enim utilissima sunt cuilibet uolenti secure mori seque ad mortem rite disponere. Primum docet cauere causas contrahendas,secundum docet emendare causas iam con tractas.

Quantum ad primum sciendum est, quod ignem pur gatorii accendit primo semiplena satisfaccio pro peccatis mortalibus, siue hoc fiat per ignoranciam confes soris aut confitentis, sic tamen, quod non contemnat sa tisfacere, quia sic augeret ignem infernalem et esset peccatum mortale, sed quando putat esse satis et non est satis aut quando ex infirmitate deficit, quod satisfacere non potest, aut obliuiscitur penitencie iniuncte aut tarde eam et tepide implet.

Secundo ignem purgatorii meretur, quis ex peccato ueniali, de quo non est contritus in specie, si habet in memoria, aut de quo non satisfecit aut si non habet in memoria, saltem in genere debuit de eo conteri, quia eciam contricio requiritur ad peccati uenialis dimissionem eo modo, quo dictum est, et racio est, quia interim, quod manet uoluntas ad aliquod peccatum, illud non dimittitur,sed uoluntatem auertere ab eo, quod prius uolebat, est displicere ei, quod uoluit, talis autem displicencia dolor contricionis dicitur. Sed sciendum est, quod contricio potest accipi tripliciter, uel in actu uel in habitu uel medio modo. Contricio in habitu non sufficit ad peccati ue nialis dimissionem. Contricio eciam in actu non semper requiritur, quia sequeretur, quod unus in memoria non habens ueniale aliquod, non sibi illud posset dimitti. Et ideo
[fol. fol. 133v]
tercio modo contricio requiritur, scilicet ut peccatum displiceat ac tualiter et hoc uel explicite uel implicite. Dico autem im plicite, quia talis actus sufficit, ut peccatum displiceret; explicite, si cogitacio actualis in ipsum dirigeretur.

Tercio ignem purgatorii meretur, quicumque alicui rei eciam licite sibi concesse aliqua dileccione inheret uel affecione uel cupiditate, sic tamen, quod fundamentum teneat in Christo, id est ut talem rem non preponat Christo sic, quod pocius uellet carere illa re quam Christo. De hoc audiamus GlosamI ad Corinthios 3o:Si quis autem superedificat supra fundamentum hoc aurum, argentum, lapides preciosos, lignum, fenum, stipulam, uniuscuiusque opus manifestum erit. Dicit enim Glosa:Super fundamentum christiane fidei alius superedificat aurum, argentum, lapides preciosos, uidelicet qui cogitat tantum, que sunt dei, quomodo placeat deo. Alius superedi ficat lignum, fenum, stipulam,per que non absurde possunt accipi secularium rerum quamuis licite concessarum tales cupiditates, ut amitti sine omni dolore non possint.Qui ergo adhuc amant secularia et ne gociis terrenis implicati sunt et dediti sunt uinculis quibusdam et affecionibus carnis, domibus siue coniugiis et possessionibus et tamen christiani sunt ita, quod cor eorum non recedit a Christo et nil preponunt Christo, talesedificant lignum, fenum, stipulam.

Et ut apertius dicam: Ille, qui circa diuicias suas quodam carnali affectu tenetur et tamen ex eis multas elemosinas
[fol. fol. 134r]
facit nec tamen ad eas augendas aliquid fraudis uel rapine molitur nec earum minuendarum uel amit tendarum metu in aliquod crimen labitur, lignum, fenum, stipulam edificat. Qui autem bene uiuunt et deum honorant et laudant et pacientes sunt in suis tri bulacionibus et desiderant celestem patriam, aurum, argentum, lapides preciosos superedificant. Hec enim tria edificant contemtores seculi. Qui uero omnia sua pauperibus dant uel qui tanquam non habentes sunt, omnia transitoria, quin et seipsos contemnunt, isti in con templacione dei et amoreedificant aurum, in dileccione proximi argentum, in operibus bonis lapides preciosos,que non consumentur ab igne. Lignum, fenum, stipulam edificant, qui, et si aliena non rapiunt, rebus tamen con cessis aliqua dileccione inherent, qui secundum suos amandi modos diucius ut lignum uel minus ut fenum uel minimum ut stipula ignem sustinebunt, et quia hec deo non preponunt, salui erunt sic tamen quasi per ignem.Hec Glosa.

Ex quo dicto Glose claret, quod tenuissima mentis ad hesio aut affeccio ad res nostre infirmitati con cessas aut carnis et proprie amor uoluntatis ignem purgatorii efficiunt. Uult enim deus, quod totum cor hominis in sua dileccione feratur, non per partem.Qui licet usum rerum nobis concessit, noluit tamen dileccionem rerum earum nobis concedere exceptis uere diligendis, scilicet anima
[fol. fol. 134v]
nostra, corpore nostro, proximo nostro. Que quidem ex precepto dei sunt diligenda eo tamen modo, quo ipse precepit. Ideo eciam religiosi fratres in rebus concessis,si afficiuntur ad eas aut eas diligunt eciam infra deum, sic tamen, quod timent eas amittere aut aufferri aut tristantur in earum amissione aut in ablacione dolent, signum est, quod affecti erant ad eas, et perconsequens salui erunt quasi per ignem, si non satisfecerint digne. Ecce quanta puritas et sinceritas cordis requiritur in rebus transitoriis, ut ignis purgatorii hominem non ardeat.

Quarto ignis purgatorii debetur peccato obmissionis, scilicet quando omittuntur aliqua, que licet non sint de necessitate salutis, quia sic essent peccata mortalia, tamen sonant in teporem et in caritatis di minucionem, ut tardius surgere ad uigilias, horas tardius perficere aut non debito tempore aut infirmum tardius uisitare aut talia huiusmodi, que non sunt in precepto, quorum talia sunt infinita. Sicque se pissime ea incidimus, quod quottidie clamare oportet: Dimitte nobis debita nostra sicut et nosetc . De hys nec apostoli Christi liberi esse potuerunt dicente Iacobo: In multis offendimus omnes. Et Iohannes: Si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus et ue ritas in nobis non est. Que quidem opera quanto essent nobiliora, si ipsa faceremus, tanto eorum obmissio magis est punitiua, ex quo non facimus.

[fol. fol. 135r]
Preterea beatus Augustinus enumerat quedam uenialia,quociens aliquis in cibo plus accipit quam necesse sit, quociens plus loquitur quam oportet, quociens plus tacet quam expedit, quociens importune petentem exasperat, quociens cum sit corpore sanus, aliis ieiunantibus prandere uoluerit aut somno deditus tardius ad ecclesiam sur git, quociens excepto desiderio puerorum uxorem cognouerit, quociens in carcere clausos et in uinculis positos tardius uisitauerit, quociens discordes ad concordiam uocare neglexerit. Item si amplius proximum aut uxorem aut filium aut seruum exaspera uerit quam oportet, si cui maiori persone aut ex uoluntate aut ex necessitate adulari uoluerit, si pauperibus esurientibus cibum non dederit aut nimium de liciosa aut sumptuosa sibi conuiuia preparauerit, si se in ecclesia aut extra ecclesiam fabulis ociosis, de quibus in die iudicii racio reddenda est, occupauerit, si dum incaute iuramus et hoc per aliquam necessitatem implere non potuerimus utique periuramus.Hec Augustinuset in Canone distinccione uicesima quinta nunc per signa.

Nullique hominum mortalium puto notum esse, quanto tempore quis pro aliquo ueniali ardere debeat in illo igne, cum hoc nulla autentica scriptura declarat, et aliud est forum in futuro, aliud in presenti. Deus uero sibi horum noticiam soli seruauit, nisi alicui ex speciali gracia uoluerit reue lare. Que autem et qualis penitencia in presenti uita pro ueniali peccato iniungi aut agi debeat, cum hoc
[fol. fol. 135v]
nulla autentica scriptura exprimat, certum non habemus. Licet de peccato minimo mortali septennis debeat iniungi penitencia secundum Canones. Unde si hic in presenti de quanitate uenialium ignoratur, quanto magis in futuro. Unde numquam cessandum est de penitencia, quia numquam scitur, quando satis est, nimiumque esse non potest. Unde dixit Christus apostolis: Qui lotus est, non indiget, nisi ut pedes lauet, sed est mundus totus.Pedes ergo semper lauandi sunt, quia semper maculantur.

Infeccio autem uenialium contingit ex pronitate ad malum propter fomitem peccati, propter infeccionem nature, propter multiplices impugnaciones, propter blandiencia mundi delectamenta, propter resistenciam sensualitatis ad racionem, propter multiplices demonum impugnaciones, propter consuetudinem multorum, quibus resistere difficile putatur. Teste enim salua tore de omni uerbo ocioso, quod locuti fuerint, homines reddent racionem deo in die iudicii. Uerbum autem ociosumnon uadit sine pena purgatorii. Quid igitur de facto et de opere inutili? Quid de risu, quid de uisu, quid de auditu? Ex hys possumus aduertere, si de minimis reddenda est racio, quid fiet de maioribus? Quid autem minus uerbo ocioso, quod apud homines minimum putatur? Uoluit enim Christus minimum ponere, ut ex hoc elicere possemus maius. Nam si racio reddi non potest, notum est, quod pena supplebit defectum. O tunc uellet quilibet uerbosus, quod fuisset mutus, quia tunc securus esset, quia racio ab eo exigi
[fol. fol. 136r]
non posset.

Et si per uerbum ociosum contrahitur delictumreddende racionis, quid putamus de cogitacionibus in utilibus, uanis et uagis? Dauid enim non gratis ait: Dominus nouit cogitaciones hominum, quoniam uane sunt.Ad quid? Nouit utique ad puniendum sicut bonas no uit ad remunerandum, eciam quia cogitaciones ra dices sunt uerborum et quod apud homines faciunt uerba, apud deum faciunt cogitaciones. Et quid dicam de uerbis et cogitacionibus, cum eciam secundum Augustinum et Bernardumtempus computatur ad meritum et demeritum?De omni enim momento, quod tibi impensum fuerit, a te exigetur, qualiter expensum sit. Et in temporis decursu solum fit omissio et non commissio. Si enim locutus fueris, quando tacere teneris, peccatum est. Similiter si taces, quando loqui debeas, peccatum est. Non enim frustra ait Ysaias: Ue michi, quia tacui.Omne autem peccatum penam habet.

Ecce quantis laqueis homo est irretitus, et quis illos laqueos omnes ualet declinare? Quis igitur sibi de impunitate blandiatur? Quis potest dicere: Mundus ego sum? Quis sine tremore conspectui illius iustissimi iudicis assistere audebit, ubi eciam bona, que uidemur agere, peccata sunt? Nam astra non sunt munda in conspectu eius et uirtutes celorum mo uebuntur et scrutabitur Ierusalem in lucernis,Sophonia 1o. Super que beatus Bernardus in Sermone quinquagesimo sexto super Cantica: Acuto uisu est, nichil inscrutatum relinquet. Oculus eius scrutabitur renes et corda ipsaque cogitacio
[fol. fol. 136v]
hominis confitebitur ei. Quid tutum in Babilone, si in Ierusalem manet scrutinium? Puto enim prophetam hoc loco nomine Ierusalem designasse illos, qui in hoc seculo ducunt uitam religiosam. Hec autem sedule cogitata mentem in timorem ponunt, timor autem pellit peccata, peccatis autem declinatis ignis declinabitur.

De modis ignem et penas purgatorii euadendi et qualiter debitum contractum et obligacio ad penas easdem in uita presenti ualeat aboleri. Ibidem de contricione et satisfaccione pro peccatis uenialibus habenda.Capitulum quartum.

Restat modo uidere secundo, quomodo ille ignis pur gatorii possit declinari et, si debitum con trahitur, quomodo illud debitum in presenti soluatur. Pro quo sciendum, quod peccatum mortale ad sui delecionem prerequirit contricionem et confessionem, quo ad culpe dimissionem, re manet tamen confessus debitor pene secundum canones aut secundum deum taxate. Quod debitum si non fuerit so lutum in presenti, purgatorium delebit, sed peccatum ue niale de necessiate non prerequirit contricionem in actu nec confessionem nisi in certis casibus, tamen prerequirit contricionem in habitu et actu, ut dictum est, implicite, si non habetur de ipso memoria, aut explicite, si habetur actu memoria de ipso.

Requiritur tamen satisfaccio, quia secundum sanctum Thomampeccatum ueniale ex nostro actu incurrimus et uoluntas nostra in peccato ueniali licet non a deo auertitur, quia hoc solum mortali attribuitur, nec eciam caritas minuitur, quia alias,
[fol. fol. 137r]
si sic tunc per multa uenialia peccata posset tota caritas amitti, quod est falsum, nec macula contrahitur per ueniale, quia gracia non amittitur, sed pulchritudo impeditur, ne exterius appareat. Sicut enim per puluerem pulchritudo faciei fedatur, ita per peccatum ueniale amor faciei non ostenditurin omnibus actibus hominis aliqua deordinacione in eo existente. Ideo dicit Gregorius, quod ueniale obscurat, sed mortale obtenebrat.Et licet non sit in potestate nostra uitare omnia in communi, tamen est in potestate nostra uitare singula, hoc est: Nullum est dandum, quin possit uitari. Ideo si non fuerit hic satisfactum, purgatorium delebit, licet de quantitate satisfaccionis non sit apud homines certitudo.

Sciendum autem, quod nullum ueniale dimittitur interim, quod in homine manet uoluntas et peccati com placencia. Nam in ipso contrahitur culpa et pena, secundumnon potest remitti sine primo, licet econusero fieri possit, quia quamdiu manet culpa, manet et pena propter causam ad effectum. Culpa autem in deordinacione uoluntatis consistit, unde non potest culpa tolli nisi reordineturuoluntas. Quod esse non potest, quamdiu in ipsa deordinacione manet, quia alias contraria essent in eodem.Unde ad uenialis peccati dimissionem requiritur displicencia, que dicitur contricio. Unde tanta potest esse contricio et feruor, quo mens hominis in deum fertur aut in genere aut in communi uel in specie super quolibet peccato ue niali, quod et culpam et penam totam aufferat, quia
[fol. fol. 137v]
sicut gutte aque ad caminum, sic ueniale ad feruorem caritatis. Et addit Compendium theologice ueritatis, quod ad uenialis peccati dimissionem non requiritur propositum numquam uenialiter peccandi, quod tamen requiritur ad dimis sionem mortalis, quia hoc est impossibile homini, nisi alicui de speciali gracia concederetur, sicut beate uirgini, sed suf ficit, quod displiceat ei peccatum preteritum et cum hoc infirmitas, que ad ueniale peccatum trahit. Puto tamen, quod requiritur saltem in genere propositum uitandi singula, scilicet hoc et hoc, quia et singula possunt uitari, licet non omnia.

Sciendum tamen, quod ueniale in duobus casibus non remittitur:primo, si stat cum mortali, quia ueniale sine mortali non remittitur, licet econuerso fieri potest et unum ueniale sine alio remitti potest. Secundus casus est, quando uoluntas fixa manet in affectu alicuius peccati uenialis determinati, quia illud idem tolli non potest. Sed quia omnem culpam sequitur pena, quam si nunc in uita presenti exoluere quis negligit, oportet utique in purgatorio eandem luere condigne et tunc tanto acerbius et durius, quanto fuerat maior in ipso ueniali libido necnon deordinacio uoluntatis.

Ubi eciam sciendum, quod a purgatorio non cicius liberantur, qui hic aut ibi maiorem habebant caritatem, quia secundum Bonauenturamcaritas auget gloriam intensiue et facit ad aug mentum premii essencialis, non autem facit celeriorem remissionem. Unde stat aliquem cum minore caritate decedere et tamen cicius euolare, si plura fiant pro eo
[fol. fol. 138r]
suffragia aut si minori indiget penitencia quam alius cum maiori caritate, pro quo non tanta fiant suffra gia aut qui maioris pene debitor existit quam primus, quia tarditas liberacionis consequitur quantitatem satisfaccionis. Ideo secundum sanctum Thomamacerbitas pene, que est in purgatorio, correspondet quantitati culpe, sed diuturnitascorrespondet radicacioni culpe in subiecto. Unde potest contingere, quod aliquis in purgatorio diutius moretur, qui tamen minus affligitur, scilicet ille, qui quedam ueni alia magis radicata habuit, que tamen erant mi nora et econuerso potest stare, ut aliquis cicius inde li beretur et acerbius puniatur ut qui in uenialibus fuerit maioribus, licet non diutius eis inhesit. Ecce quomodo rigorosum erit ibi iudicium et pena equissima et acerbissima.

Unde primo elicio, quod secundum quantitatem contricionis uenialia dimittuntur eciam in presenti. Secundoelicio, quod secundum duracionem uenialium pena extenditur aut minuitur. Tercio elicio, quod secundum acerbitatem minorem aut maiorem presentis pene future pene delentur in purgatorio debite. Quarto elicio, quod omnia, que possunt augere contricionem et in quibus sunt signa contricionis, illa sunt, per que uenialia dimittuntur et satisfaccio diminuitur. Nam secundum sanctum Thomam ueniale dimittitur per fer uorem caritatis, que explicite uel implicite con tricionem continet, et ideo per illa, que nata sunt de se excitare feruorem caritatis, dicuntur dimitti ue nialia. Huiusmodi autem sunt, que graciam conferunt,
[fol. fol. 138v]
sicut sunt omnia sacramenta, et quibus impedimenta feruoris et gracie aufferuntur sicut aqua benedicta, que uirtutem inimici reprimit, et episcopalis benediccio uel eciam exercicium humilitatis ex parte nostra sicut tunsio pectoris, oracio dominicalis, elemosina, ieiunium et corporalis affliccio, humilis inclinacio et in illis, secundum quod maior uel minor excitatur feruor caritatis, plura uel pauciora uenialia peccata dimittuntur, non semper omnia. Unde multum utile est se in talibus exercitare cum humilitate et feruore, ymmo et gemitus et suspiria deuote et cum deuocione emissa satisfactoria sunt pro peccatis.

Ideo in presenti uita facilius dimittuntur uenialia peccata quam in purgatorio. In purgatorio uero durius, in inferno autem nulla racione uenialia dimittuntur, sed semper pu niuntur. Racio secundum Richardum est, quia sustinens penam inferni non habet graciam nec est deo acceptus et quia deus non acceptat opus, nisi prius operans sit ac ceptus, et quia numquam ibi est acceptus, ideo semper manet reus et ideo semper punitur.

Sed quid fiet de peccatis oblitis et ignoratis, de quibus confessio et penitencia numquam peragitur, quorum numerus de certo multo maior esse creditur quam eorum, que cognoscere ualemus? Quid denique de peccatis alienis, quorum nos ipsos continuo participes facimus nec tamen aliquatenus pensamus, cum eciam dicat de eiusmodi propheta regius: Delicta quis intelligit? Quomodo ergo de peccatis et de offensis satisfacere atque ut sic saluari poterimus? Eya itaque, quantus terror
[fol. fol. 139r]
et tremor quemlibet nostrum debet concutere quantaque pauoris uehemencia nobis debet inesse, qui uix aut numquam de peccatis cognitis possumus plene satisfacere?

Quidquid enim de nostra condigna penitencia defuerit, deus in purgatorio supplebit. Attamen pro consolacione qualicumque in libro Horologii sapiencie diuinetraditur modus et formula, quo longissima purgatorii pena in breuissimam cordis compunccionem transmutatur et deletur, eciam si mille anni fuerint breui compendio memorie dominice passionis, necnon et cordis uere compunccionis potest deleri. Unde ibidem sic dicitur:Si uis penam pur gatorii longam et acerbam in temporalem, que breuis est et leuis, commutare, hec facere studeas: Primo omnium debes cordis compunctionem habere et spiritu contribulato cum gemitu enormitatem peccatorum tuorum grauissime ponderare confitendo aduersum te iniusticiam tuam domino amarissime, quid feceris, quem offenderis quidue merueris peccaui, inquiens, domine, peccaui super numerum arene maris.

Deinde debes te ipsum coram oculis eterni iudicis humiliter despicere et uilem estimare ita, ut cum publicano oculos inmundos nec audeas ad celum leuare nec labiis pollutis nomen illud gloriosum nominare, sed neque te ipsum hominem, sed uermem immundum estimare et opera tua satisfactoria quasi nullius momenti sint anichilare et sic miser et miserabilis ante fores graciam iudicis expectare et dicere cum gemitu
[fol. fol. 139v]
profundo cordis tui: Pater, peccaui in celum et coram te, iam non sum dignus uocari filius tuus.

Postea meritum passionis mee debes summo cum affectu extollere et magnificare, quoniam apud me copiosa est redempcio et quod minima gutta preciosissimi sangwinis, qui per omnes partes corporis mei uulneribus repleti largiter effluxit, pro redempcione et satisfaccione tocius mundi satisfecit, sed copiose illum effundere uolui in argumentum magni amoris et supereffluentissime pietatis in solamen omnium miserorum.

Tandem debes humili quidem, sed feruido affectu manum auxiliatoris querere et mi sericordissimi redemptoris meritum infinitum in subsidium postulare nichil hesitans, quia pronior est fons ille bonitatis ad misericordiam iugiter scaturiens ad miserandum quam tu ad petendum. Hec in persona dicuntur diuine sapiencie, que suo discipulo feruide hec petenti inspirauit. Neque hec discrepant a predictis dictis doc torum, quia eciam dictum est, quod tanta potest esse contricio et cordis compunctio, quod eciam sufficit ex ui ardoris et signanter Christi passionis, que in omnibus operatur sacramentis omnem penam et culpam delere.Et hec compunctio generatur ex meditacione passionis Christi et multitudine peccatorumet cordis humiliacione.

Preterea restat ultra iam dicta uidere, quomodo aut qualibus penitencie operibus quis in uita presenti se debeat exercere, ut pro peccatis plenius pos sit satisfacere, ne ipsum sit necessarium per ignem purgatorium
[fol. fol. 140r]
transire. Pro quo sciendum, quod satisfaccio in presenti uita fit per opera penalia, quia per satisfaccionem oportet fieri re compensacionem eorum, que deo subtracta sunt, uidelicet honorem deo, utilitatem proximo, humiliacionem sibi ipsi. Unde quia aliquid in peccando nobis nimis indulsimus, oportet id uice uersa subtrahere. Nam tria bona habemus, uidelicet anime, corporis et fortune. Ex bonis fortune subtrahimus nobis per elemosinam, ex bonis corporis per ieiunium, ex bonis uero anime non oportet, quod nobis aliquid subtrahamus, quia per ea efficimur deo accepti, sed oportet, quod nos submittamus deo; et hoc fit per oracionem.Unde per hec tria satisfacimus et omnia genera satisfaccionum in hys tribus includuntur.Nam secundum Iohannis baptiste admonicionem facere tenemur dignos fructus penitencie, quod tunc fit, quando secundum modum culpe fit equalitas pene. Unde Bernardusnec, inquit, tibi blandiaris, si grauiter peccanti leuior penitencia uel a nesciente uel a dissimulante dictatur, cum in purgatoriis ignibus perficiendum sit, quidquid hic minus feceris, quia dignos penitencie fructus querit altissimus.

Ut autem ad agendam penitenciam congruam magis accendaris, considera, si unum peccatum Ade tam districte punitum est, ut nongentis annis et amplius uite huius miseriam lugeret et in augmentum miserie multis subsidiis et solaciis mechanicorum, quibus nunc utimur, careret ac ferre quattuor milibus annorum inferni tenebras sustineret. Qualiter, queso,punientur transgres siones nostre tam multe ac tam magne, cum supernus iudex, cui reddituri sumus de singulis racionem, et multitudinem
[fol. fol. 140v]
et magnitudinem ponderet et diuturnitatem mensuret? Considera eciam et attende, quid per peccatum perdidisti, quid incurristi, quis et quem offendisti. Perdidisti amiciciam tocius trinitatis, fauorem angelorum et omnium sanctorum, decorem anime et suffragia ecclesie. Incurristi la queos fortissimos, hostes crudelissimos, statum periculosissimum, horribile precipicium, defectum gracie et mortem anime. Offendisti eum, qui te creauit, pro te mortem sustinuit, multa beneficia contulit et tibi eterna premia repromisit. Si hec iugiter cogi tares utique doleres, utique pro peccatis fleres.

Propter hoc autem, quia hec homines non recogitant, igitur pauci penitenciam agunt ueram. Nam ait Ambrosius: Facilius inueniuntur, qui innocenciam seruauerunt quam qui ueram penitenciam egerunt, ideo paucissimi sunt, qui igne purgatorii carebunt. Hinc dicit beatus Bernardus:Iudicent et senciant alii, ut uolunt, ego certe adhuc nullum penitentem noui, quem estimem igne et flammis purgatorii non egere, mecum felicissime actum credam, si usque ad diem iudicii ita me pur gatorium, id est conflatorium, cum mea scoria permundabit, ut audeam iudici purgatus occurrere. Ecce quid sperare possunt multi miseri, si ille uir tam sanctus de se sic tremuit et expauit? Ut igitur ueram penitenciam agere possis, cirumcide omnem causam et omnem oc casionem et suspicionem peccati a personis et loca et consorcia eorum, cum quibus conuersabaris peccans, circumcide
[fol. fol. 141r]
sensus tuos, cum quibus transgressor fuisti, et intra cubiculum tue mentis et ostio clauso contra omnes riuulos peccatorum ora in abscondito patrem tuum.

Non oportet penitentem circumgirare aut longius uagari, sed sedere et quiescere usque ad perfectam uulnerum curacionem. Nam Maria penitens ad Ihesu pedes sedebat, quousque audiuit: Dimissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum. Et ut minus te tedeat penitencie laboris, reduc in memoriam austeritatem et afflicciones Iacobi minoris, innocenciam et asperitatem Iohannis, labores Pauli, uigilias Bartholomei, siccum panem et cribrarium Ieronimi, tunicam et uepres Benedicti, sudarium et lacrimas Arsenii, mattulam Eulalii, co lumnam et uermes Symeonis, nuditatem et radices herbarum peccatricis egipciace, Dauid eciam regem de solio suo descendentem ac in cinere et cilicio humiliter et abiectum in terra sedentem, donec audiuit a domino per prophetam: Transtulit deus peccatum tuum. In sessione humiliacio demonstratur, in cinere uero consideracio mortis et cilicio, quod de pilis contexitur, memoria peccati aspere pungentis signatur. Unde Gregorius:In cilicio quippe asperitas et punccio peccatorum, in cinere autem puluis ostenditur mortuorum.

Alios quoque sanctos, quorum plena est scriptura, considera, qui non nisi aut per sangwinis effusionem aut per carnis grauem affliccionem presentis seculi statum pertransierunt, cum luctu et gemitu et uariis tormentis peccata sua deplanxerunt. Laurencius
[fol. fol. 141v]
per cratem ferream et ignitam, Katherina per gladium, Bartholomeus per excoriacionem et sic de aliis multis, ut ignem purgatorii euadere possent. Unde beatus Ieronimusin Epistula ad Pachomiuman putamus, inquit, fratres, quia iocando predicent sancti, ridendo loquantur, Christus iudicium infantiliter comminetur? Sed ioci non sunt, ubi sup plicia intercidunt, si iocando passi sunt, credantur iocando locuti. Ysaias serra scinditur, Daniel leonibus deputatur, Paulus capite truncatur, Petrus in cruce exemplo domini suspenditur et hoc totum, ut nos a peccatis nostris sua doctrina reuocarent.

Consolacionem ergo in hys habe et te ipsum in hys exerce, quia cinis et cilicium sunt arma penitencium, maxime quia in labore, cibo et ueste consistit labor penitencie. Unde nullum debet grauare penitencie opus, per quod liberatur a futuris gra uioribus ignibus, qui multo acerbiores sunt et diutur niores quam quelibet huius mundi pena. Unde quidamde modo penitendi hos edidit uersus: Sit tibi potusaqua, aridus cibus, aspera uestis, dorso uirga, breuis somnus durumque cubile. Flecte genu, tunde pectus nuda caput orans. Hereat os terre, mens celo, lingwa loquatur, cor dictet. Sit larga manus, ieiunia crebra, mens humilis, simplex oculus, caro munda, pium cor, recta fides, spes firma, duplex dileccio semper ferueat, assiduis precibus iustis tamen ora. Hec age, peccator, quem uere penitet te. Nunc pocius penas pro peccatis exige dignas. Quam te perpetuis
[fol. fol. 142r]
addicat iudicis ira.

Hec tibi, fili mi, sub compendio uerborum tradita sint de igne purgatorii, qui si tibi sentire daretur una hora, ueritatem dictorum meorum per experienciam protestareris, et testimonium perhiberes, quia media pars tibi dicta non esset, quia inde non exires, donec redderes ultimum quadrantem in penis. Ex quibus omnibus premissis considera, an penitere debeas de artitudine uite in monasterio, de austeritate prelatorum, de dimissione patrie et parentum, amicorum et sociorum, cum in hora mortis tue aut sola te opera bona aut mala consequentur. Ideo premissa cottidie ad mentem reuoca et ex illo consolaciones reperies contra omnia tua temtamentaatque ut sic purgatorii non sustinebis nec formi dabis tormenta, pro quorum eciam euasione sunt tibi uigilanter obseruanda, que pro mortis bona disposicione in superioribus diuersis in locis partibus prima, secunda et tercia extant luculenter descripta.

De penis infernalibus et earum perutili recordacione et quod non hominibus, sed demonibus principaliter sunt facte. Ibidem de diuersitate et multiplicitate penarum earundem.Capitulum quintum.

Consequenter iuxta premissam superius factam pollicitacionem de cruciatibus et penis infernalibus eternis aliqua ex patrum tradicione et generali katholica fide pro tua et communi utilitate nunc pandere curabo. Nam multum per omnem modum expedit tibi et cuique penarum infernalium
[fol. fol. 142v]
acerbitates mente crebrius reuoluere atque in ipsis quottidie non personaliter, sed memorialiter deam bulare. Quippe sicut latronibus ac predonibus expe dit patibula crebrius intueri, ut timor eis in cuciatur, ut a latrociniis desistant, ne et ipsi suspen dantur in patibulis - unde et in patulis locis foris ante ciuitates solent erigi patibula, ut ab omnibus conspiciantur - ita et tibi et cuilibet torpenti ac ne gligenti ac mundum aut carnem propriam amanti sicut latroni expedit infigere in memoria penas infernales ac facies demonum horribiles et lar uales ferales.

Hec uero non solum mea, sed tui melliflui doctoris Bernardi sentencia existit in Epistula ad fratres de Monte Dei sic dicentis de incolis cellarum: A cella in celum sepius ascenditur, a cella in infernum numquam descenditur, nisi sicut dicit psalmista: Descendant in infernum uiuentes, ne descendant morientes. Hoc enim modo cellarum incole sepe descendunt in infernum. Sicut enim quottidie contemplando reuisere habent gaudia celestia, ut ardentius ea appetant, sic eciam dolores inferni, ut horreant et refu giant. Et hoc est, quod imprecantur inimicis suis orantes: Et descendant in infernum uiuentes.

Ecce incole cellarum debent sepius reuisere multitudinem infer nalium penarum, sicut eciam sanctus pater tuus Benedictusin Regula sua tria ponit incitamenta, per que relligiosi debent uitare noxia et uirtutes amplecti,
[fol. fol. 143r]
scilicet metum iehenne, uitam eternam et seruicium sanctum, quod professi sunt. Ecce primo exprimit metum iehenne, nam uia salutis a timore in cipit et in amore consistit. Quid autem timere debet relligiosus nisi iram iudicis, ex qua sequuntur formidabiles pene non solum presentis uite, sed eciam post hanc uitam? Sunt enim quammulti, qui non amore uirtutis, sed timore penarum cessant a uiciis. Qui licet non sint alicuius meriti propter uoluntatem peruersam in eis residentem, tamen inicium sumunt a timore, perficiendi per amorem. Habitum enim sibi acquirunt per timorem et asuescunt penitenciam inde agere pena cogente. Qui habitus facilitatem generat et uirtutem producit. O utinam omni homini inesset me ditacio et recordium harum penarum infernalium, huius eterni fletus et stridoris dentium memoria. Reuera nequaquam tam faciles essent ad peccandum, ymmo promtissimi redderentur ad bona agendum.

Si enim in presenti uita intollerabiles et formidabiles pene reperiuntur in ignibus, in aquis, in uulneribus, in captiuacionibus, in carceribus, in ignominiis et aliis multis, que omnia natura et ars adinuenit, quid putandum est, quales et quante pene sunt in inferno, que non per naturam nec per humanam artem facte sunt, sed per diuinam iusticiam, que rigorosissima est et que in summo suum effectum solent causare
[fol. fol. 143v]
inmediate a deo?

Ideo, ait Moyses, dei perfecta sunt opera. Unde sicut hominem in principio creacionis rectissimum et perfectissimum in suo genere formauit, angelum primum splendidissimum et clarissimum, opertum omni lapide precioso secundum prophetam condidit et creauit, mundum eciam totum plenum decore et ornatissimum fecit - erant enim cuncta, que deus fecit, ualde bona - sic ad propositum mox, ut ruentibus angelis infernum condidit, inenarrabilibus eum penis repleuit. Unde pene infernales non ad puniendum hominem primo, sed ad sathane et angelorum eius punicionem create sunt Christo teste, cum peruersis hominibus eciam dicturus est in die iudicii:Ite, maledicti, in ignem eternum, qui preparatus est dyabolo et angelis eius. Uita uero eterna hominibus ab origine mundi extitit preparata Christo dicente: Uenite, benedicti patris mei, percipite regnum, quod uobis paratum est ab origine mundi.Ubi peraccidens habet se infernus ad hominem, per se uero ad regnum celorum, et quia infernus immediate a deo creatus est, constat eius penas esse acerbissimas et grauissime afflictiuas. Sicut enim oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, que preparauit deus diligentibus se, propter gaudiorum immensitatem, sic nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, qualis et quanta sit pena, que reprobis et peruersis reposita est in futuro.

Ideo autem licet multe sint pene infernales, tamen Christus solum penam
[fol. fol. 144r]
ignis nominat, quia hoc elementum et eius qualitas omnes alias penas excedit in acerbitate. Hoc utique facit nobis incuciendo timorem et, sicut pater piissimus premonet, ne hunc ignem incidamus.Quis enim huius presentis et corruptibilis ignis ardorem uel ad paruulam horulam sufferre ualet sine magna corporis sui lesione? Quanto minus quis illum futurum ignem pati sufficiat dicente propheta Ysaia:Quis poterit habitare cum igne deuorante aut quis ex uobis habitabit cum ardoribus sempiternis?Reuera enim estimo secundum consideracionem racionis, si alicui mine incuterentur, quod absque dubio et certissime esset passurus exustionem corporis ad unam horam, eciam quod uiuus remaneret post horam, si tale opus contra mandatum alicuius mortalis regisaut principis attentaret, ille nonne omnibus diebus uite sue a tali opere abstineret et precaueret diligentissime, ne in tale opus incideret? Et si tantus terror incutitur de igne unius hore, qui tamen uitam non auffert, quantus terror et tremor menti incutere debet ignis multo acerbior et perpetuus?

Qui siquidem ignis ad mentem sepius reductus non faciet sentire quascumque corporis castigaciones, afflicciones, ieiunia, uigilias, duriciam lectorum, carnis abstinenciam teste beato Bernardo in Epistula ad Robertum:Uigilias, inquit, times et ieiunia manuumque laborem, sed hec sunt leuia meditanti flammas perpetuas. Recordacio denique tenebrarum exteriorum facit non horrere
[fol. fol. 144v]
solitudinem. Si futuram cogitas de uerbis ociosis dis cussionem, non displicebit silencium. Fletus eternus et stridor ille dentium ante cordis oculos reductus pares tibi reddit mattam et culcitram. Ecce quam utile est seruo dei crebro uisitare infernum et eius penas sepe mente reuoluere, que mundi delicias exteriores, diuicias et corporis uoluptates in homine extingwunt.

Reuera enim, si sapienter, si prudenter quis infernum intrat in uita, securus erit, quod non in ipsum intrabit in morte.De penarum uero huiusmodi, quibus perpetuo torquebuntur damnati, uarietate et quam sint multiplices ex sacra elicitur scriptura, iuxta cuius ueridica testimonia eciam ab omnibus elementis erunt torquendi. Unde dicitur Sapiencie: Pugnabit cum illo orbis terrarum. Et psalmista: Ignis, sulphur et spiritus procellarum. Et Iob: Ab aquis niuium transibunt ad calorem nimium. Racio autem huius est, quia per que quis peccat, per hec et torquetur,sed quia per elementa peccauerunt, eciam punientur ab influencia corporum celestium iuxta illud Sapiencie 5to: Armabit creaturam ad ulcionem inimicorum. Tamen, quia ignis et aqua magis sunt afflictiua quam cetera, ideo magis memorantur. Et dicit Bonauentura: Erit ibi ignis ardens, aqua congelans, aeris inquietudo et terre fetor. Nec est ibi mixtio, sed confusio, sicut dicitur in libro Sapiencie: Ignis et grando pariter ferebantur. Et dicit Basilius:In ultima quidem mundi purgacione fiet quedam separacio in elementis, ut quidquid est purum et
[fol. fol. 145r]
nobile, transferatur superius ad gloriam beatorum, quidquid uero ignobile est et feculentum, in infernum proicietur ad penam damnatorum, ut sicut omnis creatura dei est beatis materia gaudii, ita damnati puniuntur ab omnibus cre aturis; et dicit sanctus Thomas: Damnati transibunt a uehemen tissimo calore ad uehementissimum frigus, sine hoc, quod in eis sit aliquod refrigerium, quia passio ab exterioribus non fit per transmutacionem corporis a sua naturali disposicione, ut contraria passio ad equalitatem uel temperiem reducendo refrigerium causet, sicut nunc accidit, sed erit per accionem spiritualem, secundum quod sensibilia agunt in sensum, prout senciuntur imprimendo formas illas secundum esse naturale.

Et licet Christus solam penam ignis nominat in ewangelio,cum ipse sit maxime actiuus, per hoc tamen eciam alias intelligit. In purgatorio uero solo igne uidentur purgari, qui habet materiam maxime purgatiuam. Uermis uero, quem deus cominatur Ysaie ultimo: Uermis, inquit, eorum non morietur, non erit corporalis aut materialis, quia nullum animal preter hominem remanebit, sed erit uermis consciencie rodens animam, non uermis instigans ad bonum, quia omne bonum ab eis ablatum est, nec reprimens a malo, quod factum est. Tullius scripsit octo genera penarum, scilicet damnum, uincula, uerbera, ta lionem, ignominiam, exilium, mortem, seruitutem.Unde ibi erit calor ignis, stridor frigoris, tenebre fumus, lacrime interiores, aspectus demonum, clamor
[fol. fol. 145v]
improperii, ariditas sitis, fetor sulphuris, uermis consciencie, uincula, carcer, timor, dolor, inuidia, rancor, tristicia, carencia uisionis dei, ablatio spei omnis salutis, ipsum eciam esse, quod omnis creatura appetit, pena est eis, quia querent mortem et non inuenient. Et secundum Ieronimumtanta erit in inferno uis doloris, quod mens ad aliud dirigi non potest, nisi ad quod uis doloris impellit.Et si singulis diebus, quibus erunt damnati in inferno, unam lacrimam materialem emitterent, plus exiret aque per processum temporis quam omnia uasa huius mundi caperent, ymmo plus quam omnia maria aque contineant. Super omnes autem penas est carencia diuine uisionis, propter quam mali non tam dolebunt de ipso tormento quam quod repellentur a tali consorcio. Unde Iohannes Crisostomus: Intollerabilis quidem res est iehenna et supplicium illud horribile, tamen si aliquis mille ponat iehennas, nichil tale dicturus est, quale est a beate illius glorie honore propelli exosumque esse Christo et audire ab illo: Non noui uos, atque uultum illius mansuetudinis pietatisque plenum auersantem uideri. Sed ue nobis, qui de hys malis non cogitamus, sed quasi securi torpentes et anime curam negligentes ad has penas sine cessacione properamus.

Has autem penas incurrit homo per peccatum mortale, eciam solum unum, de quo non est in specie confessus neque contritus aut in genere et in uniuersali, si est oblitus. Peccatum mortale sic habet cognosci secundum sanctum Thomam, quando homo deum contemnit, quando dei mandata
[fol. fol. 146r]
preterit, quando legem nature excedit,quando societatem hu manam excludit ut furtum committendo,quando creatum aliquod ultimum finem suum constituit eo fruens, quando quis contra conscienciam facit credens esse mortale, licet sit ueniale et tamen facit. Et generaliter in omnibus, que sunt contra dileccionem dei et proximi, et in istis, in quibus non manet recta subieccio hominis ad deum, etin uo torum suorum transgressione uoluntaria et contra statuta ecclesie, que sunt obligatiua scienter et ex contemtu faciens. Hec et hys similia demergunt homines in infer num. Que omnia nobis deus uitare concedat. Amen.

De penis eisdem earumque acerbitate, perpetuitate et innumerositate et quod damnatis de deo cogitare penalissimum est. Ibidem de inuidia damnatorum.Capitulum sextum.

Et quoniam penas inferni licet uisu aut sensu agnitas non habeamus, eas attamen esse inexplicabiles simul et innumerabiles minime dubitamus, in tantum, ut numquam tot stille pluuiarum descenderint in terram, sicut multiplices et diuerse impios in infer no eternaliter pene cruciabunt, quas beatus Augustinusin parte describens ue, inquit, hys, quibus preparatus estdolor uermium, ardor flamme, sitis sine extinccione, fletus et stridor dentium, oculorum lacrime, tenebre exteriores, pena interminabilis, ubi nullus ordo siue agnitio proximi, sed continuus dolor et gemitus, ubi mors optatur et non dabitur, ubi non est honor senioris et regis, ubi dominus non est super seruum nec mater diligit filium aut filiam nec filius honorat patrem, ubi omne malum, omnis indignacio et fetor
[fol. fol. 146v]
et amaritudo habundat.

De hac amaritudine dicit Iob: Quare misero data est lux et uita hys, qui in amaritudine anime sunt, qui querunt mortem et non inuenient? Omne uiuens fugit mortem propter acer bitatem mortis, ibi autem propter amaritudinem desiderantmori et fugiet mors ab eis. Eya quanta miseria, ubi mors depascet eos et tamen mori nequeunt. Ibi in ueritate sine fine uiuunt et sine fine moriuntur, ibi odiunt deum et seipsos et numquam uenient in memoriam ante deum sicut uulnerati, dormientes in sepulchris, quorum non es memor amplius. Anshelmus: Ibi tormenta sine fine, sine interuallo, sine temperamento, ibi tortores horribiles, qui numquam lassescunt, numquam miserentur, timor reum conturbat, consciencia confundit, cogitaciones increpant. Fugere non licet, ligatis enim manibus et pedibus proiciuntur in tenebras exteriores. De hoc dicitur in Ecclesiastico: Factus est super impios cataclismus, id est uniuersale diluuium penarum.

Quarum quidem penarum eternarum acerbitatem beatus Bernardus in suis Meditacionibusmentibus nostris imprimit dicens: Quis, putas, tunc meror erit, quis luctus, que tristicia, cum separabuntur impii a consorcio iustorum et a uisione dei et tradentur in potestatem demonum et ibunt cum ipsis in ignem eternumibique erunt cum luctu et gemitu? Procul quippe a para disi patria in iehenna perpetua cruciabuntur numquam lucem uisuri, numquam refrigerium adepturi, sed per milium annorum milia in inferno cruciandi nec unquam inde liberandi, ubi nec qui torquent, aliquando
[fol. fol. 147r]
fatigantur, nec qui torquetur, moritur. Sic enim ignis consumit ibi, ut semper reseruetur, sic tormenta aguntur, ut semper renouentur. Iuxta uero qualitatem culpe pe nam sustinebit unusquisque in iehenna et similis culpe rei suis similibus iungentur cruciandi.

Nichil audietur ibi aliud nisi fletus et planctus, gemitus, ululatus, me ror atque stridores dentium nichilque ibi uidebitur nisi uermes et laruales facies tortorum atque teterri ma monstra demoniorum. Unde sunt metra: Uermes crudeles mordebunt intima cordis. Hinc dolor, hinc pauor, gemitus, stupor et dolor horrens. Ardebunt miseri in igne eterno in eternum et ultra. In carne cruciabuntur per ignem, in spiritu per consciencie uermem. Ibi erit dolor intollerabilis, fetor incomparabilis, timor horribilis, mors corporis et anime sine spe uenie et misericordie. Sic tamen morientur, ut semper ui uant, sic uiuent, ut semper moriantur.

Cruciatus illos et tormenta nullus terminus finit, nullus sufficit co gitare. O quam male homines ibi locantur, uident enim, ut confundantur, et non uident, ut consolentur. A quo uel a quibus uidentur? Ab omni uidente, ut pre multitudine intuencium sit confusio multa. Semel iniectus uel pocius innatus per peccatum hesit firmiter nequaquam deinceps euellendus nec cessat rodere conscienciam eaque pastus esca utique inconsumptibili perpetuat uitam. Horreo uermem mordacem et mortem uiuacem, horreo incidere in manus mortis uiuentis et uite morientis. Hec est secunda mors, que numquam occidit,ubi nimirum
[fol. fol. 147v]
peccati ipsius et carnis quodammodo similis uidetur esse condicio, ut quemadmodum culpa semper puniri poterit nec unquam poterit expiari, sic nec in corpore tormenta aliquando finiri nec corpus ipsum aliquando mori ualeat in tormentis. Hec, fratres mei, qui pauet, cauet, qui negligit, incidit.Hec Bernardus.

O quam breuis delectacio tam longam restem post se trahit eterne miserie. O stulti et uecordes, ubi tunc uerba illa, que cum leticie tripudio dicere solebatis: Uenite, perfruamur bonis, que sunt, et utamur creatura tanquam in iuuentute celeriter. Quid enim tunc profuit superbia aut diuiciarum iactancia, quid contulit nobis? Transierunt omnia illa tanquam umbra et sicut auis, cum transit, non est uestigium inuenire. Quid plura?

O miseri et miserabiles tam affliguntur et dolent, ut qualiscumque terminus excogitatus, dummodo haberet finem, esset eis solaciosus. Unde posito pro possibili, quod esset aliquis lapis molaris adeo magnus, quod unde cumque circumferenciam celi attingeret, et quod aliqua auicula minime quantitatis post centum milia annorum ueniens de lapide predicto solummodo per rostrum suum tantum, quantum est decima pars milii, utrumque post centum milia annorum tantumdem auelleret et sic per singulas partes, ita quod in decies centenis milibus annis non plus diminueretur quantitas lapidis, nisi quantum habet in magnitudine unum granum milii - en proch dolor, miseri multum grati essent, si post talem longam et plenam consumpcionemtotius lapidis finem habitura esset pena eoruminfernalis. Sed hew eadem consolacio miseris
[fol. fol. 148r]
a diuina iusticia est penitus negata, ymmo iterataeorum pena non minus dolorosa quam precedens.

Insuperomne, quod in sanctis et beatis est materia gaudiorum, reprobis est materia tormentorum. Nam eciam de deo cogitare secundum sanctum Thomam est eis penalissimum. Nam impii de deo cogitant non in quantum summum bonum, sed in quantum est iudex equissimus et uindictam sumens de omni iniquitate. Denique sciencia acquisita eciameis remanet in penarum augmentum. Considerabunt enim mala, que fecerunt et que incurrerunt et quomodo per scienciam potuissent mala euasisse et faciliter bona fecisse, unde scienter et non ignoranter, ymmo uolun tarie se damnacioni ingesserunt. Unde licet sciencia sit per se delectabilis et de numero bonorum honorabilium, tamen per acciones est causa tristicie, quando homo ea abutitur et non secundum eam operatur.

Conceditur eciam eis uidere gaudium beatorum ante diem iudicii, non in particulari, quia hoc gaudium in particulari non cognoscitur, nisi cum maxima iocunditate, sed in generali cognoscunt eos esse in gloria magna et ex hoc gra uissime turbabuntur. Unde dicitur Sapiencie 5to: Uidentes tur babuntur timore horribili, sed post diem iudicii non uidebunt gloriam beatorum, quia scriptum est: Tollatur impius, ne uideat gloriam dei. Nec tamen ex hoc eorum pena minuetur, sed augebitur, quia memoriam ha bebunt glorie beatorum, quam in iudicio uiderunt et ante iudicium cognouerunt, et hoc erit eis in tormen tum. Sed et ulterius affligentur, quia non sunt digni
[fol. fol. 148v]
uidere gloriam beatorum, quam eciam sancti merentur possidere. Ea eciam, que hic aguntur, eis ostenduntur, que in eorum penam cedere possunt.

Damnati eciam ex acer bitate penarum uellent pocius non esse quam esse, licet esse per se sit appetibile, per accidens tamen et in penis esse est detestabile, quia carere malo est quoddam bonum secundum philosophumquinto Ethicorum. Unde Mathei 26 dicitur de Iuda tra ditore: Bonum erat illi, si non fuisset natus homo ille.

Tanta eciam malicia et inuidia repleti sunt dam nati, quod quantum esset in eis, uellent omnes homines esse damnatos, ymmo uellent deum non esse. Nam sicut in beatis in patria erit perfectissima caritas, ita in damnatis erit perfectissimum odium. Ideo sicut beati gaudebunt de omnibus bonis, ita damnati dolebunt de omnibus bonis, ideo eciam eterna felicitas ab eis con siderata maxime eos affliget. Ideo dicitur Ysaie 26: Uideant et confundantur zelantes populi et ignis hostes tuos deuoret. Sed quod dicitur Luce 18 de diuite, qui petebat, quod Lazarus ad fratres suos iret et ne ipsi uenirent in locum tormentorum, dicendum, quod dam nati eciam propinquorum glorie inuidebunt, cum sint in summa miseria. Tamen minus inuident propinquis quam aliis et maior est eorum pena, si omnes propinqui dam narentur. Et quia sciebat diues aliquos saluari, pocius uolebat suos quam alios saluari propter suam penam minuendam et propter minorem inuidiam in suos. Uellet tamen absolute omnes damnari, et suos et alios,
[fol. fol. 149r]
quia deputant sibi solatium secundum eorum estimacionem socios habere penarum, sicut dicit Glosa super illud Ysaie 11mo: Et tu uulneratus es:Solatium est malorum socioshabere penarum.

Similiter tanta est in eis inuidia, quod felicitas bonorum est eis magnum supplicium, ita ut eciam deum odiant, et quamuis ex multiplicacione damnatorum augeatur pena eorum, tamen tantum in eis excrescit inuidia et odium, quod magis eligerent plus torqueri cum multis quam minus cum paucis.

Ecce, di lectissimi, quam inenarrabilis est pena damnatorum. Co gitandum igitur est sedule et attentissime preuidendum,ne aliquem talis pena inuoluat, quoniam melius illi erat, si natus non fuisset homo ille aut bestia natus fuisset, ubi cum corpore et anima esse desineret. Desiderabunt enim mortem et mors fugiet ab eis et uere beate tunc steriles, que non pepererunt,quia dolorem talem non uidebunt.

De penis damnatorum ac testimoniis et approbacione scriptu rarum diuinarum et sanctorum, quantum ad ea, que in precedentibus duobus capitulis sunt dicta.Capitulum septimum.

Porro de penarum infernalium acerbitate earumque multiplici uarietate simul et eterna durabilitate testium fidelium et ueridicorum testimonia libens et paciens ausculta. Ysaiam igitur, de penis huiuscemodi quid senciat, obserua. Detracta est, inquit, ad inferos superbia tua. Concidit cadauer tuum, subter te sternetur tinea et putredo et operimentum tuum erunt uermes.
[fol. fol. 149v]
Que uerba doctissimus eorum ac sanctissimus inter pres Ieronimus ita declarat, ut pene ille eterne intelligantur, quas propria gignit consciencia uel sup pliciorum materia, que ex propriis peccatis nascitur. Sicut enim, quamdiu cadaueris materia est et aliquis humor in cadauere, uermes nascuntur ex putredine, sic ex ipsa materia peccatorum supplicia gignuntur.

Quid uero uerius, cercius alciusque saluatore nostro Ihesu? Audiamus et hunc ipsum loquentem: Mittet, inquit, eos in tenebras exteriores, ibi erit fletus et stridor dentium. Item damnatis se dicturum comminatur:Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius. In ewangelio quoque, cum dixisset: Homo quidam erat diues et induebatur purpura et bisso et Lazarus, qui iacebat ad ianuam eius, ulceribus plenus, cupiens satuari de micis, que cadebant de mensa diuitis et nemo illi dabat, sed et canes ueniebant et lingebant ulcera eius, sub iunxit, quod mortuus Lazarus portatus est ab angelis in sinum Abrahe et mortuus diues sepultus est in infernum. Qui eleuans oculos suos, cum esset in tormentis, uidit Abraham a longe et Lazarum in sinu eius et ipse clamans dixit: Pater Abra ham, miserere mei et mitte Lazarum, ut intingat extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret lig wam meam, quia crucior in hac flamma. Cuius non cruciatur exterreaturque animus uoluens hec secum
[fol. fol. 150r]
prolata ab ore eius, qui numquam falsa locutus est? Uerum non tantum hec locutus est, quin et multis sepe signis, quo terror tantorum suppliciorum, cum manifeste uiderentur, a terrenarum rerum cura magis humanas mentes abdicaret, demonstrauit. Multa quidem huiuscemodi passim narrantur.

Sed illud, quod tradit Gregorius,magnum certe et memorabile referemus. Scribit enim Illiricianum quendam monachum, qui in monasterio secum uiuebat, narrare sibi solitum, quod ex Petro alio monacho Hybere regionis, accola scilicet heremi, quam ipse aliquando inhabitauerat, audiuisset uita se excessisse alias, priusquam heremum peteret, uite quoque statim restitutum fuisse, uidisse autem tantisper, dum anima a corpore secessum habuisset, supplicia inferorumatque innumera loca flammarum suspensosque in eisdem magnos quosdam olim apud mundum atque po tentes uiros. Quo cum ipse deductus esset, ut cum illissimul eterno igne torqueretur, ereptum fuisse ab angelo, quem chorusco habitu sibi apparuisse dicebat atque ab ingenti ea horrendaque flammarum uoragine liberatum, monitum quoque ab eo, ut egrederetur et qualiter post hoc uiueret, sollicite attenderet, egressumque et uite ita redditum tantis se dicit postmodum uigiliis ieiuniisque constrinxisse, ut inferna eum uidisse et pertimuisse tormenta, eciam si taceret lingwa, conuersacio loqueretur.

Quantum uero putare debemus esse eorum, qui tanta uiderunt, terrorem mentis, cum et ipsos, qui tantum ea meditantur,
[fol. fol. 150v]
maximo constet futurorum semper merore et angore per moueri? In quo dignum memoratu uidetur, quod scri bit Climacusuidisse se cocum quendam monachorum, qui, quociens intenderet officio suo, tociens undantibussemper maderet lacrimis ingentesque compuncti cordis singultus emitteret. Cumque causas eorum interrogasset, sic ab eo accepisse, numquam ignem, quo ad coquenda edulia utebatur, se intueri, quin mentem subiret in fernus ille et eternus ignis, quo dirum in modum damnate mortalium anime cruciantur.

Ita uero fit, ut presentium rerum consideracio suscitet uehementemque infigat memoriam eorum, que aliquando futura ex pectamus. Qua racione qui cogitauerit grauissimos acerbissimosque, quos humana corpora sustinent, dolores et angustias uel febrium uel neruorum uel iliorum uel dentium ceterorumque, quorum longa nos quasi agmine facto atque innumerabilis obsidet mul titudo, qui hec, inquam, cogitauerit, facile comprehendet eorum exemplo, quanto longo exuperent atrocitate immanitateque doloris inferni illa, que nullam cum hys habent comparacionem tormenta atque cruciatus. Quibus quantum exterreri debeamus, docet Augustinusdeclarans, quod saluator ait: Ite, maledicti, in ignem eternum, qui preparatus est dyabolo et angelis eius.Ibi, inquit, erit fletus et stridor dentium,ubi sunt oculorum lacrime, ubi mors optatur et non datur, ubi uermis eorum non morietur et ignis eorum non
[fol. fol. 151r]
extingwetur, ubi aliud non paratur nisi pena, ubi nullus dominus super seruum, ubi nec senis reuerencia nec iuuenis ministerium, ubi nullum gaudium nec leticia post tristiciam, nullus honor nec requies post penam, ubi tenebre eternales et horror pene, ubi ardor sitis, retia obliuionis, ubi ardor flam me et dolor uermium, ubi nichil uidetur nisi pena et nullus auditus est nisi gemitus, ubi nulla consolacio, ubi infernus, id est profunditas gehenne.

Nichil auteminter omnia, que a sanctis enumerantur, tristius uidetur quam cum a beata patria paradisi exules se factos esse in telligent, quod et confitetur Crisostomus scribens De compunccione cordis:Ponamus enim, inquit, illud ante oculos, quanti doloris est excludi et proici a rege et a regno celorum. Quod, ut michi uidetur, ipsa grauius est iehenna. Nam et si ille ignis non arderet, eciam si immortalis illa pena non esset parata, hoc solum, quod alieni efficimur a Christo et excludimur a bonis eternis, nonne omni pena cruciabilius duceretur?

Hec igitur meditari oportebit. Que cum meditabuntur, nulla erit tanta terrenarum rerum delectacio, que non horum consideracione amara et uilis fiat, nulla tam grauis huius uite molestia aut durus labor, quem non placido, leto libentique animo suscipiamus. Idem quoque Crisostomus ad Theodorum alterum monachum, quem utique lapsum reuocare contendebat ita scribens inquit:Huius enim uite diuicie et illicite uo luptates somno similes umbrisque transcurrunt, in quibus, antequam peccato terminus detur, delectacio cupiditatis extingwitur. Illa uero supplicia, que homines propter ista suscipiunt, carent fine tormenti et quod hic ob lectare creditur, temporale est, quidquid autem illic cruciat et consumit, eternum est. Nec contemnenda est auctoritasRichardi in eo libro, quem edidit De interiori statu hominis: Quis enim, inquit, tam insensate, tam obsti nate mentis usquam poterit inueniri, qui non expa uescat et omnino exhorreat transitoria carnis blan dimenta tormentis eternis mercari, si diligenter
[fol. fol. 152r]
inspiciat et indesinenter attendat, quam sint modica sew eciam momentanea illa omnia carnis oblectamenta, que pertranseunt, et quam sint immania quamue attrocia tormenta illa eterna, que finem non habent nec habere possunt?

Sufficiant autem de isto nunc ista, que quamuis tristia sint et amara mortalibus, tamen sedulo sunt me ditanda necnon corde uiuaci seriosius trutinanda. Nam sic leuius omnis uana leticia fugatur, fluxa car nis uoluptas facilius edomatur, quidquid denique animo ex presenti arridet seculo, horum consideracione ama rescit, quidquid puerile aut uanum mentem tetigerit, discipline censura ualidius compescit. Sed relinquamus iam ista et ad ea, que restant, transeamus letiora.

De gaudiis celestibus et sanctorum felicitate gau diorumque multiplici uarietate necnon uoluntatis beatorum cum deo perfectissima conformitate. Ibidem quomodo in statu uie diuina possit essencia per hominem uideri.Capitulum octauum.

Descriptis itaque iam supra tam purgatorii quam inferni grauissimis et multiplicibus penis tristia quedam necnon nimis horrenda tibi, o frater, proposita fuere. Ne igitur tantorum consideracione malorum habundanciori tristicia prorsus absorbearis, tristiciam quoque super tristiciam intollerabiliter paciaris et ut sic animus tuus merore nimio deiectus in abyssum defluat desperacionis, melle te dulcedinis atque io cunde consolacionis delinire curabo. Sic enim leta solent plurimum tristibus misceri, ut et timor humiliet letaque confoueant et consolentur. Cum igitur hominum
[fol. fol. 152v]
purgandorum ac damnatorum tibi quam plurimas in superi oribus descripserim penas, nunc superest, ut de illa celestis curie preciosissima aula sanctorumque inexpres sibili et inmensa gloria aliqua in medium letabunda producam, quatenus qui iam clarius nosti, quid fugere debeas, eciam quid sit amandum ac desiderandum, certius agnoscas. Sed o quam felix esses, si aula ce lestis te in sui amorem raperet teque totaliter absor beret in abyssum dileccionis, ut sic mundi amore occiso in te morereris eidem, ut de te sicut de aliis electis diceretur illud Pauli: Mortui enim estis et uita uestra abscondita est cum Christo in deo. Nam hec patria celestis amari non potest, nisi saltem in genere nota sint, que in ea geruntur. Nichil enim amatur nisi cognitum.

Hec enim patria terra est promissionis, est locus immortalitatis, paradisus uoluptatis et regnum eterne felicitatis. Tu uero peregrinus es et aduena huius mundi et ideo tanquam peregrino constituto properandum tibi est ad tuorum carorum numerum, qui te cum magno desiderio expectant, ut te dulciter recipientes beatis amplexibus secum consedere faciant. O si scires, quanto affectu te iugiter exoptant. Tu in terrestribus adhuc castris constitutus ad procellas et turbines mundi nulla trepidacione mouereris, uidebis undique ciuitatem illam gloriosam atque sublimem ex auro gemmisque rutilantem, de cuius portis odor recreatiuus nimium emanat. Platee eius constrate sunt auro tanquam uitro prelucido. Fundata est in saphiris, iaspidis
[fol. fol. 153r]
propugnacula ibi peruirescunt. Ipsa uiuis ex lapidibus est constructa, floribus constrata, margaritis perlu centibus perornata.Ibi uernalis amenitas, autumnalis fecunditas, estiualis serenitas, quies hyemalis, iocun ditas nupcialis. Ibi uallis gaudiosa, uisio amorosa, ibi celestes armonie personant, diuine figelle intonant, uoces iubilose decantant, ibi letabunda plauduntac leta se miscent modulamina choris. Hic choree uirginum cursitantes post dominum, ibi una uox letancium et unus ardor cordium, delectabilium copia, optabilium affluencia. Ibi nulla assunt tristia, sed leta uniuersa. O quam felix ciuitas, ubi iugis sollemnitas, et quam iocunda curia omnis cure prorsus nescia.

Tot ibi sunt gaudia particularia, que quilibet habet in se et in aliis, quod ea solius dei noticia comprehendit. Tantum enim unusquisque gaudebit de bono alterius, quantum de bono proprio, quo ad numerum gaudiorum, non quantumad extensionem gaudii, quia sic plus quilibet gaudet de bono proprio, quia maior est racio diligendi. Unde Linus plus gaudet de bono suo quam de bono Petri, quamuis forte Petrus propter maiorem gaudendi causam maius gaudium habeat de bono Lini quam Linus de proprio bono. Hec Richardus.

Tot ergo et tanta sunt ibi gau dia, quod omnes arismetrici huius mundi non possent ea mensurare, omnes gramatici, loyici, rethorici non possent ea sermonibus explicare, quia quod oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis as cendit, hoc est, quod deus preparauit diligentibus se. Gau debunt supra se de dei uisione, infra se de celi et
[fol. fol. 153v]
aliarum creaturarum pulchritudine, intra se de corporis et anime glorificacione, extra se de angelorum et hominum associacione. Ibi erit deus speculum uisui, cythara auditui, mel gustui, balsamum olfactui.

Ibi teste Augustinofulget, quod non capit locus, sonat, quod non rapit tempus, olet, quod non spargit flatus, sapit, quod non minuit edacitas, heret, quod non diuellit sacietas.Ibi, sicut dicit idem,deus sine fine uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigacione lau dabitur. Ibi sapiencia Salomonis uideretur stulticia, ibi Absalonis pulchritudo esset deformitas, ibi uelo citas Asahelis esset tarditas, ibi uideretur Somsonisfortitudo debilitas, ibi longa uita Matusalemesset mortalitas, ibi regnum Augusti esset paupertas. Ibi nichil obest, nichil affluit, nichil defluit, nichil est, quod appetatur, nichil intrat, quod fastidiatur. Ibi deus erit racioni plenitudo lucis, uoluntati multitudo pacis, memorie continuacio eternitatis. Et item Augustinus in libro De anime et coporis miseriao caro, inquit, illam uitam amplecti debuisti, ubi uita sine morte, ubi iuuentus sine senectute, ubi lux sine tenebris, ubi gaudium sine tristicia, ubi pax sine discordia, ubi uoluntas sine iniuria, ubi regnum sine commutacione. Item idem ait: Id, quod promittit deus, fide non capitur, spe non attingitur,caritate non comprehenditur, desideria et uota trans cendit, acquiri potest, estimari non potest. Ibi carmina non desunt, premia non deficiunt, ibi nichil, quod amabitur, deest, ibi nichil desiderabitur, quod non assit.
[fol. fol. 154r]
Ibi beatitudo in duobus consistit, in necessaria presencia omnis boni et in necessaria absencia omnis mali. O, inquit Augustinus, uita uitalis, amabilis et semper memorabilis, ubi summa securitas, secura tranquillitas, tranquilla iocun ditas, iocunda felicitas, felix eternitas et beatorum sine fine uisio. Ibi affluencia diuiciarum, influ encia deliciarum et confluencia omnium bonorum.

Nam secundum eundem Augustinumtanta est ibi pulchritudo iusticie, tanta iocunditas eterne lucis, ut eciam si non liceret in ea amplius uiuere seu manere quam unius diei mora, propter hoc solum innumerabiles huius uite diespleni deliciis et circumfluencia temporalium recte me ritoque contemnerentur. Non enim paruo aut falso af fectu dictum est, quod melior est dies una in atriis tuis super milia.

Hec autem uita eterna consistit in stola anime et corporis. Stola enim anime consistit in tribus dotibus, scilicet in uisione, que succedit fidei, in tentione,que succedit spei, in fruicione, que consistit in caritate. Stola autem corporis consistit in quatuor dotibus, in claritate contra corporis obscuritatem, in impassibilitate contra mortalitatem et corruptibilitatem, in agilitate contra ponderositatem, in subtilitate contra corporeitatem. Nam corpora nostra pro nunc habent passibilitatem, que tunc aufferetur ex totali subieccione corporis ad animam. Pro nunc habent obscu ritatem et tunc habebunt luciditatem et claritatem. Pro nunc habent successionem in motu, tunc habebunt instantaneum motum, ubicumque anima uelit moueri. Habent pro nunc resistenciam, quod non possunt penetrare lapides,
[fol. fol. 154v]
muros, ferrum et cetera talia solida, tunc uero ha bebunt, quod clausis ianuis non obstante duricie qua cumque possint penetrare omnia solida, non autem glorificata, quia alias illa penetrata essent passibilia, quia penetrari sonat in defectum.

Est preterea ibi premium essenciale, quod dicitur aurea, quod consistit in ui sione dei secundum radicem caritatis, secundum maius et minus. Aliud est premium accidentale, quod correspondet alicui operi excellenti, scilicet martirio, uirginitati, predicacioni - per uirginitatem homo uincit carnem, per martirium mundum, per predicacionem dyabolum, - et hoc dicitur aureola. Uersus: Au reolam martir doctorque uirgo meretur.Anshelmuseciam septem bona corporis et septem bona anime ponit. Corporis bona sunt hec: Pulchritudo, fortitudo, libertas, impassibilitas, sanitas, uoluptas, eternitas.Anime autem bona sunt hec: Sapiencia, amicicia, concordia, potestas, honor, securitas, gaudium.

Secundum sanctum Thomamconsiderasecundum finem ultimum humane uite esse uisionem dei, quia philosophi po suerunt ultimam hominis felicitatem esse intelligere substancias separatas. Nam perfeccio uniuscuiusque rei consistit in coniunccione cum suo fine. Finis autem intellectus creati est summum intelligibile, quod est racio intelligendi alia. Summum autem intelligibile est diuina essencia, que est ueritas prima. Uidebitur enim deus in omni homine non tamen oculo corporali, uidebitur in essencia sua. Cum ille oculus corporalis non est proporcionatus diuine essencie tanquam obiectum per se uisibile, quia nihil uidetur oculo corporali, nisi sit coloratum aut corpus splendidum, quod non conuenit essencie diuine, ideo solum per accidens deus uidebitur oculo corporali,
[fol. fol. 155r]
dum ex una parte uisus corporalis tantam gloriam dei inspiciet in corporibus gloriosis, maxime in corpore Christi, quod ex parte alia intellectus tam clare uidebit deum, quod in rebus corporalibus uisis deus percipietur, sicut in locucione percipitur uita hominis et sicut cognoscimus animam hominis in corpore ex motibus corporis. Et hunc modum uidendi ponit Augustinus in fine De ciuitate dei, ubi dicit: Sicut homines mox, ut aspicimus, non credimus uiuere, sed uidemus, ideo licet diuina essencia, que est res uisa, sit semper eadem, non tamen ab omnibus equaliter uidetur et hoc non est ex defectu rei uise, sed ex maiori capacitate uidentis aut ex minori et hoc est ex merito proprio uel maiori caritate, secundum quam quis magis aut minus recipiet de lumine glorie, per quod diuina es sencia uidebitur. Cum ergo illud lumen glorie in diuersis sit diuersum et potencia intellectiua diuersimode sit disposita, oportet, quod diuersimode intelligatur deus a sanctis, sicut idem sol a diuersis diuersimode uidetur secundum oculorum claritatem et eadem littera a legentibus. Unde sicut stella a stella differt in claritate, sic et resurreccio mortuorum et uisio beatorum.

Sed utrum anime beate diuinam essenciam uidentes omnia alia in ea uideant? Respondetur secundum sanctum Thomam, quod non omnia alia in diuina essencia uident, quia non comprehendunt diuinam essenciam. Non enim est necesse, ut sciens causam eius effectus omnes cog noscat, nisi totam causam comprehendat, quod tamen non competit intellectui creato. Unusquisque enim uidens essenciam diuinam tanto plura in ea cognoscit, quanto clarius ipsam intuetur. Unde unus potest alium instruere, unde et sciencia sanctorum usque in diem iudicii potest
[fol. fol. 155v]
augeri sicut et sciencia angelorum. Nam illuminare et perficere sunt actus ierarchici, quibus non solum homines, sed eciam angeli superiores inferiores docent.Unde non est credendum, quod anime beatorum omnia sciant, que apud uiuos geruntur, nisi quantum eis re uelatur pro gloria dei et gaudio sanctorum cumulando. Illud tamen, quod beatus Gregorius in Dyalogorum libro dicit: Quid est, quod nesciant, qui scientem omnia sciunt? Intelligitur de potencia propinqua, scilicet quod scire possunt, si speculum uoluerit eis reuelare. Non enim ad mag nam dei gloriam spectat aut ad salutis profectum siue gaudium, si sanctorum anime uiderent bibentes in taberna aut hastiludentes in foro uel aliquod huiusmodi. Sed dicitur in Psalmo: Gloriam regni tui dicent et potenciam tuam loquentur, non secularium uanitatem.

Unde posset aliquis dubitare, utrum sancti in patria existentes cognoscant oraciones nostras ad deum et eciam ad ipsos fusas. Ad hoc respondetur, quod duplex est cognitio animarum sanctarum sicut et angelorum: Quedam uespertina siue naturalis rerum in proprio genere et hac non uident ea, que apud nos geruntur, propter rerum absenciam, que facit rem in proprio genere nesciri. Alia uocatur matutina cognicio sicut cognicio rerum in uerbo siue in speculo beate trinitatis. Hac uisione uident quedam, uidelicet que ad dei gloriam et proprium honorem pertinent, quedam uero nonuidentin pertinencia, scilicet nisi in quantum eis diuina sapiencia reuelat. Quamuis enim diuinam essenciam uideant, non tamen illa omnia uident, quia non uident illam secundum totalitatem uirtutis sue, tamen uident ad eorum laudem et beatitudinem pertinencia. Cum igitur per oraciones sancti laudantur et ad eorum
[fol. fol. 156r]
laudem pertinet, quod oracionibus nostris inuocentur et quod inuocantibus subueniant, dicendum est, quod omnino sancti oraciones nostras uident et cognoscant.

Et si quis diceret: Cur sancti non exaudiunt oraciones nostras, cum eas cog noscant et magis caritatiui sunt quam in presenti erant et miserias nostras sciunt? Ad hoc respondetur, quod eorum uoluntates, cum sint rectissime, et uident uoluntatem diuinam clarius quam nos, ideo ipsi conformati diuine uoluntati solum illis subueniunt, quibus diuina uoluntas uult subuenire. Et prout uident illum esse dispositum, qui orat, aut prout sciunt illi expedire, qui orat aut qui uota sua offert, - quia eciam discretus prelatus subditi sui desiderium non debet semper adimplere, sed aut negare aut differre secundum subditi sui utilitatem, - unde sancti non exaudiunt ad uoluntatem, sed ad utilitatem et ad dei gloriam. Ex illo sequitur, quod preces sanctorum, quantum est ex parte eorum, semper ex audiuntur pro nobis, quando petunt, quia non petunt nisi illud, quod deus uult exaudire, et hoc cognos cunt. Sed quod non exaudiuntur semper, hoc est ex indis posicione nostra. Unde Ieremie 15 dicitur: Si steterit Samuel et Moyses coram me, non est anima mea ad populum istum. Unde non exaudiuntur propter maliciam populi.

Sed utrum aliquis in statu uie existens diuinam essenciam uidere possit? Respondetur secundum sanctum Thomam et Richardumin Scriptis quarti: Perfecta hominis beatitudo consistit in perfectissimo actu suo. Ille autem actus est intelligere id, quod est nobilissimum obiectum, scilicet deus. Intel ligere autem deum in presenti uita secundum modum na turalem et per modum abstraccionis et per speculum
[fol. fol. 156v]
in enigmate, secundum quod Paulus dicit, eo quod sit summe bonus, potens, iustus et cetera, sic deus potest uideri. Es sencia autem dei inmediate per intellectum naturaliter non potest capi sine habitu glorie. Quem lumen glorie dicimus, quo mens leuatur super naturam suam concreatam. Et quia illud lumen glorie naturaliter haberi non potest, ideo nec uidere diuinam essenciam potest ueraciter. Potest autem deus hoc lumen infundere, ideo mens humana potest super se leuari et quasi supra sensum rapi et sic uidere diuinam essenciam.

Nec tamen ideo est beatus simpliciter, sed tantum secundum quid, secundum quod participat in actu beatitudinis, sicut corpus graue participat actum agilitatis, ut patet in Aba cuck Danielis ultimo, et actum impassibilitatis, ut patet in tribus pueris. Unde dicit beatus Thomas, quod Moyses semel uidit deum per essenciam suam, Numeri 12, ubi dominus de eo dixit ad Aaron et Mariam: Ore ad os loquor ei et palam et non per enigmata et figuras deum uidet.Ubi ostenditur impleta fuisse eius peticio, quam petebat Exodi 33: Ostende michi faciem tuam, ut Augustinus ait. Et oportet in illo statu animam uidentis omnino ab actu sensuum abstrahi. Unde dicit AugustinusduodecimoSuper Genesim ad litteram, quia deum nemo per essenciam uidere potest, nisi ab hac uita quodammodo moriatur, siue omnino exiens a corpore siue auersus et alienatus a sensibuscorporalibus.Sic et sanctus Paulus IIe Corinthios 12in raptu uidit diuinam essenciam, quia dicit Glosa: Deus ostendit apostolo uitam, qua uidendus est in eternum, ut patet per Augustinum in libro De uidendo deum, et duodecimo Super Genesim ad litteram et questione Ad Orosium idem testatur. Aliorum autem sanctorum nullum legimus hoc modo deum in hac
[fol. fol. 157r]
uita uidisse, quamuis de beata uirgine id modo excel lenciori quam iam est dictum crebrius factum fuisse nemo dubitet nulla hoc ipsum scriptura necessario attestante.

Cum autem inenarrabilia sint beatorum gaudia, quomodo aut calamus noster aut lingwa nostra ea ualeat explicare? Unde canimus in ymno: Que uox, que poterit lingwa retexere, que tu martiribus munera preparas, ymmo omnibus sanctis? Excedit siquidem immensitas gaudiorum illorum omnia, que de illis possunt excogitari, cum omnia, que desiderantur, ibi habentur et nulla assunt ibi, que timentur. Unde, sicut Anshelmusdicit, si gladius ignitus posset omnia membra corporis penetrare, in tali corpore non esset membrum, quod non ardentissimis repleretur doloribus. Sic econtra in corporibus sanctorum omnia membra quasi inebriata sunt immensitate gaudiorum, unde dicit psalmista: Inebriabuntur ab ubertate domus tue et torrente uoluptatis tue potabis eos.Et in presenti amici dei comedunt et bibunt et in futuro in ebriabuntur karissimi, sicut dicitur Canticorum 5to: Comedite, amici, et bibite et inebriabimini, karissimi.In abyssum enim deliciarum ferentur sancti sicut in camino gaudiorum.

Unde si omnia huius mundi gaudia, que mens humana excogitare potest, in unam massam comportarentur, in comparacione minimi gaudii illius quasi nichil computarentur et si hoc scire uo lumus, fidem adhibeamus dicits et scriptis beatorum Augustiniet Ieronimi, qui iam illa gaudia sunt feliciter experti. Scribit siquidem beatus Augustinus ad beatum Cirillum episcopum de morte et gloriosa apparicione sanctissimi Ieronimi, quod, cum die quadam in cella quiescens de gaudiis et gloria animarum beatorummente deuota tractaret, subito lumen ineffabile cum inestimabili odorum fraglancia eidem affuit uocemque
[fol. fol. 157v]
huiusmodi sese alloquentem audiuit: Augustine, Augustine,quid queris? Putasne breui immittere uasculo mare totum, breui pugillo orbem includere, mare concludere, ne usitatos exerceat motus? Que oculus nullius hominis uidere potuit, tuus uidebit? Que auris nulla per sonum audiuit, tua audiet? Que cor humanum nullatenus intellexit nec eciam cogitauit, estimas te intelligere posse? Infinite rei quis erit finis immensaque res qua mensura mecietur?

Potius totum mare in artissimo clauderetur uasculo, potius orbem terrarum paruulus teneret pugillus, potius a motu con tinuo celum desisteret, quam gaudiorum et glorie, quibus beatorum anime sine fine potiuntur, intelligeres minimam particulam, nisi ut ego experiencia docereris. Differ adhuc breue spacium, donec impleatur uite tue cursus. Hic non queras, que non ab aliquibus, nisi quo tam feliciter propero, inueniri possunt. Hic satage opera talia exercere, ut post modum ibi, que hic aliqualiter intelligere cupis, totaliter in eternum habeas, quo, qui intrant, nullatenus exeunt. Tunc interrogatus, quis esset, Ieronimum presbyterum, cui epistulam destinare decreuerat, se esse fatebatur, qui eo die in Bethleem Iude carnis onere deposito splendore omnium et pulchritudine ac celesti gloria esset coronatus.

A quo beatus Augustinus quesiuit, utrum beatorum anime aliqua uelle possent, que nequeant obtinere. Cui beatus Ieronimus respondens animas beatorum sic in illa gloria asseruit esse in deo solidatas et firmatas, quod nulla esset in eis alia uoluntas nisi dei et nichil uelle possunt nisi quod deus uelit. Ideo quecumque uelint,
[fol. fol. 158r]
obtinere possunt, et quecumque uolunt, deus uult et ad implet. Nullus, inquit, nostrum suis hic fraudatur deside riis eciam minimis, quia nichil preter deum aliquis nostrum optat. Quoniam uero semper, ut uolumus, deum habemus et nostra semper sunt desideria plenissime adimpleta.

Ecce hic gloriosissimus beatorum gaudiis iam gustatis et perceptis testatur plenitudinem ibidem esse gaudiorum et nichil adesse tristiciarum. Et quid adhuc amplius ad hoc addemus? Deficiunt uerba, cogitaciones cordis non sufficiunt, racio obstupescit, cum ad perscrutanda tanta gaudia animus se conuertit. Nempe si omnis lingwa tam angelica quam humana, ymo si omnia terre gramina, omnes gutte maris, quelibet arborum folia uerterentur in lingwas, nec minimum gaudiorum in illa celesti aula possent aliquatenus explicare.

Unde,o frater, et me et te ac ceteros omnes mitto ad experien ciam tantorum gaudiorum, ubi non uerbis nec cogita cionibus opus erit, sed omnes sensus, omnia membra in continuo extasi rapiuntur seque, ut ita dicam, non senciunt pre magnitudine et abysso gaudiorum, que ex continua experiencia non uilescunt, sed ibi con tinue renouantur, et fugiet dolor, gemitus atque sus pirium et gaudium et leticiam sancti obtinebunt et leticia sempiterna super capita eorum.

De beatitudine perfecta hominis utriusque in patria eiusque glorifi cacione perpetua et enumerantur uite celestis ibi quam plurima bona.Capitulum nonum.

Conferunt non modicum pretacta de penis et gaudiis sedulo meditata ad mortis debitam necessariamque preparacionem cuique ab hac uita secure
[fol. fol. 158v]
egredi cupienti. Unde ad salutis profectum af fectumque incitandum attencius meditari conuenit eterna, de qua nunc agimus et quam cum deo assequi gloriam aliquando speramus, patriam scilicet nostram futuram omnibus deliciis et diuiciis opulentissimam atque ple nissimo gaudio eternaliter duraturam ibidem sus cepturi nostrorum laborum premium palmamque gloriosam. Ad quam quidem tam felicem precellentemque patriam a tali eius ac tanto principe uocati, si libuerit, ibimus gau dentes triumphantesque ac pro deuictis tam immanibus hostibus nostris leta trophea referentes.

Ibi nos exci pient magno cum plausu obuia nobis milia angelorum, ibi occurret ingens eorum, qui recte sancteque mundo uixerunt atque infinitum agmen, ibi innumerabilium con fessorum sacer et preclarus ordo. Ibi sacerdotum prestantissimaet ueneranda turba, ibi monachorum conferte ac exultantes caterue. Ibi longa eorum celebrisque societas, qui excellenti suo ingenio salutiferisque doctrinis diuinas leges uel defenderunt uel auxerunt. Hys se ad iungent plaudentes dulceque modulantes candidatarumuirginum chori necnon instructe longo ordine martirum acies quesiti triumphi palmas ac uexillas gestantes. Mox uenerando insignes uultu atque habitu apostoli, patriarcharum quoque ac prophetarum grauis et gloriosussenatus. Post quos saluator orbis Ihesus Christus dominus noster triumphale superate mortis uexillum manu pro tendens caramque una secum matrem splendidiorem sole, candidiorem niue, coronis undique et monilibus radiantem excelso in solio tenens.

Tunc tota ipsa beata omnipotensque trinitas ex pura sua inaccessibilique
[fol. fol. 159r]
luce circumplectetur nos exosculabiturque tanto cum honore ac gloria ad se uenientes eternoque secum gaudio futuros, propria singulos et digniore, uti cuiusque merita pos tulabunt, in sede collocabit. Tunc se, quante maiestatisquantique splendoris sit, omnibus palam demonstrabit, tunc eam uidebimus omnes, contemplabimur atque ama bimus, qua nichil expectari potest amenius atque delectabilius. Tunc patris potenciam, filii sapienciam, spiritus sancti benignissimam clemenciam perspicue cognoscemus. Tunc incomprehensibilia illius archana penetrantes ueritatem ipsam certius manifestiusque intuebimur. Tunc uidentes intelligemus, intelligentes amabimus, amantes delectabimur, delectantes dulci eius suauitate perfruemur perfruentesque omnium, quecumque optabimus, compotes erimus. Hic ebetat uisus, mutit lingwa, manus deficit, stupet racio omnisque deiecte caligat mentis obtutus, cum ea aggredimur, que nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis unquam ascendit.

Hinc beati Gregorii Nazanzenitheologi maximi quam eximia sint uerba, huic nostro proposito obsequencia attencius libeat auscultare: Si quis, ait, arbitratur deum posse cognoscere, in quantum deus est, non sanam mentem habet, nisi quemadmodum, si umbram solis in aqua respiceret, solem intueri putaret uel hostii pulchritudinem admiratus domum intus uidere existimaret. Alius sane alio sapiencia prestancior existit, qui cum plura uidet, plus attrahit splendoris, sed tamen omnes dignitate dei, que lumen uel ad inferiores sunt, hoc lumen tenebre tegunt
[fol. fol. 159v]
atque preoccupant. Neque uero, si aliquis nubem intuitu scinderet aut fulgorem summi luminis penetraret, hoc ad deum cognoscendum sufficere uidetur, qui omnia sui presencia replet quique totus uniuersos celos occupat et mentibus sapienciam prebet ac mentis ictus refugit. Sed quod excellentius testimonium est, raptus Paulus usque ad tertium celum uidit archana dei, que non licet homini loqui, uidit et consternatus est humi confestimquececiderunt super eum tenebre. Hec ille.

Unde eciam beatus papa Gregoriusque enim, inquit,lingwa uel quis intellectus capere sufficit, illa superne ciuitatis quanta sint gaudia, angelorum choris inter esse cum beatissimis spiritibus glorie conditoris assistere, incircumscriptum lumen uidere, presentem dei uultum cernere, nullo mortis metu affici, incorrupcionis perpetue munere letari?

Ubi ex sentencia Augustinilumen in deficiens, ubi gaudium sempiternum, ubi uita perhennis et immortalis et leticia sempiterna cum angelis et apostolis, ubi lux lucis et fons luminis, ubi ciuitas sanctorum Ierusalem celestis, ubi conuentus martirum et patriarcharum, Abraham, Ysaac et Iacob et sanctorum omnium, ubi dolor nullus nec tristicia post gaudium, ubi noxeffugiet et senectus non apparebit, ubi caritas in explebilis, ubi pax indiuidua, ubi assistunt angeli et uniuerse potestates, ubi manna, id est cibus celestis, et uita angelica. Et ut infinita breui comprehendantur eulogio, ubi omnis dolor et omne malum non uidebitur et omne bonum non deesse unquam potest.

Ubi denique, ut dicit Effrem,laudatio et exultacio
[fol. fol. 160r]
et iocunditas sempiterna est, ubi fulgebunt iusti sicut sol, ubi letabuntur leticia inenarrabili, ubi deum uidebunt, quod bonorum omnium est potentissimum, ubi nobis Christus demonstrabit omnem gloriam patris et officia sanctorum angelorum, ubi adorabimus patrem in atriis sanctis. Ubi sine fluctibus et perturbacionibus uite uiuemus, ubi choris miscebimur sanctorum, ubi auferentur ab oculis nostris lacrime, que puppillas oculorum nostrorum obnubilant, ubi cantabimus et di cemus: Mirabilis es, domine, in sanctis tuis, confitebimurque domino, quia repleti sumus misericordia tua, et exultauimus et letati sumus in omnibus diebus nostris.

Ubi demum,sicut ait beatus Bernardus, premium est uidere deum, uiuere cum deo, qui est omnia in omnibus, et habere deum, qui est summum bonum, in quo est summa felicitas, summa iocunditas, uera libertas, perfecta caritas, eterna securitas, secura eternitas. Ubi est uera leticia, ple na sciencia, omnis pulchritudo et omnis beatitudo. Ubi pax, quies, bonitas, lux, uirtus, honestas, gaudia, leticie, dulcedo, uita perhennis, gloria, laus, requies, amor et concordia dulcis. Ubi uidebunt eum ad uoluptatem, perfruentur ad iocunditatem. Ubi iustus in eternitate uigebit, in ueritate fulgebit, in bonitate gaudebit, sicut habebit permanendi eternitatem, sic cognoscendi facilitatem et quiescendi felicitatem.Ubi quod semel adipiscitur, semper tenetur, ubi requies a laboribus, pax ab hostibus, ubi nulla tristicia, nulla angustia, nullus dolor nec timor nec labor nec mors, sed perpetua sanitas semper perseuerans,
[fol. fol. 160v]
non malicia, non carnis miseria nec ulla omnino necessitas, nulla egritudo ieiunii, nulla temtacio inimici, non peccandi uoluntas nec delinquendi facultas.

Ad hanc igitur tot tantisque bonis abun dantem tamque felicem ac prepotentem patriam, quam fide tantum cognouimus, erigamus eciam spem nostram me ditantesque iugiter, quam ingens sit illius amplumque et incorruptum, quod sperare possumus, bonum ita con stanter et perseueranter. Durum hoc et asperum iter uite nostre perficere studeamus, ut exacta hac tempo raria peregrinacione fessi tandem ad eam remeare et cum summo rege illa eterna frui quiete ualeamus.

Nulla itaque nos, ut inquit Gregorius,aduersitas reuocet, quia et si quis ad locum propositum ire desiderat, eius desiderium quelibet uie asperitas non immutat.Nulla nos prosperitas blandiens seducat, quia stultus uiator est, qui in itinere amena prata conspiciens obliuiscitur, quo tendebat. Toto itaque desiderio ad supernam patriam animus anhelet, nichil in hoc mundo appetat,quod constat, quia, uelit aut nolit, cicius relinquet, ut si pastoris celestis ueraciter oues sumus, quia in uie delectacione non figimur, eternis pascuis in peruencione sociemur.

De materia et obiecto gau diorum in celo multiplici et recitantur ibidem in specie quam multa et maxima ualde gaudiosa plurimumque iocunda.Capitulum decimum.

Iam tandem post omnia premissa, o anima mea, ad te ipsam reuertere atque de corporis tui egressa papi lione in hostia tabernaculi tui stans pedem intencionis
[fol. fol. 161r]
fige, gloriam dei de loco sancto suo pertransire conspice, presentis quoque laboris mercedem grandem, non condignam passionibus huius temporis ante oculos tibi pinge et pictam assidue inspice et ad inspectam iugiter anhela. Di lata os tuum, expande nunc affeccionem tuam, purga intellectum tuum a uanis fantasmatibus mundi, affectum ab inquinamentis mundi et carnis, quia nisi purgatis simis intellectibus gloria dei sapide contemplatur et a purissimis affectibus celestis illa merces et quam suauis est dominus hic degustatur. A multis enim in hac uita sub tiliter speculatur, a quibus gustu mentis infecto minime degustatur.

Fige ergo oculum contemplacionis primo ad inferiora et uide, quantum gaudium erit beatis, dum conspiciunt, quod presentis miserie pericula euaserunt, quod impios et crudeles iudicante deo prostrauerunt, quod in hac uita penitentes pro peccatis satisfecerunt, quod in enarrabiles eternos cruciatus euaserunt, quod de exilio tam longinquo et tam misero ad talemperuenerunt patriam.Patriam, inquam, altam, spaciosam et mirabiliter luminosam non egentem luna neque sole, quia dominus sol iusticie et candor lucis eterne lux eius est et lucerna eius est agnus. Patriam edificiis gloriosam, quia magnifica in domiciliis patriarcharum, in habitaculis prophetarum, in tabernaculis apostolorum, in castris martirum, in claustris uirginum, in cenobiis confessorum, in thro nis angelorum et gloriosis mansionibus singulorum beatorum. Patriam diuiciis opulentam, auro ful gentem, gemmis preciosis fulgurantem et in omni, quod
[fol. fol. 161v]
delectat, decoram, et quod humanum desiderium affectat, affluentem, quoniam ibi est uita sine morte, iuuentus sine senectute, lux sine tenebris, pax imperturbabilis, libertas semper durabilis, potestas insupera bilis, gloria et honor interminabilis. Ibi iubilancium et regem glorie laudancium omnium preclara et dulciso na resonancia, ibi aperientur diuicie gloriose et omnes thesauri eterni regis et dabuntur preciosa munuscula et gloriosa xenia athletis uenientibus de regione certaminis et pugne, unicuique iuxta merita strennuitatis sue: Martiribus corone uictorie, uirginibus serta pudicicie, doctoribus aureole decoris, confessoribus insig nia honoris.

O quam digne de hac patria dictum est: Melior est dies una in atriis tuis super milia. O quam gloriosum est regnum dei, in quo sic cum Christo regnant omnes sancti. O desiderantissima ciuitas celestium incolarum. O iocundissima dies introitus in tale collegium supernorum. Festina igitur, anima mea, pre cinge te, curre, stude peruenire ad hanc societatem. Recedat iam amor seculi, inflammet te iam amor regni dei, ubi perhennis leticia regnat, ubi nulla ad uersitas turbat, nulla molestia inquietat. Ubi uacatur diuinis laudibus sine intermissione, sine desidia, sine fatigacione, sine labore, sed cum summa ex ultacione. Ubi omne, quod placebit, aderit, et omne, quod displicet, deerit. Ubi uera iocunditas, ubioptata societas, ubi illud uerificatur:Saciabor, cum apparuerit gloria tua, et illud: Inebriabuntur ab ubertate domus tue.

Ecce unde exultant sancti in gloria
[fol. fol. 162r]
ex contemplacione eorum, que conspiciunt circa se, uidelicet gloriose patrie et societatis felicissime. Cum enim nullius boni sine socio iocunda possit esse possessio, recte cin gulus beatitudinis inde excrescit, ut ibi secundum Anshelmumquisque tantum gaudebit de alterius gaudio, quantum de proprio,et quod in unoquoque defuerit, illa celestis beatorum mutua caritatiua societas adimplebit, ita, ut quisque habebit illic in proximo, qui factus est alter ipse, quod minus habuit in proprio merito. Ibi consolaberis de patriarcharum humilitate perfectissima, de prophetarum credulitate certis sima, de apostolorum caritate ardentissima, de constancia martirum, de pietate confessorum, de castitate uirginum purissi ma.

Et quia scriptum est: Hec est uita eterna, ut uideant te deum uerum et quem misisti Ihesum Christum,pensa consequenter, o anima, quanto gaudio exultent sancti contemplantes supra se hominem Christum gloria et honore magnificentissime coronatum, in throno mayestatis residentem, ubi plenarie inno tescit misterium incarnacionis et illa ineffabilis unio diuinitatis et humanitatis, qua factum est, ut homo sit deus et deus homo. Dum pensant sancti, quomodo merito passionis ipsius beatificam gloriam adepti sunt, dum uident genus humanum pre angelis honoratum et dignificatum, ut homo sit dominus et deus angelorum, quantum utique miles gloriaretur, si quis de suo genere ducibus obmissis in imperatorem assumeretur, retentis armis et uoce sui generis. Si enim homo mortalis mortalem hominem, quem fama predicat excellentem sapiencia, sanctum in uita, choruscantem in mirificencia tantum affectat presencialiter aspicere, quantum utique affici deberet homo et expandi humanus affectus ad uidendum faciem Ihesu Christi domini nostri, qui ultra hec omnia factus est homo,
[fol. fol. 162v]
ut hominibus uisibiliter apparens eos de celestibus eru diret, sua passione redimeret et suis meritis ad eternam gloriam proueheret.

In hys itaque et similibus homines beatos Christum contemplando amplioris gaudii materiam sanctis angelis intelligis reperire, ita et contemplando reginam celi in throno filii a dextris assidentem, quando pensant, quomodo ipsa genitrice mediante deus pro eis factus est homo, frater hominum, redemptor hominum et descenderit per eam ad homines, ut pateretur pro hominibus et, dum innotes cit, quomodo ipsa interuentrice ad filium consecuti sunt in uia peccati remissionem, gracie collacionem et iam in patria eterne beatitudinis adepcionem. Deinde, o anima mea, diligenter considera, quomodo beati exultent contemplacionis oculo in seipsos reflexo, pensantes, quomodo iam per intellectum deum uident intuitiue, quem tam laboriose per creaturas discursiue diu quesierunt, eum iam per affectum amplexantur presencialiter, quem absentem cupierunt tam ardenter, eum per memoriam tenent in propria specie, quem solum conceperunt similitudinarie, contemplantes super hoc taliter gloriam anime in corpus redundare, ut suscipiat uigorem impassibilitatis, splendorem claritatis, miram agilitatis promptitudinem, penetratiuam subtilitatis aptitudinem, ualidissimam sensualitatis acumen.

Sed usque quo hys immoror beatorum accidentalibus gaudiis de creaturis haberi possibilibus, que quidem beatitudinem ornant, sed non con stituunt, nullius momenti comparacione ad gaudium spirituale beatificum, quod concipiunt, desiderabilissimam contemplantes faciem diuine maiestatis? Nunc ergo, anima mea, hys incitata creatis gaudiorum obiectis et nullatenus saciata
[fol. fol. 163r]
conuerte contemplacionis aciem in candorem lucis eterne et speculum sine macula dei maiestatis, in quo con templantur beati ineffabilem trinitatem ac creature uniuersitatem, quemadmodum speculum uitreum representat et sui pulchritudinem et inspicientis faciem et rerum circumiacentium seriem et habitudinem. O si tam pulchra est uisu mundi machina, quam pulchrior est, qui fecit omnia. Si tam delectabilis est species creature, quanto delectabilior facies creatricis essencie. Si tam mirabilis rerum natura, quam mirabilior summe trinitatis figura. Si delectat creaturam alta intelligencia, in deo noscuntur omnia. Si delectat scire futura, in eo cernuntur hecet quelibet obscura.

Quid enim est, quod nescire pos sint, qui uidentem omnia uident? Subaudi potencia propinqua, o anima mea, que naturaliter scire desideras, hoc speculum uidere labora, in illo studere et legere desidera, quia hoc semel uidisse omnia est didicisse, et pro nichilo habe, quidquid Platospeculatus est de theoria,Aristoteles de philosophia, Ptho lomeus de astronomia, quoniam quidquid hic de ueritate intel ligere possumus, minimum est eorum, que ignoramus aut que uisuri deum sicuti est cognoscemus. Ibi autem uacabimus et uidebimus et affluemus et mirabitur omnis oculus, quoniam nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, que preparauit deus diligentibus se in regno glorie sue, ubi innotescet incogitabilis diuinarum ypostasim pluralitas, ubi ineffabilis filii a patre generacio patebit, ubi ab utroque spiritus sancti inenarrabilis spiracio omnibus clarebit et aperto plenarie tocius trinitatis misterio reuelata facie gloriam domini speculantes
[fol. fol. 163v]
transformabimur in eandem similitudinem.

Quis sapiens et intelligens hec omnia iam non allicitur, iam non sic afficitur, ut cupiat dissolui et esse cum Christo,ut efficaciter mortificet carnem, ut spiritu uiuat, hylariter renunciet mundo, ut celum possideat. Mirum, si is christianus est sperans intrepide obtinere celestia, credens feruide obtinere Christi promissa. Quid enim in hoc refert sic credere et uidere, sic sperare et iam tenere? Reuera consequens est, ut, qui taliter non afficiuntur celestium gaudiorum contemplacione nec mouentur eorum promissione, aut fidem habeant torpentem aut spem uacillantem aut certe carnalis et mundana dulcedo eis nimium assueta huiusmodi sapere ipsis non permittit aut fatue confidunt se posse simul duobus dominis seruire,contrariis scilicet carni et spiritui, et simul mundo placere et deo gratum seruitium impendere uel confidunt sine medio de solaciis mundi euolare ad gaudia celi.

O stolidissimi mortalium sic decepti, sic excecati, sic carni et mundo alligati, ut quid propter gloriam temporalem perditis gloriam eternalem. Qui solacia mundi preponitis gaudiis paradisi, qui propter inedias carnis perditis de licias beatitudinis, qui preciosas animas damnatis omnibus pure corporalibus digniores, ut lucremini uiles res et honores, qui propter momentaneum, quod delectat, incurritis eternum, quod cruciat. Et quis nisi omnino stultus non eligeret esurire per momentum, ut in eternum saciaretur, tristari per momentum, ut in eternum letaretur, contemni per momentum, ut in eternum honoraretur, egere per horam, ut eternaliter ditaretur?

O mortalis homo
[fol. fol. 164r]
insignitus dei ymagine, decoratus eius similitudine,desponsatus fide, redemptus precioso sangwine, de putatus cum angelis, capax eterne beatitudinis, he res regni celestis, quid tibi cum carne, quid tibi cum mundo? Si singulas horum miserias solaciorum enumerare libuerit, inuenies, quam onerosa sint, quam dolorosa sint, quam sint dolosa, quam sint uana et quantorum bonorum impeditiua. O stultissime homo, cur terram desiderabilem lacte et melle manantem pro nichilo habes et in ualle lacrimarum delicias queris? Quid hic inuenisti, quod te ita fascinauit, ita excecauit, sic exfatuauit? Numquid non nosti naturam gaudii mundani, cuius extrema luctus occupat, et naturam carnalium deliciarum, quod in capite applaudant et cauda scorpionum more pungant?

Quid est, o homo, quod lac terrene dulcedinis sic est placidum tibi et sapidum, ut ab uberibus mundi nemo te auel lere poterit? Quomodo non erubescis iam uir factus et gran deuus adhuc adherere uberibus nutricis infancie tue? O barbare, nonne sentis omnia terrena oblec tamenta aculeis plena et amaritudinibus conspersa ad finem, ut, quandoque ablacteris et cibo solido et salubri fruaris et conforteris, ut in fortitudine cibi illius ambules usque ad montem dei Oreb? Et quid delectacionis quidue perfeccionis, dignitatis et honoris hic adipisci poteris, cuius non decuplum, ymmo millecuplum illic perpetue hereditabis? Si cupis sensibus deliciari, illuc propera, ubi affluet de liciis uisus pulchritudine et claritate, auditus in dulci armonica sonoritate, gustus in dulcedine saporum, olfactus in fragrancia odorum, tactus
[fol. fol. 164v]
in conuenientissima proporcione tangibilium obiectorum. Si cupis esse liber et nulli nisi deo subici, illuc propera. Si cupis honoribus et decoribus honorari, si cupis uirtutum bonis locupletari, si cupis diuiciis ditari preciosis, si cupis scienciis omnibus illustrari: Quid multa? Si cupis omni, quod cupis, saciari, illuc propera et in hys omnibus perhenniter gloriaberis et iocundaberis in eternum in eis.

De conclusione finali tocius tractatus, in qua cuncti auisantur, ut se, dum uiuunt, taliter ad mortem preparent, quatenus tormenta euadere celestisque patrie gaudia feliciter ualeant obtinere. Amen.Capitulum undecimum.

Nunc demum in calce presentis qualiscumque opusculipost descripta gehenne tormenta postque con specta beatitudinis gaudia necessario restarent reme dia quedam curatiua simul et consolatiua adducere, quibus Christi presentandus terrificis tribunalibus se posset utcumque releuare.

Sed terret non modicum uillici sentencia: Fodere, inquit, non ualeo, mendicare erubesco, excludens utique post deposicionem a uillicacione tam remedia per se et a se re quirenda quam et ab aliis sibi conferenda, scilicet penitencie operaesse ablata et mendicata suffragia sibi esse denegata, nec enim regredi ualet ad statum penitencie et nulla spes superest ab aliis sibi merita communicari, ideo omnis consolacio est sublata, sicut illis uirginibus fatuis, quibus dicentibus et pulsantibus: Domine, domine, aperi nobis, responsum acceperunt a sponso: Nescio uos, neque emere ualentibus neque a sapientibus uirginibus mendicare uolentibus neque cupientibus aliquod remedium inuenire potuerunt, sic et huic presentato ante tribunal Christi, si non prius olimsibi comparauerit, inconsolatus et confusus recedet.

Consilium igitur illius eiusdem uilliciamplectendum est, dum adhuc ducat tempus uillicacionis,
[fol. fol. 165r]
ut quilibet se prudenter agat, ut faciat misericordiam primo anime sue, deo placere primo studens, deinde proximo suo, primo corpus proprium refrenans ab illicitis, penitencie opera studiosissime complens, dum adhuc uacat, ante deposicionem uillicacionis a seipso racionem exigendo, si pure omnia peccata confessus sit, si dignos fructus penitencie egerit, si nichil remordens in conscientia sit, semper fodiens castigando corpus suum, mendicans a deo ueniam peccatorum et a sanctis gracie impetracionem et boni finis consumacionem , ut, cum ipse defecerit, illi eum in eterna tabernacula recipere dignentur taliterque in presenti uita semper persistens ante illud tribunal cum copiosis mercibus, quantum creature licet, impauidus presentabitur, fiduciam in domino firmans, qui suos confortans dixit: Nolite timere, pusillus grex, quoniam placuit patri uobis dare regnum.

Hys itaque digne pensatis michi et michi similibus iudico ad salutem expedire, mundum scilicet et omnia, que transeunt, prorsus contemnere, ab omni creatura et sollicitudine aliorumque regiminealienum et quietum existere, dignos penitencie fructus peragereet tanquam auiculis implumibus in nidulo sancte religionis quiescere atque in umbra solitudinis pacatum delitescere, ubi meam nuditatem ualeam solus recondere et palliobreui ac minuto eandem utcumque operire. Nempe ut superius docuisse me recolo, id ipsum nunc iterum dico et sencio, ad bene moriendum obseruatis reliquis, ubi supra, salubribus do cumentis a curis potissime et sollicitudinibus huius seculi feriatam uitam multipliciter esse accomodam.

Ideo sub illa cautela infirmantium stilus hucusque processit. Qui stilus, ut uerum fatear, citra propositum in longius processit, quam estimabam, quippe magnitudo rei preintente, scilicet felicis mortis, et paucitas hominum se ad hanc bene disponencium et multitudo ipsa morte periclitantium excessum facere coegerunt. De qua prolixitate, quia
[fol. fol. 165v]
eam induxit caritas, peto ueniam michi concedi, similiter et de inculto stilo, quia ornatum uerborum et splendorem foliorum non putaui necessarium, sed solum fructuum ubertatem, si quis ex hys dictis meis prouenire possit. Deuota enim mens et igne diuini amoris ardens solum id querit, unde igniculus possit sumere incrementa. Ideo et rei utilitas breuitatem uerborum exclusit et ardor caritatis composicionem uerborum splendoremque eloquencie denigrauit.

Hunc remittens rethoricantibus et comitantibus in palaciis et consistoriis ac in scolis, qui sua uentosa loquacitate de iurium inuolucionibus, formalitatibus, quidditatibus esse et essencialiter uilibus platonicis et nodosissimis ques tionibus totum tempus uite sue uanis delectacionibus consumunt, qui parum estimant de hac arte moriendi et quasi in som nis de ipsa fantasiantur, cum nichil harum suarum uanitatum secum delaturi sint ad tribunal Christi. Quos arguens Moyses utinam, inquit, saperent et intelligerent ac nouissima prouiderent neque tunc hec erunt in memoria, quia, cum agetur de penis, cessat omnis silogistica disputacio, et tunc experturi sunt, quantum eis profuisset relictis illis uanitatibus huic arti uti lissime bene moriendi intentos fuisse.

Qui uero eidem arti in presenti operam dederint, quam hic stilus descripsit, gratum me habebunt,quia eam me putaui docere, quam nescio, an ego ipse didici in praxi, licet docere curaui in speculacione. Si qua tamen inueniantur in illis seruire recta intencione ad tempus uel necessitate cogente aut utilitate communi suadente, pedem tamen non figentes in ipsis, sed retrahentes et aliquando huic arti se applicantes, nouerint se a fructu artis huius non esse alienos. De quo quidem fructu, quantus sit, beatus Augustinus cum matre sua quadam uice conferens, ut ipse testatur libronono Confessionum,sermonem ad eum finem produxerit, ut omnium carnalium sensuum quantalibet delectacio in quantalibet luce corporea pro illius uite, ad quam suspiramus, iocunditate, non comparacione aliqua, sed ne commemoracione quidem digna uideretur.

Ibi enim secundum eundem
[fol. fol. 166r]
in fine libri De ciuitate dei uacabimus et uidebimus,amabimus et gaudebimus, gaudebimus et laudabimus.Quod nobis concedere dignetur ille, qui est uia, ueritas et uita, Christus Ihesus per secula benedictus. Amen.

Incipit quarta pars speculi mortis de hys, que post uite presentis terminum secuntur, et primo de presentacione anime ante terribilissimum iudi cium dei et qualis ibidem disceptacio fiet et de malis horribilibus ipsum iudicium comitantibus
[fol. fol. 122v]
et sequentibus quoad impios.Capitulum primum.

Nunc finem tocius huius operis facturus de hys, que post mortem secuntur, pauca subiciam. Nam in superioribus quam plura de eisdem generaliter et sparsim posita inueniuntur precipue in parte prima.Est autem unum inter cetera tunc occurrencia maxime pauendum totisque uisceribus uehementer contremiscendum, presentacio scilicet terribilissima ante dei tribunal, eciam omnibus sanctis terribilissimum ac toti mundiali machine nimis tremebundum, ubi sic discussio et accusacio cogitacionis, locucionis, operacionis et obmissionis usque ad minimum sine spe uenie, sine succursu cuiusque supputacionis aut intercessionis aliquorum sanctorum, cum ibi unusquisque secundum apostolum accepturus sit, prout gessit in corpore, siue bonum siue malum.Opera, inquit, illorum secuntur illos, Apokalypsis 14.

O quid tunc respondebitur? Ibi enimplus ualebit consciencia bona quam astuta uerbaet ibi obmutescet omnis ligwa consciencia accusante aut defendente operibus testificantibus notissime de qualitate preterite uite maxime iudici infallibili omnia scienti. Ibi corda omnium potentum, sapientum, nobilium pallida facie palpitabunt contremiscentque ad instar folii de arbore, quod a uento mouetur. Ibi non erunt in memoria omnes diuicie, honores, dignitates, prelature, carnis uoluptates et que
[fol. fol. 123r]
peruersis uidebantur esse solacii et gaudii, tunc erunt augmentum tormentorum. O ue tunc peccatoribus! Nam mors, que nunc talibus est odiosa auditu, tunc pro maximo solatio desideratur, sed tunc non datur mori, sed quisque talium reseruatur penalitati et adiungitur consortio demoniorum. Tunc deridebunt peccatorem omnes sancti, ymmo et qui in celis inhabitat, deus irri debit eos. Tunc gaudebunt demones super inte ritu peccatoris et qui hic erant instigatores ad culpam, ibi erunt tortores in pena atque testes.

Tunc apparebit, quid hic profuerunt deuotis asperitas et uilitas ceteraque, de quibus pretactum est, que modo multis dura et horrenda uidentur, tunc omni desi derio erunt amplectenda et desideraret quilibet ante tribunal presentandus, quod in suo corpore omnium mar tirum tormenta solus pertulisset. Sed quia hoc hodie absconditum est ab oculis mul torum, ideo dicunt: Durus est hic sermo, quis potest eum audire? Sed secundum beatumBernardumnil tam durum, quod duriori non cedat. Et qui dedignatur hic audire dura, illic uisurus et auditurus est duriora, de quibus scriptura infallibilis copiose testatur. Arescentibus, inquit, hominibus pre timore et expectacione, que superuenient uniuerso orbi et hoc adhuc ante finem mundi. Sed quid fiet post, cum per se apparebit iudex in fine mundi in furore suo, si ex commu tacione elementorum et corporum celestium et terre motu tanta non dubitatur superuentura calamitas
[fol. fol. 123v]
toti orbi contremiscenda? Ideo qui hic timet prui nam, scilicet paruum statum penitencie,irruet super eum ibi nix, quia absorbetur magnitudine innumerabilium penarum.

Magnam itaque profecto affert utilitatem fre quens meditacioeius ultimi diei. Quam quisquis habuerit, mirum est, si non forcior animo suo fiet atque con stancior, si non faciliter omnia terrena, omnia bona transitoria fallacesque omnes mundi contemnet illecebras. Quid enim terribilius horribiliusque cogitare pos sumus quam sedentem in excelso glorie sue throno omnipotentem seuerumque iudicem citantemque sub peremtoria celestis tibiciniis sui uoce defunctam omnem ac superstitem simul mortalium plebem, accusantem quorumcumque reatus et crimina, detegentem atque ante oculos ponentem, quidquid latebat tur pitudinis et obscenitatis, quidquid fraudis et impietatis exprobrantemque immensa in omnes sua beneficia? Quid, inquit, horrendum magis et terrificum audire poterunt aures nostre quam cum angelica illa tuba terribilem sonum dabit, quam cum intonabit longe lateque diuina illa et tremenda uox: Ite, maledicti, in ignem eternum?

Quis explicabit satis unquam erubescenciam et confusionem, qua tunc quisque capietur conscius sui ipsius audiens ab incorruptissimo sapientissimoque iudice obici sibi in faciem immanitatem flagi ciorum suorum denudarique et ab omnibus manifesta fieri singula, que uel praue cogitata uel temere ausa
[fol. fol. 124r]
uel nequiter acta fuerunt? Quis uerbis equabit unquam horrorem, qui tunc subibit mentes prostratas tam longe atque defectas cum amara inprimis irati iudicis communicacione, cum consciencia scelerum suorum, que est prima ultio,ut sapiens quidam ait,dehinc atrocissimorum ministrorum graui et fu riosa insultacione, exclusione quoque celestium deliciarum et quas euitare se minime posse intelligent, infernalium quoque intollerabilium penarum? Quis exprimet unquam merorem et gemitum, qui tunc afflictas animas inuadet, cum apparebit magnus et inconcussus iudex ostentans nunc humanam, quam nobiscum induere carnem non est aspernatus, nunc sputa, alapas, flagella, spinas, uulnera acerbissimamque illam, quam pro reparanda uita nostra sustinuit, et immanissimam mortem?

Inde uero innumerabilia assistencium circumquaque sanctarum et electarum animarum agmina, proferencium pas sim uberrimos ac preciosissimos, quos queque sibi bonorum operum suorum fructus seculo comparauit, monachorum scilicet humilitatem et abstinenciam, martirum cruciatus et penas, uirginum candorem et innocen ciam, confessorum fidem et doctrinam.

Quis enar rabit unquam, quantus ille futurus sit flagiciosorumdolor et angustia, cum ad inferna eternaque sup plicia se iudicatos audientes econtra uidebunt cum superno iudice letantes atque triumphantes chorosque eorum, qui ob bene sancteque actam uitam celestia ad digna quidem factis suis
[fol. fol. 124v]
premia susceperunt? Consideremus eos, qui uel furti uel lese maiestatis conuicti damnatique ad sumenda delictorum suorum supplicia destinantur, que mens illis, quis animus, cum despectos con fusos inuentosque se uident in conspectu seueris simi iudicis duci suscepturos tristem preparate eis mortis sentenciam, cum luctuosum audiunt tintina bulorum tubarumque sonum perstrepere eorum causa, legi quoque et alta uoce publicari scelera sua titulosque et causas necis, cum se intelligunt traditos in manus tortorum et trucidatorum obprobriosumque omnium spectaculum?

Quibus si nichil uel cogitatu uel uisu potest esse miserabilius atque horribilius, quid de hys dicemus, que coram magno illo, quem nichil fallit, atque eterno iudice gerentur? Quando erit rerum illa facies miseranda magis et horrenda, quandodiuina illa uox celestisque tuba illa tristius perso nabit,quando confundetur quisque magis ac contremis cet audita eterne damnacionis sue sancta iusta frustraque ullo appellacionis adminiculo re tractanda sentencia?

Que meditans meritoque secum uersans beatus Bernardusiam enim, inquit, presentabor ante districtum iudicem de operibus meis racionem red diturus. Ue michi misero, cum uenerit iudicii illa dies et aperti fuerint libri, in quibus omnes mei conatus et cogitaciones domino presente recitabuntur! Tunc demisso capite pre confusione male consciencie in iudicio coram domino
[fol. fol. 125r]
stabo trepidus et anxius utpote commemorans scelerum meorum commissa. Et cum dicetur de me: Ecce homo et opera eius, reducam ante oculos meos omnia delicta et peccata mea. Quadam namque ui diuina fiet, ut cuique sua opera bona uel mala cuncta in memoriam reuocentur et mentis intuitu mira celeritate cernantur, ut accuset uel excuset sciencia conscienciam atque ita simul et singuli et omnes iudicentur. Uersus: Iudicium faciet gestorum quisque suorum cunctaque cunctorum cunctis archana patebunt. Quod enim nunc confiteri erubescimus, tunc omnibus manifestabitur et quod hic dissimulando palpamus, totum illic uindex flamma comburet. Uersus: Ignis ubique uorax ruptis regnabit habenis. Quantoque nos deus diutius nunc expectat, ut emen demus, tanto districtius iudicat, si neglexerimus.Quis, putas, tunc meror erit, quis luctus, que tristicia, cum separabuntur iniusti a consortio iustorum et a uisione dei et tradentur in potestatem demonum et ibunt cum ipsis in ignem eternum ibuntque sine fine in gemitu et luctu?

Que considerans quoque Effremuir sanctissimus sic monachos suos a terrenorum bonorum et cura et amore tantarum rerum recordacione deterrebat dicens: Tunc filius dei cum gloria et sanctis uirtutibus suis descendet in nubibus celi,ueniet in uirtute brachii sui et opera uniuscuiusque coram ipso et colliget sanctos suos a summo celi usque ad summum eius, cuius est intollerabilis potencia,
[fol. fol. 125v]
in qua celi soluentur ut liber et terra producet omnes, qui a seculo quieuerunt, montes, petre et omnis arrida obstupescent a facie eius, cum uenerit iu dicare uiuos et mortuos. Uniuersos tremor apre hendet et uirtutes celorum contabescent, eo quod multe mine sunt castra eius et fortia opera sermonum eius, nubis eciam, puluis pedum eius comminans mari et exiccans illud.

Ueniet ergo dominus cum indignacione et ira et tanquam pro cella currus eius et ignis preibit ante fa ciem eius. Audient ergo, qui in monumentis sunt, uocem eius et procedent, qui bona fecerunt, in re surreccionem uite, qui uero mala gesserunt, in resur reccionem iudicii. Tunc apparebit illud terribile iudicium dei, in quo throni apponentur et multa milia an gelorum asstabunt. Fluuius igneus curret ante eum et libri aperientur, in quibus singulorum acta con scripta sunt.

Propterea rememorantes diem illum, in quo hec dominus reuelabit, cum uenerit glorificari in sanctis suis, non negligamus, fratres karissimi, neque in presentibus et caducis rebus tanquam in eternis delectemur. Terribilis enim erit dies iudicii et aduentus magnus et preclarus nimis. Si ergo recordemur de die illa tremenda et aduentu domini glorioso, cum uenerit sanctorum omnium multitudine constipatus, in quo celi magno impetu transient, elementa ignis calore soluentur, paremus nos sine macula inueniri in illo
[fol. fol. 126r]
terribili Christi examine, in quo omnes actus nostri et co gitaciones et eloquia arguentur. Nam et pro operibus et sermonibus ociosis et pro dedecorosis et inho nestis aspectibus et omnibus actibus uel manifestis uel occultis, que ab origine mundi cogitatauel gesta sunt, racionem singuli reddent et pro meritis suis iudicium singuli sument.

Sol tunc obscurabituret celum tunc plicabitur tanquam liber, cadent astra,omnia conturbabuntur elementa, uirtutes et potestates assistent et ignis uelut fluuius currens omnia omnino replebit. Ignis enim ille replebit montes et colles et maria et omnia deus iudicabit per ignem.

Tunc in illa die uidebitis uniuersum orbem tanquam pomorum custodiam et tubas illas angelicasterribilia et tremenda clangentes et iusti re fulgebunt tanquam claritas firmamenti et tunc la mentabuntur et plangent se omnes peccatores et illud amarissimum proclamabunt: Ueue nobis, cum uiderint claritatem leticiamque sanctorum, cum uiderint Abraham , Ysaac et Iacob et omnes sanctos percipientes immarcessibiles coronas de manu domini, cum uiderint se ab eorum consorciis segregari. Tunc enim exient angeli et separabunt malignos de medio iustorum, tunc audient infe lices christiani illam uocem terribilem et potentem: Recedite a me, maledicti, ite in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius. In illa
[fol. fol. 126v]
hora necessitatis amare et lacrimabilis suspira bunt, cum traditi fuerint morti et inextingwibili igni et tenebris exterioribus et uermibus immortalibus et inferno inferiori mancipati fuerint, ubi est fletus et stridor dentium, ubi est tartarus et cru delis gehenna.

Tremendum est, o dilectissimi fratres, ibi iudicium, in quo sine testibus omnia manifesta sunt. Ibi assistunt milia milium de cies milies centena milia angelorum et archangelorum, cherubin et seraphin, ibi ius torum chori circumstant patriarcharum, prophetarum, apostolorum et martirum et omnium sanctorum. Quid ergo negligimus, dilectissimi fratres? Ecce nunc tempus concluditur, dies appropinquat, in qua omnia occulta nostra a lumine arguentur. Si sciremus, fratres, quid immineat uel incumbat, iugiter plangeremus obsecrantes deum diebus et noctibus sine cessacione, ut liberaret nos ab eterna con fusione et perhennibus tenebris. Obstruetur enim omne os peccatoris ante tribunal glorie eius cum metu nimio et tremore et contremiscet omnis creatura et ipsa agmina sanctorum angelorum expauescent in die aduentus eius. Hec Effrem.

Sed et beatissimus papa Gregoriusponamus, inquit, ante oculos cordis hinc culpas operis, illinc iudicium extreme districcionis. Pensemus, quam districtus
[fol. fol. 127r]
iudex uenturus est, qui iudicium minatur et latet, terrores peccatoribus intentat et tamen sustinet et idcirco uenire cicius differt, ut minus inueniat, quos con demnet.Consideremus, quod idem ait, quam anguste erunt undique reprobis uie, superius erit iudex, subtus chaos inferni, a dextris peccata accusancia, a sinistris infinita demonia ad infernum trahencia, intus consciencia urens, foris mundus ardens. Miser peccator sic deprehensus quo fugiet?In diebus illis, dicit Iohannes, querent homines mortem et non inuenient et desiderabunt moriet mors re cedet ab eis.

Sunt hec iure merito cuique iugiter mente uersanda. Nam certe, ut dicit Petrus apostolus, adueniet dies domini sicut fur, in qua celi ardentes soluentur, elementa ignis ardore tabescunt, ex uretur terra et omnia, que in ipsa sunt, in qua, ut ait propheta, celi peribunt et omnes sicut uestimentum ueterascent et sicut opertorium mutabuntur.Ueniet, inquit Augustinus, ille dies nouissimus, ueniet dies iudicii, quando eis nec penitenciam licebit agere nec bonis operibus se ab eterna morte poterunt redimere, quia percutitur eciam hac animaduersione peccator, ut mo riens obliuiscatur sui, qui, dum uiueret, oblitus est dei. Ueniet dies iudicii, quando mouebuntur fundamenta montium et ardebit terra usque ad inferos deorsum, quando celi ardentes soluentur, quando sol obscurabitur et luna non dabit lumen suum, quando stelle cadent de celo,
[fol. fol. 127v]
quando peccatores et impii mittentur in stagnum igniset fumus tormentorum illorum ascendet in secula seculorum,ubi erit fletus et stridor dentium.Ueniet tempus, quando nulli bono erit male et nulli malo erit bene. Ueniet, inquam, nouissimus dies, quando discernentur pii ab impiis, iusti ab iniustis, lau datores dei a blasphematoribus dei. Ueniet, quando discernetur, quod nulli, sicut dictum est, bono sit male, nulli malo sit bene. Hec ille.

De animarum receptaculis in futuro seculo et penis peccatoribus paratis, specialiter autem de penis purgatorii, quibus anime saluande acerrime punientur, quas eciam uix aliquis perfectissmus euadere potest. Et qualiter homo hic uiuere debeat, ut penas huiusmodi securus euadat.Capitulum secundum.

Ex iam dictis si mens humana uehementer iusteque conteritur, quanto, queso, maiore rapietur horrore cogitans, quos condemnate iudicateque anime subiture sunt eternos teterri mosque profundi baratri carceres, quas pas sure sunt penas cruciatusque attrocissimos, quam pu teus ille fetor, quam ardens ignis atque intollerabilis, quam inuisa, infensa rabidaque nequissimorum demonum illa societas. Sed quoniam de dupplici illa futura discussione fides astruit katholica, quarum una in anima cuiuslibet hominis a corporis resolucione, altera fieri predicatur in ultimo uniuersalis iudicii die.
[fol. fol. 128r]
In prima sentenciatur anima iuxta propria demerita aut ad ignem purgatorii, qui transitorius, aut ad ge hennam. Qui est perpetuo duraturus. De pena igitur purgatorii, ad quam ut plurimum in egressu a corpore anime deducuntur saluande, in quantum presenti deseruit materie, primo pauca restant dicenda, postea de penis inferni perpetuis sunt quedam utilia prioribus adicienda, ubi tu, frater, inprimis diligenter perpende, quod et si multi liberentur a cruciatibus gehenne, paucorum tamen eciam iustorum est penam purgatorii euadere posse.

Unde scire tibi ualde est utile, quomodo et per que huiusmodi penam ualeas illesus transire atque mox post egressum anime a corpore ad para disi delicias sine purgatorii pena securus peruenire. Durum quippe est et confusibile ualde in statu relli gionis operibus bonis et sanctis insistere et tamen ad huc illum ignem euadere non posse sicque de penis ad penas transire. Uere itaque felix esses, si sine medio post mortem te celi palacia re ciperent. Quod certe iudicio meo paucissimorum est et uixperfectorum, quod elicio ex eo, quod mi nutissima sunt opera, quibus ueniale peccatum committitur, et ut sic facilime et frequenter admittitur, ut postea patebit,et raro uera agitur penitencia et satisfaccio pro peccatis. Quod quidem eciam ex illo elicio, quod beatus Gregorius, cui credendum est tanquam autentico, in quarto Dyalogorum librode Pascasio dyacono
[fol. fol. 128v]
sedis apostolice uiro mire sanctitatis et luculentissime sapiencie testatur, qui contra iudicium episcoporum Laurentiumad pontificatus ordinem et non Symachum elegit ignoranter. In qua sentencia usque ad diem exitus sui perstitit. Ideo purgatorium intrauit, cuius tamen dal matica demoniarum liberauit et sanctus ab omnibus habebatur et erat. Inde bene elicere possum, quodsi hy, qui sanctitate mirabiles clarent, intrant pur gatorium, quid de me misero et michi similibus fiet? Unde cuique caute agendum est, ut ignem illum non in fernalem, sed et purgatorii possit declinare.

Sunt autem de communi lege animarum defunctorum quatuor receptacula: Primum est infernus locus damnatorum infimus, in quo est carencia lucis, gracie et glorie et pena sensibilis et eterna. Secundum est limbus puerorum, ubi est carencia lucis, gracie et glorie, sed non est pena sensibilis. Tercium super hunc locum est purgatorium, ubi est carencia lucis , non gracie, sed glorie et pena sensibilis. Quartum est limbus patrum sanctorum ante aduentum Christi, ubi fuit carencia lucis, glorie, sed non gracie nec erat pena sensibilis. Aliud eciam est quintum receptaculum, ipsa paradisus. Sextum em pirreum celum. Secundum legem uero specialem diuerse anime purgande diuersa recipiunt receptacula, alie in glacie, alie in igne, alie in aquis, alii in locis aliis ad uiuorum ammonicionem et ad propriam
[fol. fol. 129r]
consolacionem, ut manifestantes se uiuis incitent eos pro se orare, ut sic cicius liberentur, prout beatus papa Gregorius in quarto Dyalogorum libro recitat in pluribus locis.

Dicunt tamen multi eundem ignem esse infernalem, quem et purgatorii, non aliter differentem nisi secundum duracionem, quia unus eternus, alter transitorius est, non in se, sed in animabus receptus. Qui quidem ignis purgatorius licet non sit perpetuus, miro tamen modo acerbus est, nam excedit omnem penam, quam in presenti possit aliquis sen tire aut cogitare secundum doctores. Dicit enim beatusBernardus, quodsola una dies purgatorii superat omnes passiones omnium sanctorum.Sed dicit aliquis: Non pertinet ad rem, quamdiu moras habeam, si tantum ad uitam eternam perrexero. Respondet Augustinus: Nemo, inquit, sic dicat, fratres karissimi, quia ille purgatorius ignis durior erit quam quidquid potestis uidere aut cogitare. Nam minima pena purga torii maior est quam maxima pena mundi. Ideo non sunt parui pendenda uenialia, pro quibus tanta pena expectatur.

Licet autem scismatici quidam negent post hanc uitam esse purgatorium, ecclesia tamen romana, extra cuius obedienciam nemini est salus, purgatorium huiusmodi fide indubitata esse asserit et concedit innitens tam auctoritatibus diuine scripture quam racionibus ueris. Nam et beatus Gregoriusquarto Dyalogorum libro purgatorium esse testatur ex uerbis sacri
[fol. fol. 129v]
ewangelii. Ostendit namque quedam peccata in presenti uita dimittenda esse, quedam in futura, quedam neque hic neque in futuro, ut peccata in patrem et filium hic dimittuntur, peccata uero in spiritum sanctum neque hic neque in futuro dimittuntur. Hec uero, que in futuro dimittuntur, ait esse parua minimaque peccata, sicut est assiduus ociosus sermo, immoderatus risus uel peccatum cure rei familiaris, que uix sine culpa uel ab ipsisagitur, qui culpam, qualiter declinari debeat, sciunt, aut in rebus non grauibus error ignorancie.

Nam et cum Paulus Ie Cortinthiorum 3o dicit Christum esse fundamentum atque subiungit: Si quis superedifi cauerit super hoc fundamentum aurum, argentum, lapi des preciosos, lignum, fenum, stipulam, uniuscuiusque opus, quale sit, ignis probabit. Si cuius opus manserit, quod superedificauerit, mercedem accipiet, si cuius opus arserit, detrimentum pacietur, ipse autem saluus erit sic tamen quasi per ignem. Quamuis autem hoc de igne tribulacionis in hac uita adhibito possit intelligi, tamen si quis hoc de igne purgacionis accipiat, pen sandum sollicite est, quia illum dixit posse per ignem saluari, non qui super hoc fundamentum ferrum, es, plumbum edificat, id est peccata maiora idcirco duriora atque iam insolubilia, sed lignum, fenum, sti pulam, id est peccata minuta atque leuia, que ignis facile consumit. Et subdit beatus Gregorius: Hoc tamen sciendum est, quod illic saltem de minimis nil quisque
[fol. fol. 130r]
purgacionis obtinebit, nisi bonis actibus hic adhuc in hac uita positus, ut illic obtineat, pro mereatur. Hec Gregorius. Ecce due auctoritates et ewangelii et Pauli futurum ignem esse purgatorii ostendunt.

Beatus eciam Augustinus in Enkyridion pluribus capitulisid testatur dicens minima peccata tergi post hanc uitam, aliqua tardius, aliqua breuius, secundum quod magis minusue hominesmundana dilexerint, dummodo Christum in fundamento habebant, id est non super Christum dilexerunt, sed tamen sic di lexerunt, ut pocius illa quam Christum amittere uolebant, sed illa non nisi cum dolore et cruciatu amiserunt. Illi sic salui erunt quasi per ignem, quia urit dolor earum rerum, quas dilexerunt, amissarum. Tantumque necesse est, ut urat ignis ardoris, quantum arserat ignis amoris, quia sine dolore non pereunt, que cum amore possessa sunt. Inde elicere poteris, pro quibus rebus et peccatis ignis purgatorii te torquebit et quantum torquebit, quia pro omni re mundi, que cum qualicumque amore possidetur, si non fuerit debita satisfaccione compensatum. Amor uero rei quantus fuerit, in dolore aut cruciatu, qui habetur ex amis sione eius, cognoscitur. Si magnus est dolor in amissione, magnus fuit amor in retencione, si paruus in amis sione, eciam paruus fuit in possessione.

Unde omnes res mundi possidende sunt ad usum sine amore exceptis que diuina precepta iubent diligi, ut suntparentes, proximi, corpus nostrum et anima nostra, quia ista possunt esse participes eterne uite.
[fol. fol. 130v]
Alie autem, que non sunt participes uite eterne, uix aut numquam possunt sine peccato saltem ueniali amari. Unde circa talia minima peccata ponitur purgatorii pena. Ecce, fratres karissimi, quante puritatis et perfectionis debent esse hy, qui purgatorium euadere uolunt,uidelicet ut nulla affectione nullaque dilectione ad aliqua mundana mouenatur, omnes mundi res solum ad usum habentes et necessitatem, non ad dileccionem, cor separatum et purificatum ab adhesione cuiuslibet rei periture, omnia secularia pariformiter aspicere, non unam rem plus amare quam aliam, nullo dolore affici ad res, quas amittimus, nullo amore inherere rei, quam possidemus, solum propter usum nostrum ac necessitatem nostram rem possidere, non propter pulchritudinem, non propter ualorem nec propter speciem.

Unde si aliquis talis est, aurum ei non placebit plus quam cuprum, si utroque non indiget, non pannus preciosus plus delectabit eum quam uilis, non plus habitacio pulchra quam feda, non cibus delicatus plus quam grossus, nisi quia nature magis conueniens. Non curabitur dignitas, non altus status, non prelatura, non plus placebit preesse quam subesse, omnia equaliter aspiciet, quo ad suam intencionem cessante indigencia, non plus insistet ad acqui rendum diuicias quam paupertatem, diues non plus curabitur quam pauper, non plus delectat esse diuitem quam pauperem, non plus amabit carnes uel pisces quam pulmentum, ordeum et caules, non plus uerebitur
[fol. fol. 131r]
potentem quam mendicum, non curat fauorem humanum, non amat aliquod uanum, non querit priuata nec diligit propria, non cupit prospera nec timet aduersa. Omnia iusta, omnia sancta, omnia pudica, omnia honesta illi placebunt et talia multa in particulari possunt exprimi, que circa tales sunt aut esse debent, qui purgatorium euadere uolunt. Nam quodcumque magis amatur, hoc sibi uendicat partem dileccionis in corde, et quod sic cum amore possidetur, eciam cum dolore amit titur et igne purgatorii necesse habet purgari.

Requirit enim deus totaliter cor nostrum, et si non occupacione, tamen dilectione, ut nichil preter eum ametur, quod non propter ipsum diligatur eo dicente: Prebe, fili, cor tuum michi. Reuera quia fortis est ut mors dileccio, quia omnia alia amabilia interimit sibi totum rapiens ignem dileccionis, que tamen usum rerum non excludit, sed adhesionem earundem, considera ergo subtili oculo mentem tuam, o frater, si sine adhesione, sine merore ac dolore in amis sione rerum tuarum persistere poteris, sicque utens eris eis quasi non utens et habens quasi non habens ac mentem immutabiliter ante amissionem et post habendo. Si insuper sis ualidus ad quecumque onera et uelut Ysachar asinus fortis,si indifferens et paratus ad omnia, quetibi a maioribus imponuntur, si sic fueris repertus et talis, ut premittitur, ueraciter comprobatus, audeo tibi confidenter promittere, quod ignis ille purgatorii te minime nocebit, sed nec ullatenus in te ardebit,
[fol. fol. 131v]
quia nec ignis terrene cupiditatis aut alicuius noxie uoluptatis nec amor proprie uoluntatis in te aliquatenus ar sit.

Itaque te taliter dispositum nec contristabit ulla aduersitas nec letificabit qualiscumque prosperitas; semper autem eris uniformis et hylaris nec pauidus diem mortis expectabis. Tales fuisse in Uitaspatrumet eorum collacionibus legimus sanctos, qui reiectis parentibus, amicis, possessionibus, carnis uoluptatibus, mundi preciositatibus se diuino seruicio sub iecerunt nec appecierunt queque mundi delectabilia nec territi erant in contumeliis, asperitatibus, con temtibus propriis, ymmo magis gaudebant in eis, ymmo laborabant, ut aliis necessaria disponerent egentes ipsi et propria aliis diuidebant gaudentes, quod aliqui essent, qui ab eis recipere uolebant, magis hylari facie dantes quam accipientes.

Alie sunt eciam raciones preter auctoritates premissas, propter quas ignem purgatorii probare possumus. Primo secundum Augustinum, quia tria sunt genera hominum,quidam sunt ualde boni, quidam ualde mali, quidam partim boni et partim mali. Primi non indigent suffragiis, secundis non prosunt suffragia, quia damnati sunt, tercii indigent purgatorii igne purgari.

Secunda racio est, quia sicut summa bonitas non patitur, quod bonum maneat irremuneratum, ita summa iusticia non patitur, quod malum maneat inpunitum. Cum ergo unum malum non debeat puniri pena eterna, oportet, quod pu niatur pena temporali, scilicet purgatorii. Unde oportet,
[fol. fol. 132r]
quod quisque perueniat ad puritatem baptismalem, antequam ad aulam summi imperatoris admittatur,quod fit per ignem purgatorii.

Tercia racio est, quia culpa est offensiua maiestatis diuine et dam nosa ecclesie et in nobis deformatiua ymaginis diuine. Sed offensa requirit punicionem et damnum requirit satisfaccionem et deformacio expurgacionem, ideo necesse est, ut peccato pena uel hic uel ibi correspondeat punitiua, que si hic non est satisfaciens, addet deus in futuro penam.

Quarta racio, quia contra ria contrariis curantur, sed peccatum est ex delectacione et libidine, unde deleri debet per affliccionem pene.

Quinta, quod nulli debet negligencia sua suffragari, sed si quis non puniretur in futuro de negligencia, uideretur comodum reportare de ipsa.

Sexta racio est, quia iustum est, ut spiritus, qui contemto summo bono se subiecerunt infimo, id est peccato, subiciantur postea inferiori, id est penis. Hec sunt raciones et auctoritates et alie multe possunt in scripturis et doctoribus re periri, que probant esse purgatorium, non ob stantibus friuolis racionibus scismaticorum.

De quatuor causis specialibus, ex quibus aut aliqua earum animas per ignem purgatorium transire oportet necnon ibidem sine remedio grauissime puniri.Capitulum tercium.

Cum igitur, sicut dicit beatus Augustinus, nullus in hac uita nisi priuilegiatus a deo sine peccatis saltem uenialibus uiuere possit,ymmo
[fol. fol. 132v]
et apostoli sancti uenialiter peccauerunt, sicut Paulus de sancto Petro testaturAd Galatos 2o. Dicit namque Augustinusin De fide ad Petrum: Firmissime tene et nullatenus dubites eciam iustos acque sanctos exceptis hys, qui baptisati paruuli sunt, sine peccato hic neminem uiuere posse. Semperque homini est necessarium, ut peccata sua usque in finem presentis uite elemosinis diluat et remis sionem a deo ueraciter et humiliter postulet. Cum igitur homo adultus sine uenialibus uiuere non possit, oportet uel hic penitenciam pro eis agat sufficientem uel in futuro uel alter pro eo. Ubi ergo maiora sunt opera penialia, securius est uiuere, et si fuerint equalia uel proporcionabilia pro peccatis uenialibus, et culpa et pena remittitur. Ubi autem non sunt sufficiencia, de quo nulli mortalium sine speciali reuelacione constare potest, superaddet deus penam. Quantum enim glorificauit se et in deliciis fuit, tantum date illi tormentum et luctum,Apocalypsis 18. Multo autem facilius hic remittitur quam in futuro, quia secundum apostolum horrendum est incidere in manus dei uiuentis, hoc est in futuro, sed hic melius est incidere in manus dei quam in manus hominis. Multe enim sunt mi seraciones eius,IIi Regum ultimo; et hoc propter uoluntariam subiectionem, que hic est, in futuro autem quasi uiolenta est et coacta, eciam in presenti est tempus gracie et tempus merendi, in futuro autem tempus secundum merita recipiendi.

Est autem hic primo specialius uidendum, unde acquiratur ignis purgatorius aut pro quibus infligetur.Secundo uidendum est, per quid homo pro eo hic satisfacere possit et quomodo
[fol. fol. 133r]
illum euadere, ex quo peccata omnino euadere non potest. Hec enim utilissima sunt cuilibet uolenti secure mori seque ad mortem rite disponere. Primum docet cauere causas contrahendas,secundum docet emendare causas iam con tractas.

Quantum ad primum sciendum est, quod ignem pur gatorii accendit primo semiplena satisfaccio pro peccatis mortalibus, siue hoc fiat per ignoranciam confes soris aut confitentis, sic tamen quod non contemnat sa tisfacere, quia sic augeret ignem infernalem et esset peccatum mortale, sed quando putat esse satis et non est satis aut quando ex infirmitate deficit, quod satisfacere non potest, aut obliuiscitur penitencie iniuncte aut tarde eam et tepide implet.

Secundo ignem purgatorii meretur, quis ex peccato ueniali, de quo non est contritus in specie, si habet in memoria, aut de quo non satisfecit aut si non habet in memoria, saltem in genere debuit de eo conteri, quia eciam contricio requiritur ad peccati uenialis dimissionem eo modo, quo dictum est, et racio est, quia interim, quod manet uoluntas ad aliquod peccatum, illud non dimittitur,sed uoluntatem auertere ab eo, quod prius uolebat, est displicere ei, quod uoluit, talis autem displicencia dolor contricionis dicitur. Sed sciendum est, quod contricio potest accipi tripliciter uel in actu uel in habitu uel medio modo. Contricio in habitu non sufficit ad peccati ue nialis dimissionem. Contricio eciam in actu non semper requiritur, quia sequeretur, quod unus in memoria non habens ueniale aliquod, non sibi illud posset dimitti. Et ideo
[fol. fol. 133v]
tercio modo contricio requiritur, scilicet ut peccatum displiceat ac tualiter et hoc uel explicite uel implicite. Dico autem im plicite, quia talis actus sufficit, ut peccatum displiceret explicite, si cogitacio actualis in ipsum dirigeretur.

Tercio ignem purgatorii meretur, quicumque alicui rei eciam licite sibi concesse aliqua dileccione inheret uel affecione uel cupiditate, sic tamen, quod fundamentum teneat in Christo, id est ut talem rem non preponat Christo sic, quod pocius uellet carere illa re quam Christo. De hoc audiamus GlosamI ad Corinthios 3o:Si quis autem superedificat supra fundamentum hoc aurum, argentum, lapides preciosos, lignum, fenum, stipulam, uniuscuiusque opus manifestum erit. Dicit enim Glosa:Super fundamentum christiane fidei alius superedificat aurum, argentum, lapides preciosos, uidelicet qui cogitat tantum, que sunt dei, quomodo placeat deo. Alius superedi ficat lignum, fenum, stipulam,per que non absurde possunt accipi secularium rerum quamuis licite concessarum tales cupiditates, ut amitti sine omni dolore non possint.Qui ergo adhuc amant secularia et ne gociis terrenis implicati sunt et dediti sunt uinculis quibusdam et affecionibus carnis, domibus siue coniugiis et possessionibus et tamen christiani sunt ita, quod cor eorum non recedit a Christo et nil preponunt Christo, talesedificant lignum, fenum, stipulam.

Et ut apertius dicam: Ille, qui circa diuicias suas quodam carnali affectu tenetur et tamen ex eis multas elemosinas
[fol. fol. 134r]
facit nec tamen ad eas augendas aliquid fraudis uel rapine molitur nec earum minuendarum uel amit tendarum metu in aliquod crimen labitur, lignum, fenum, stipulam edificat. Qui autem bene uiuunt et deum honorant et laudant et pacientes sunt in suis tri bulacionibus et desiderant celestem patriam, aurum, argentum, lapides preciosos superedificant. Hec enim tria edificant contemtores seculi. Qui uero omnia sua pauperibus dant uel qui tanquam non habentes sunt, omnia transitoria, quin et seipsos contemnunt, isti in con templacione dei et amoreedificant aurum, in dileccione proximi argentum, in operibus bonis lapides preciosos,que non consumentur ab igne. Lignum, fenum, stipulam edificant, qui, et si aliena non rapiunt, rebus tamen con cessis aliqua dileccione inherent, qui secundum suos amandi modos diucius ut lignum uel minus ut fenum uel minimum ut stipula ignem sustinebunt, et quia hec deo non preponunt, salui erunt sic tamen quasi per ignem.Hec Glosa.

Ex quo dicto Glose claret, quod tenuissima mentis ad hesio aut affeccio ad res nostre infirmitati con cessas aut carnis et proprie amor uoluntatis ignem purgatorii efficiunt. Uult enim deus, quod totum cor hominis in sua dileccione feratur, non per partem.Qui licet usum rerum nobis concessit, noluit tamen dileccionem rerum earum nobis concedere exceptis uere diligendis, scilicet anima
[fol. fol. 134v]
nostra, corpore nostro, proximo nostro. Que quidem ex precepto dei sunt diligenda eo tamen modo, quo ipse precepit. Ideo eciam religiosi fratres in rebus concessis,si afficiuntur ad eas aut eas diligunt eciam infra deum, sic tamen, quod timent eas amittere aut aufferri aut tristantur in earum amissione aut in ablacione dolent, signum est, quod affecti erant ad eas, et perconsequens salui erunt quasi per ignem, si non satisfecerint digne. Ecce quanta puritas et sinceritas cordis requiritur in rebus transitoriis, ut ignis purgatorii hominem non ardeat.

Quarto ignis purgatorii debetur peccato obmissionis, scilicet quando omittuntur aliqua, que licet non sint de necessitate salutis, quia sic essent peccata mortalia, tamen sonant in teporem et in caritatis di minucionem, ut tardius surgere ad uigilias, horas tardius perficere aut non debito tempore aut infirmum tardius uisitare aut talia huiusmodi, que non sunt in precepto, quorum talia sunt infinita. Sicque se pissime ea incidimus, quod quottidie clamare oportet: Dimitte nobis debita nostra sicut et nosetc . De hys nec apostoli Christi liberi esse potuerunt dicente Iacobo: In multis offendimus omnes. Et Iohannes: Si dixerimus, quia peccatum non habemus, nos ipsos seducimus et ue ritas in nobis non est. Que quidem opera quanto essent nobiliora, si ipsa faceremus, tanto eorum obmissio magis est punitiua, ex quo non facimus.

[fol. fol. 135r]
Preterea beatus Augustinus enumerat quedam uenialia,quociens aliquis in cibo plus accipit quam necesse sit, quociens plus loquitur quam oportet, quociens plus tacet quam expedit, quociens importune petentem exasperat, quociens cum sit corpore sanus, aliis ieiunantibus prandere uoluerit aut somno deditus tardius ad ecclesiam sur git, quociens excepto desiderio puerorum uxorem cognouerit, quociens in carcere clausos et in uinculis positos tardius uisitauerit, quociens discordes ad concordiam uocare neglexerit. Item si amplius proximum aut uxorem aut filium aut seruum exaspera uerit quam oportet, si cui maiori persone aut ex uoluntate aut ex necessitate adulari uoluerit, si pauperibus esurientibus cibum non dederit aut nimium de liciosa aut sumptuosa sibi conuiuia preparauerit, si se in ecclesia aut extra ecclesiam fabulis ociosis, de quibus in die iudicii racio reddenda est, occupauerit, si dum incaute iuramus et hoc per aliquam necessitatem implere non potuerimus utique periuramus.Hec Augustinuset in Canone distinccione uicesima quinta nunc per signa.

Nullique hominum mortalium puto notum esse, quanto tempore quis pro aliquo ueniali ardere debeat in illo igne, cum hoc nulla autentica scriptura declarat. Et aliud est forum in futuro, aliud in presenti. Deus uero sibi horum noticiam soli seruauit, nisi alicui ex speciali gracia uoluerit reue lare. Que autem et qualis penitencia in presenti uita pro ueniali peccato iniungi aut agi debeat, cum hoc
[fol. fol. 135v]
nulla autentica scriptura exprimat, certum non habemus. Licet de peccato minimo mortali septennis debeat iniungi penitencia secundum Canones. Unde si hic in presenti de quanitate uenialium ignoratur, quanto magis in futuro. Unde numquam cessandum est de penitencia, quia numquam scitur, quando satis est, nimiumque esse non potest. Unde dixit Christus apostolis: Qui lotus est, non indiget, nisi ut pedes lauet, sed est mundus totus.Pedes ergo semper lauandi sunt, quia semper maculantur.

Infeccio autem uenialium contingit ex pronitate ad malum propter fomitem peccati, propter infeccionem nature, propter multiplices impugnaciones, propter blandiencia mundi delectamenta, propter resistenciam sensualitatis ad racionem, propter multiplices demonum impugnaciones, propter consuetudinem multorum, quibus resistere difficile putatur. Teste enim salua tore de omni uerbo ocioso, quod locuti fuerint, homines reddent racionem deo in die iudicii. Uerbum autem ociosumnon uadit sine pena purgatorii. Quid igitur de facto et de opere inutili? Quid de risu, quid de uisu, quid de auditu? Ex hys possumus aduertere, si de minimis reddenda est racio, quid fiet de maioribus? Quid autem minus uerbo ocioso, quod apud homines minimum putatur? Uoluit enim Christus minimum ponere, ut ex hoc elicere possemus maius. Nam si racio reddi non potest, notum est, quod pena supplebit defectum. O tunc uellet quilibet uerbosus, quod fuisset mutus, quia tunc securus esset, quia racio ab eo exigi
[fol. fol. 136r]
non posset.

Et si per uerbum ociosum contrahitur delictumreddende racionis, quid putamus de cogitacionibus in utilibus, uanis et uagis? Dauid enim non gratis ait: Dominus nouit cogitaciones hominum, quoniam uane sunt.Ad quid? Nouit utique ad puniendum sicut bonas no uit ad remunerandum, eciam quia cogitaciones ra dices sunt uerborum et quod apud homines faciunt uerba, apud deum faciunt cogitaciones. Et quid dicam de uerbis et cogitacionibus, cum eciam secundum Augustinum et Bernardumtempus computatur ad meritum et demeritum?De omni enim momento, quod tibi impensum fuerit, a te exigetur, qualiter expensum sit. Et in temporis decursu solum fit omissio et non commissio. Si enim locutus fueris, quando tacere teneris, peccatum est. Similiter si taces, quando loqui debeas, peccatum est. Non enim frustra ait Ysaias: Ue michi, quia tacui.Omne autem peccatum penam habet.

Ecce quantis laqueis homo est irretitus et quis illos laqueos omnes ualet declinare? Quis igitur sibi de impunitate blandiatur? Quis potest dicere: Mundus ego sum? Quis sine tremore conspectui illius iustissimi iudicis assistere audebit, ubi eciam bona, que uidemur agere, peccata sunt? Nam astra non sunt munda in conspectu eius et uirtutes celorum mo uebuntur et scrutabitur Ierusalem in lucernis,Sophonia 1o. Super que beatus Bernardus in Sermone quinquagesimo sexto super Cantica: Acuto uisu est, nichil inscrutatum relinquet. Oculus eius scrutabitur renes et corda ipsaque cogitacio
[fol. fol. 136v]
hominis confitebitur ei. Quid tutum in Babilone, si in Ierusalem manet scrutinium? Puto enim prophetam hoc loco nomine Ierusalem designasse illos, qui in hoc seculo ducunt uitam religiosam. Hec autem sedule cogitata mentem in timorem ponunt, timor autem pellit peccata, peccatis autem declinatis ignis declinabitur.

De modis ignem et penas purgatorii euadendi et qualiter debitum contractum et obligacio ad penas easdem in uita presenti ualeat aboleri. Ibidem de contricione et satisfaccione pro peccatis uenialibus habenda.Capitulum quartum.

Restat modo uidere secundo, quomodo ille ignis pur gatorii possit declinari et, si debitum con trahitur, quomodo illud debitum in presenti soluatur. Pro quo sciendum, quod peccatum mortale ad sui delecionem prerequirit contricionem et confessionem, quo ad culpe dimissionem, re manet tamen confessus debitor pene secundum canones aut secundum deum taxate. Quod debitum si non fuerit so lutum in presenti, purgatorium delebit, sed peccatum ue niale de necessiate non prerequirit contricionem in actu nec confessionem nisi in certis casibus, tamen prerequirit contricionem in habitu et actu, ut dictum est, implicite, si non habetur de ipso memoria, aut explicite, si habetur actu memoria de ipso.

Requiritur tamen satisfaccio, quia secundum sanctum Thomampeccatum ueniale ex nostro actu incurrimus et uoluntas nostra in peccato ueniali licet non a deo auertitur, quia hoc solum mortali attribuitur, nec eciam caritas minuitur, quia alias,
[fol. fol. 137r]
si sic tunc per multa uenialia peccata posset tota caritas amitti, quod est falsum, nec macula contrahitur per ueniale, quia gracia non amittitur, sed pulchritudo impeditur, ne exterius appareat. Sicut enim per puluerem pulchritudo faciei fedatur, ita per peccatum ueniale amor faciei non ostenditurin omnibus actibus hominis aliqua deordinacione in eo existente. Ideo dicit Gregorius, quod ueniale obscurat, sed mortale obtenebrat.Et licet non sit in potestate nostra uitare omnia in communi, tamen est in potestate nostra uitare singula, hoc est: Nullum est dandum, quin possit uitari. Ideo si non fuerit hic satisfactum, purgatorium delebit, licet de quantitate satisfaccionis non sit apud homines certitudo.

Sciendum autem, quod nullum ueniale dimittitur interim, quod in homine manet uoluntas et peccati com placencia. Nam in ipso contrahitur culpa et pena, secundumnon potest remitti sine primo, licet econusero fieri possit, quia quamdiu manet culpa, manet et pena propter causam ad effectum. Culpa autem in deordinacione uoluntatis consistit, unde non potest culpa tolli nisi reordineturuoluntas. Quod esse non potest, quamdiu in ipsa deordinacione manet, quia alias contraria essent in eodem.Unde ad uenialis peccati dimissionem requiritur displicencia, que dicitur contricio. Unde tanta potest esse contricio et feruor, quo mens hominis in deum fertur aut in genere aut in communi uel in specie super quolibet peccato ue niali, quod et culpam et penam totam aufferat, quia
[fol. fol. 137v]
sicut gutte aque ad caminum, sic ueniale ad feruorem caritatis. Et addit Compendium theologice ueritatis, quod ad uenialis peccati dimissionem non requiritur propositum numquam uenialiter peccandi - quod tamen requiritur ad dimis sionem mortalis, quia hoc est impossibile homini, nisi alicui de speciali gracia concederetur, sicut beate uirgini - sed suf ficit, quod displiceat ei peccatum preteritum et cum hoc infirmitas, que ad ueniale peccatum trahit. Puto tamen, quod requiritur saltem in genere propositum uitandi singula, scilicet hoc et hoc, quia et singula possunt uitari, licet non omnia.

Sciendum tamen, quod ueniale in duobus casibus non remittitur:primo, si stat cum mortali, quia ueniale sine mortali non remittitur, licet econuerso fieri potest et unum ueniale sine alio remitti potest. Secundus casus est, quando uoluntas fixa manet in affectu alicuius peccati uenialis determinati, quia illud idem tolli non potest. Sed quia omnem culpam sequitur pena, quam si nunc in uita presenti exoluere quis negligit, oportet utique in purgatorio eandem luere condigne et tunc tanto acerbius et durius, quanto fuerat maior in ipso ueniali libido necnon deordinacio uoluntatis.

Ubi eciam sciendum, quod a purgatorio non cicius liberantur, qui hic aut ibi maiorem habebant caritatem, quia secundum Bonauenturamcaritas auget gloriam intensiue et facit ad aug mentum premii essencialis, non autem facit celeriorem remissionem. Unde stat aliquem cum minore caritate decedere et tamen cicius euolare, si plura fiant pro eo
[fol. fol. 138r]
suffragia aut si minori indiget penitencia quam alius cum maiori caritate, pro quo non tanta fiant suffra gia aut qui maioris pene debitor existit quam primus, quia tarditas liberacionis consequitur quantitatem satisfaccionis. Ideo secundum sanctum Thomamacerbitas pene, que est in purgatorio, correspondet quantitati culpe, sed diuturnitascorrespondet radicacioni culpe in subiecto. Unde potest contingere, quod aliquis in purgatorio diutius moretur, qui tamen minus affligitur, scilicet ille, qui quedam ueni alia magis radicata habuit, que tamen erant mi nora et econuerso potest stare, ut aliquis cicius inde li beretur et acerbius puniatur ut qui in uenialibus fuerit maioribus, licet non diutius eis inhesit. Ecce quomodo rigorosum erit ibi iudicium et pena equissima et acerbissima.

Unde primo elicio, quod secundum quantitatem contricionis uenialia dimittuntur eciam in presenti. Secundoelicio, quod secundum duracionem uenialium pena extenditur aut minuitur. Tercio elicio, quod secundum acerbitatem minorem aut maiorem presentis pene future pene delentur in purgatorio debite. Quarto elicio, quod omnia, que possunt augere contricionem et in quibus sunt signa contricionis, illa sunt, per que uenialia dimittuntur et satisfaccio diminuitur. Nam secundum sanctum Thomam ueniale dimittitur per fer uorem caritatis, que explicite uel implicite con tricionem continet, et ideo per illa, que nata sunt de se excitare feruorem caritatis, dicuntur dimitti ue nialia. Huiusmodi autem sunt, que graciam conferunt,
[fol. fol. 138v]
sicut sunt omnia sacramenta, et quibus impedimenta feruoris et gracie aufferuntur sicut aqua benedicta, que uirtutem inimici reprimit, et episcopalis benediccio uel eciam exercicium humilitatis ex parte nostra sicut tunsio pectoris, oracio dominicalis, elemosina, ieiunium et corporalis affliccio, humilis inclinacio et in illis, secundum quod maior uel minor excitatur feruor caritatis, plura uel pauciora uenialia peccata dimittuntur, non semper omnia. Unde multum utile est se in talibus exercitare cum humilitate et feruore, ymmo et gemitus et suspiria deuote et cum deuocione emissa satisfactoria sunt pro peccatis.

Ideo in presenti uita facilius dimittuntur uenialia peccata quam in purgatorio. In purgatorio uero durius, in inferno autem nulla racione uenialia dimittuntur, sed semper pu niuntur. Racio secundum Richardum est, quia sustinens penam inferni non habet graciam nec est deo acceptus et quia deus non acceptat opus, nisi prius operans sit ac ceptus, et quia numquam ibi est acceptus, ideo semper manet reus et ideo semper punitur.

Sed quid fiet de peccatis oblitis et ignoratis, de quibus confessio et penitencia numquam peragitur, quorum numerus de certo multo maior esse creditur quam eorum, que cognoscere ualemus? Quid denique de peccatis alienis, quorum nos ipsos continuo participes facimus nec tamen aliquatenus pensamus, cum eciam dicat de eiusmodi propheta regius: Delicta quis intelligit? Quomodo ergo de peccatis et de offensis satisfacere atque ut sic saluari poterimus? Eya itaque, quantus terror
[fol. fol. 139r]
et tremor quemlibet nostrum debet concutere quantaque pauoris uehemencia nobis debet inesse, qui uix aut numquam de peccatis cognitis possumus plene satisfacere?

Quidquid enim de nostra condigna penitencia defuerit, deus in purgatorio supplebit. Attamen pro consolacione qualicumque in libro Horologii sapiencie diuinetraditur modus et formula, quo longissima purgatorii pena in breuissimam cordis compunccionem transmutatur et deletur, eciam si mille anni fuerint breui compendio memorie dominice passionis, necnon et cordis uere compunccionis potest deleri. Unde ibidem sic dicitur:Si uis penam pur gatorii longam et acerbam in temporalem, que breuis est et leuis, commutare, hec facere studeas: Primo omnium debes cordis compunctionem habere et spiritu contribulato cum gemitu enormitatem peccatorum tuorum grauissime ponderare confitendo aduersum te iniusticiam tuam domino amarissime, quid feceris, quem offenderis quidue merueris peccaui, inquiens, domine, peccaui super numerum arene maris.

Deinde debes te ipsum coram oculis eterni iudicis humiliter despicere et uilem estimare ita, ut cum publicano oculos inmundos nec audeas ad celum leuare nec labiis pollutis nomen illud gloriosum nominare, sed neque te ipsum hominem, sed uermem immundum estimare et opera tua satisfactoria quasi nullius momenti sint anichilare et sic miser et miserabilis ante fores graciam iudicis expectare et dicere cum gemitu
[fol. fol. 139v]
profundo cordis tui: Pater, peccaui in celum et coram te, iam non sum dignus uocari filius tuus.

Postea meritum passionis mee debes summo cum affectu extollere et magnificare, quoniam apud me copiosa est redempcio et quod minima gutta preciosissimi sangwinis, qui per omnes partes corporis mei uulneribus repleti largiter effluxit, pro redempcione et satisfaccione tocius mundi satisfecit, sed copiose illum effundere uolui in argumentum magni amoris et supereffluentissime pietatis in solamen omnium miserorum.

Tandem debes humili quidem, sed feruido affectu manum auxiliatoris querere et mi sericordissimi redemptoris meritum infinitum in subsidium postulare nichil hesitans, quia pronior est fons ille bonitatis ad misericordiam iugiter scaturiens ad miserandum quam tu ad petendum. Hec in persona dicuntur diuine sapiencie, que suo discipulo feruide hec petenti inspirauit. Neque hec discrepant a predictis dictis doc torum, quia eciam dictum est, quod tanta potest esse contricio et cordis compunctio, quod eciam sufficit ex ui ardoris et signanter Christi passionis, que in omnibus operatur sacramentis omnem penam et culpam delere.Et hec compunctio generatur ex meditacione passionis Christi et multitudine peccatorumet cordis humiliacione.

Preterea restat ultra iam dicta uidere, quomodo aut qualibus penitencie operibus quis in uita presenti se debeat exercere, ut pro peccatis plenius pos sit satisfacere, ne ipsum sit necessarium per ignem purgatorium
[fol. fol. 140r]
transire. Pro quo sciendum, quod satisfaccio in presenti uita fit per opera penalia, quia per satisfaccionem oportet fieri re compensacionem eorum, que deo subtracta sunt, uidelicet honorem deo, utilitatem proximo, humiliacionem sibi ipsi. Unde quia aliquid in peccando nobis nimis indulsimus, oportet id uice uera subtrahere. Nam tria bona habemus, uidelicet anime, corporis et fortune. Ex bonis fortune subtrahimus nobis per elemosinam, ex bonis corporis per ieiunium, ex bonis uero anime non oportet, quod nobis aliquid subtrahamus, quia per ea efficimur deo accepti, sed oportet, quod nos submittamus deo; et hoc fit per oracionem.Unde per hec tria satisfacimus et omnia genera satisfaccionum in hys tribus includuntur.Nam secundum Iohannis baptiste admonicionem facere tenemur dignos fructus penitencie, quod tunc fit, quando secundum modum culpe fit equalitas pene. Unde Bernardusnec, inquit, tibi blandiaris, si grauiter peccanti leuior penitencia uel a nesciente uel a dissimulante dictatur, cum in purgatoriis ignibus perficiendum sit, quidquid hic minus feceris, quia dignos penitencie fructus querit altissimus.

Ut autem ad agendam penitenciam congruam magis accendaris, considera, si unum peccatum Ade tam districte punitum est, ut nongentis annis et amplius uite huius miseriam lugeret et in augmentum miserie multis subsidiis et solaciis mechanicorum, quibus nunc utimur, careret ac ferre quattuor milibus annorum inferni tenebras sustineret. Qualiter, queso,punientur transgres siones nostre tam multe ac tam magne, cum supernus iudex, cui reddituri sumus de singulis racionem, et multitudinem
[fol. fol. 140v]
et magnitudinem ponderet et diuturnitatem mensuret? Considera eciam et attende, quid per peccatum perdidisti, quid incurristi, quis et quem offendisti. Perdidisti amiciciam tocius trinitatis, fauorem angelorum et omnium sanctorum, decorem anime et suffragia ecclesie. Incurristi la queos fortissimos, hostes crudelissimos, statum periculosissimum, horribile precipicium, defectum gracie et mortem anime. Offendisti eum, qui te creauit, pro te mortem sustinuit, multa beneficia contulit et tibi eterna premia repromisit. Si hec iugiter cogi tares utique doleres, utique pro peccatis fleres.

Propter hoc autem, quia hec homines non recogitant, igitur pauci penitenciam agunt ueram. Nam ait Ambrosius: Facilius inueniuntur, qui innocenciam seruauerunt quam qui ueram penitenciam egerunt, ideo paucissimi sunt, qui igne purgatorii carebunt. Hinc dicit beatus Bernardus:Iudicent et senciant alii, ut uolunt, ego certe adhuc nullum penitentem noui, quem estimem igne et flammis purgatorii non egere, mecum felicissime actum credam, si usque ad diem iudicii ita me pur gatorium, id est conflatorium, cum mea scoria permundabit, ut audeam iudici purgatus occurrere. Ecce quid sperare possunt multi miseri, si ille uir tam sanctus de se sic tremuit et expauit? Ut igitur ueram penitenciam agere possis, cirumcide omnem causam et omnem oc casionem et suspicionem peccati a personis et loca et consorcia eorum, cum quibus conuersabaris peccans, circumcide
[fol. fol. 141r]
sensus tuos, cum quibus transgressor fuisti, et intra cubiculum tue mentis et ostio clauso contra omnes riuulos peccatorum ora in abscondito patrem tuum.

Non oportet penitentem circumgirare aut longius uagari, sed sedere et quiescere usque ad perfectam uulnerum curacionem. Nam Maria penitens ad Ihesu pedes sedebat, quousque audiuit: Dismissa sunt ei peccata multa, quoniam dilexit multum. Et ut minus te tedeat penitencie laboris, reduc in memoriam austeritatem et afflicciones Iacobi minoris, innocenciam et asperitatem Iohannis, labores Pauli, uigilias Bartholomei, siccum panem et cribrarium Ieronimi, tunicam et uepres Benedicti, sudarium et lacrimas Arsenii, mattulam Eulalii, co lumnam et uermes Symeonis, nuditatem et radices herbarum peccatricis egipciace, Dauid eciam regem de solio suo descendentem ac in cinere et cilicio humiliter et abiectum in terra sedentem, donec audiuit a domino per prophetam: Transtulit deus peccatum tuum. In sessione humiliacio demonstratur, in cinere uero consideracio mortis et cilicio, quod de pilis contexitur, memoria peccati aspere pungentis signatur. Unde Gregorius:In cilicio quippe asperitas et punccio peccatorum, in cinere autem puluis ostenditur mortuorum.

Alios quoque sanctos, quorum plena est scriptura, considera, qui non nisi aut per sangwinis effusionem aut per carnis grauem affliccionem presentis seculi statum pertransierunt, cum luctu et gemitu et uariis tormentis peccata sua deplanxerunt. Laurencius
[fol. fol. 141v]
per cratem ferream et ignitam, Katherina per gladium, Bartholomeus per excoriacionem et sic de aliis multis, ut ignem purgatorii euadere possent. Unde beatus Ieronimusin Epistula ad Pachomiuman putamus, inquit, fratres, quia iocando predicent sancti, ridendo loquantur, Christus iudicium infantiliter comminetur? Sed ioci non sunt, ubi sup plicia intercidunt, si iocando passi sunt, credantur iocando locuti. Ysaias serra scinditur, Daniel leonibus deputatur, Paulus capite truncatur, Petrus in cruce exemplo domini suspenditur et hoc totum ut nos a peccatis nostris sua doctrina reuocarent.

Consolacionem ergo in hys habe et te ipsum in hys exerce, quia cinis et cilicium sunt arma penitencium, maxime quia in labore, cibo et ueste consistit labor penitencie. Unde nullum debet grauare penitencie opus, per quod liberatur a futuris gra uioribus ignibus, qui multo acerbiores sunt et diutur niores quam quelibet huius mundi pena. Unde quidamde modo penitendi hos edidit uersus: Sit tibi potusaqua, aridus cibus, aspera uestis, dorso uirga, breuis somnus durumque cubile. Flecte genu, tunde pectus nuda caput orans. Hereat os terre, mens celo, lingwa loquatur, cor dictet. Sit larga manus, ieiunia crebra, mens humilis, simplex oculus, caro munda, pium cor, recta fides, spes firma, duplex dileccio semper ferueat, assiduis precibus iustis tamen ora. Hec age, peccator, quem uere penitet te. Nunc pocius penas pro peccatis exige dignas. Quam te perpetuis
[fol. fol. 142r]
addicat iudicis ira.

Hec tibi, fili mi, sub compendio uerborum tradita sint de igne purgatorii, qui si tibi sentire daretur una hora, ueritatem dictorum meorum per experienciam protestareris, et testimonium perhiberes, quia media pars tibi dicta non esset, quia inde non exires, donec redderes ultimum quadrantem in penis. Ex quibus omnibus premissis considera, an penitere debeas de artitudine uite in monasterio, de austeritate prelatorum, de dimissione patrie et parentum, amicorum et sociorum, cum in hora mortis tue aut sola te opera bona aut mala consequentur. Ideo premissa cottidie ad mentem reuoca et ex illo consolaciones reperies contra omnia tua temtamentaatque ut sic purgatorii non sustinebis nec formi dabis tormenta, pro quorum eciam euasione sunt tibi uigilanter obseruanda, que pro mortis bona disposicione in superioribus diuersis in locis partibus prima, secunda et tercia extant luculenter descripta.

De penis infernalibus et earum perutili recordacione et quod non hominibus, sed demonibus principaliter sunt facte. Ibidem de diuersitate et multiplicitate penarum earundem.Capitulum quintum.

Consequenter iuxta premissam superius factam pollicitacionem de cruciatibus et penis infernalibus eternis aliqua ex patrum tradicione et generali katholica fide pro tua et communi utilitate nunc pandere curabo. Nam multum per omnem modum expedit tibi et cuique penarum infernalium
[fol. fol. 142v]
acerbitates mente crebrius reuoluere atque in ipsis quottidie non personaliter, sed memorialiter deam bulare. Quippe sicut latronibus ac predonibus expe dit patibula crebrius intueri, ut timor eis in cuciatur, ut a latrociniis desistant, ne et ipsi suspen dantur in patibulis - unde et in patulis locis foris ante ciuitates solent erigi patibula, ut ab omnibus conspiciantur - ita et tibi et cuilibet torpenti ac ne gligenti ac mundum aut carnem propriam amanti sicut latroni expedit infigere in memoria penas infernales ac facies demonum horribiles et lar uales ferales.

Hec uero non solum mea, sed tui melliflui doctoris Bernardi sentencia existit in Epistula ad fratres de Monte Dei sic dicentis de incolis cellarum: A cella in celum sepius ascenditur, a cella in infernum numquam descenditur, nisi sicut dicit psalmista: Descendant in infernum uiuentes, ne descendant morientes. Hoc enim modo cellarum incole sepe descendunt in infernum. Sicut enim quottidie contemplando reuisere habent gaudia celestia, ut ardentius ea appetant, sic eciam dolores inferni, ut horreant et refu giant. Et hoc est, quod imprecantur inimicis suis orantes: Et descendant in infernum uiuentes.

Ecce incole cellarum debent sepius reuisere multitudinem infer nalium penarum, sicut eciam sanctus pater tuus Benedictusin Regula sua tria ponit incitamenta, per que relligiosi debent uitare noxia et uirtutes amplecti,
[fol. fol. 143r]
scilicet metum iehenne, uitam eternam et seruicium sanctum, quod professi sunt. Ecce primo exprimit metum iehenne, nam uia salutis a timore in cipit et in amore consistit. Quid autem timere debet relligiosus nisi iram iudicis, ex qua sequuntur formidabiles pene non solum presentis uite, sed eciam post hanc uitam? Sunt enim quammulti, qui non amore uirtutis, sed timore penarum cessant a uiciis. Qui licet non sint alicuius meriti propter uoluntatem peruersam in eis residentem, tamen inicium sumunt a timore, perficiendi per amorem. Habitum enim sibi acquirunt per timorem et asuescunt penitenciam inde agere pena cogente. Qui habitus facilitatem generat et uirtutem producit. O utinam omni homini inesset me ditacio et recordium harum penarum infernalium, huius eterni fletus et stridoris dentium memoria. Reuera nequaquam tam faciles essent ad peccandum, ymmo promtissimi redderentur ad bona agendum.

Si enim in presenti uita intollerabiles et formidabiles pene reperiuntur in ignibus, in aquis, in uulneribus, in captiuacionibus, in carceribus, in ignominiis et aliis multis, que omnia natura et ars adinuenit, quid putandum est, quales et quante pene sunt in inferno, que non per naturam nec per humanam artem facte sunt, sed per diuinam iusticiam, que rigorosissima est et que in summo suum effectum solent causare
[fol. fol. 143v]
inmediate a deo?

Ideo, ait Moyses, dei perfecta sunt opera. Unde sicut hominem in principio creacionis rectissimum et perfectissimum in suo genere formauit, angelum primum splendidissimum et clarissimum, opertum omni lapide precioso secundum prophetam condidit et creauit, mundum eciam totum plenum decore et ornatissimum fecit - erant enim cuncta, que deus fecit, ualde bona - sic ad propositum mox, ut ruentibus angelis infernum condidit, inenarrabilibus eum penis repleuit. Unde pene infernales non ad puniendum hominem primo, sed ad sathane et angelorum eius punicionem create sunt Christo teste, cum peruersis hominibus eciam dicturus est in die iudicii:Ite, maledicti, in ignem eternum, qui preparatus est dyabolo et angelis eius. Uita uero eterna hominibus ab origine mundi extitit preparata Christo dicente: Uenite, benedicti patris mei, percipite regnum, quod uobis paratum est ab origine mundi.Ubi peraccidens habet se infernus ad hominem, per se uero ad regnum celorum, et quia infernus immediate a deo creatus est, constat eius penas esse acerbissimas et grauissime afflictiuas. Sicut enim oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, que preparauit deus diligentibus se, propter gaudiorum immensitatem, sic nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, qualis et quanta sit pena, que reprobis et peruersis reposita est in futuro.

Ideo autem licet multe sint pene infernales, tamen Christus solum penam
[fol. fol. 144r]
ignis nominat, quia hoc elementum et eius qualitas omnes alias penas excedit in acerbitate. Hoc utique facit nobis incuciendo timorem et, sicut pater piissimus premonet, ne hunc ignem incidamus.Quis enim huius presentis et corruptibilis ignis ardorem uel ad paruulam horulam sufferre ualet sine magna corporis sui lesione? Quanto minus quis illum futurum ignem pati sufficiat dicente propheta Ysaia:Quis poterit habitare cum igne deuorante aut quis ex uobis habitabit cum ardoribus sempiternis?Reuera enim estimo secundum consideracionem racionis, si alicui mine incuterentur, quod absque dubio et certissime esset passurus exustionem corporis ad unam horam, eciam quod uiuus remaneret post horam, si tale opus contra mandatum alicuius mortalis regisaut principis attentaret, ille nonne omnibus diebus uite sue a tali opere abstineret et precaueret diligentissime, ne in tale opus incideret? Et si tantus terror incutitur de igne unius hore, qui tamen uitam non auffert, quantus terror et tremor menti incutere debet ignis multo acerbior et perpetuus?

Qui siquidem ignis ad mentem sepius reductus non faciet sentire quascumque corporis castigaciones, afflicciones, ieiunia, uigilias, duriciam lectorum, carnis abstinenciam teste beato Bernardo in Epistula ad Robertum:Uigilias, inquit, times et ieiunia manuumque laborem, sed hec sunt leuia meditanti flammas perpetuas. Recordacio denique tenebrarum exteriorum facit non horrere
[fol. fol. 144v]
solitudinem. Si futuram cogitas de uerbis ociosis dis cussionem, non displicebit silencium. Fletus eternus et stridor ille dentium ante cordis oculos reductus pares tibi reddit mattam et culcitram. Ecce quam utile est seruo dei crebro uisitare infernum et eius penas sepe mente reuoluere, que mundi delicias exteriores, diuicias et corporis uoluptates in homine extingwunt.

Reuera enim, si sapienter, si prudenter quis infernum intrat in uita, securus erit, quod non in ipsum intrabit in morte.De penarum uero huiusmodi, quibus perpetuo torquebuntur damnati, uarietate et quam sint multiplices ex sacra elicitur scriptura, iuxta cuius ueridica testimonia eciam ab omnibus elementis erunt torquendi Unde dicitur Sapiencie: Pugnabit cum illo orbis terrarum. Et psalmista: Ignis, sulphur et spiritus procellarum. Et Iob: Ab aquis niuium transibunt ad calorem nimium. Racio autem huius est, quia per que quis peccat, per hec et torquetur,sed quia per elementa peccauerunt, eciam punientur ab influencia corporum celestium iuxta illud Sapiencie 5to: Armabit creaturam ad ulcionem inimicorum. Tamen, quia ignis et aqua magis sunt afflictiua quam cetera, ideo magis memorantur. Et dicit Bonauentura: Erit ibi ignis ardens, aqua congelans, aeris inquietudo et terre fetor. Nec est ibi mixtio, sed confusio, sicut dicitur in libro Sapiencie: Ignis et grando pariter ferebantur. Et dicit Basilius:In ultima quidem mundi purgacione fiet quedam separacio in elementis ut quidquid est purum et
[fol. fol. 145r]
nobile, transferatur superius ad gloriam beatorum, quidquid uero ignobile est et feculentum, in infernum proicietur ad penam damnatorum, ut sicut omnis creatura dei est beatis materia gaudii, ita damnati puniuntur ab omnibus cre aturis; et dicit sanctus Thomas: Damnati transibunt a uehemen tissimo calore ad uehementissimum frigus, sine hoc, quod in eis sit aliquod refrigerium, quia passio ab exterioribus non fit per transmutacionem corporis a sua naturali disposicione, ut contraria passio ad equalitatem uel temperiem reducendo refrigerium causet, sicut nunc accidit, sed erit per accionem spiritualem, secundum quod sensibilia agunt in sensum, prout senciuntur imprimendo formas illas secundum esse naturale.

Et licet Christus solam penam ignis nominat in ewangelio,cum ipse sit maxime actiuus, per hoc tamen eciam alias intelligit. In purgatorio uero solo igne uidentur purgari, qui habet materiam maxime purgatiuam. Uermis uero, quem deus cominatur Ysaie ultimo: Uermis, inquit, eorum non morietur, non erit corporalis aut materialis, quia nullum animal preter hominem remanebit, sed erit uermis consciencie rodens animam, non uermis instigans ad bonum, quia omne bonum ab eis ablatum est, nec reprimens a malo, quod factum est. Tullius scripsit octo genera penarum, scilicet damnum, uincula, uerbera, ta lionem, ignominiam, exilium, mortem, seruitutem.Unde ibi erit calor ignis, stridor frigoris, tenebre fumus, lacrime interiores, aspectus demonum, clamor
[fol. fol. 145v]
improperii, ariditas sitis, fetor sulphuris, uermis consciencie, uincula, carcer, timor, dolor, inuidia, rancor, tristicia, carencia uisionis dei, ablatio spei omnis salutis, ipsum eciam esse, quod omnis creatura appetit, pena est eis, quia querent mortem et non inuenient. Et secundum Ieronimumtanta erit in inferno uis doloris, quod mens ad aliud dirigi non potest, nisi ad quod uis doloris impellit.Et si singulis diebus, quibus erunt damnati in inferno, unam lacrimam materialem emitterent, plus exiret aque per processum temporis quam omnia uasa huius mundi caperent, ymmo plus quam omnia maria aque contineant. Super omnes autem penas est carencia diuine uisionis, propter quam mali non tam dolebunt de ipso tormento quam quod repellentur a tali consorcio. Unde Iohannes Crisostomus: Intollerabilis quidem res est iehenna et supplicium illud horribile, tamen si aliquis mille ponat iehennas, nichil tale dicturus est, quale est a beate illius glorie honore propelli exosumque esse Christo et audire ab illo: Non noui uos, atque uultum illius mansuetudinis pietatisque plenum auersantem uideri. Sed ue nobis, qui de hys malis non cogitamus, sed quasi securi torpentes et anime curam negligentes ad has penas sine cessacione properamus.

Has autem penas incurrit homo per peccatum mortale, eciam solum unum, de quo non est in specie confessus neque contritus aut in genere et in uniuersali, si est oblitus. Peccatum mortale sic habet cognosci secundum sanctum Thomam, quando homo deum contemnit, quando dei mandata
[fol. fol. 146r]
preterit, quando legem nature excedit,quando societatem hu manam excludit ut furtum committendo,quando creatum aliquod ultimum finem suum constituit eo fruens, quando quis contra conscienciam facit credens esse mortale, licet sit ueniale et tamen facit. Et generaliter in omnibus, que sunt contra dileccionem dei et proximi, et in istis, in quibus non manet recta subieccio hominis ad deum, etin uo torum suorum transgressione uoluntaria et contra statuta ecclesie, que sunt obligatiua scienter et ex contemtu faciens. Hec et hys similia demergunt homines in infer num. Que omnia nobis deus uitare concedat. Amen.

De penis eisdem earumque acerbitate, perpetuitate et innumerositate et quod damnatis de deo cogitare penalissimum est. Ibidem de inuidia damnatorum.Capitulum sextum.

Et quoniam penas inferni licet uisu aut sensu agnitas non habeamus, eas attamen esse inexplicabiles simul et innumerabiles minime dubitamus, in tantum, ut numquam tot stille pluuiarum descenderint in terram, sicut multiplices et diuerse impios in infer no eternaliter pene cruciabunt, quas beatus Augustinusin parte describens ue, inquit, hys, quibus preparatus estdolor uermium, ardor flamme, sitis sine extinccione, fletus et stridor dentium, oculorum lacrime, tenebre exteriores, pena interminabilis, ubi nullus ordo siue agnitio proximi, sed continuus dolor et gemitus, ubi mors optatur et non dabitur, ubi non est honor senioris et regis, ubi dominus non est super seruum nec mater diligit filium aut filiam nec filius honorat patrem, ubi omne malum, omnis indignacio et fetor
[fol. fol. 146v]
et amaritudo habundat.

De hac amaritudine dicit Iob: Quare misero data est lux et uita hys, qui in amaritudine anime sunt, qui querunt mortem et non inuenient? Omne uiuens fugit mortem propter acer bitatem mortis, ibi autem propter amaritudinem desiderantmori et fugiet mors ab eis. Eya quanta miseria, ubi mors depascet eos et tamen mori nequeunt. Ibi in ueritate sine fine uiuunt et sine fine moriuntur, ibi odiunt deum et seipsos et numquam uenient in memoriam ante deum sicut uulnerati, dormientes in sepulchris, quorum non es memor amplius. Anshelmus: Ibi tormenta sine fine, sine interuallo, sine temperamento, ibi tortores horribiles, qui numquam lassescunt, numquam miserentur, timor reum conturbat, consciencia confundit, cogitaciones increpant. Fugere non licet, ligatis enim manibus et pedibus proiciuntur in tenebras exteriores. De hoc dicitur in Ecclesiastico: Factus est super impios cataclismus, id est uniuersale diluuium penarum.

Quarum quidem penarum eternarum acerbitatem beatus Bernardus in suis Meditacionibusmentibus nostris imprimit dicens: Quis, putas, tunc meror erit, quis luctus, que tristicia, cum separabuntur impii a consorcio iustorum et a uisione dei et tradentur in potestatem demonum et ibunt cum ipsis in ignem eternumibique erunt cum luctu et gemitu? Procul quippe a para disi patria in iehenna perpetua cruciabuntur numquam lucem uisuri, numquam refrigerium adepturi, sed per milium annorum milia in inferno cruciandi nec unquam inde liberandi, ubi nec qui torquent, aliquando
[fol. fol. 147r]
fatigantur, nec qui torquetur, moritur. Sic enim ignis consumit ibi, ut semper reseruetur, sic tormenta aguntur, ut semper renouentur. Iuxta uero qualitatem culpe pe nam sustinebit unusquisque in iehenna et similis culpe rei suis similibus iungentur cruciandi.

Nichil audietur ibi aliud nisi fletus et planctus, gemitus, ululatus, me ror atque stridores dentium nichilque ibi uidebitur nisi uermes et laruales facies tortorum atque teterri ma monstra demoniorum. Unde sunt metra: Uermes crudeles mordebunt intima cordis. Hinc dolor, hinc pauor, gemitus, stupor et dolor horrens. Ardebunt miseri in igne eterno in eternum et ultra. In carne cruciabuntur per ignem, in spiritu per consciencie uermem. Ibi erit dolor intollerabilis, fetor incomparabilis, timor horribilis, mors corporis et anime sine spe uenie et misericordie. Sic tamen morientur, ut semper ui uant, sic uiuent, ut semper moriantur.

Cruciatus illos et tormenta nullus terminus finit, nullus sufficit co gitare. O quam male homines ibi locantur, uident enim, ut confundantur, et non uident, ut consolentur. A quo uel a quibus uidentur? Ab omni uidente, ut pre multitudine intuencium sit confusio multa. Semel iniectus uel pocius innatus per peccatum hesit firmiter nequaquam deinceps euellendus nec cessat rodere conscienciam eaque pastus esca utique inconsumptibili perpertuat uitam. Horreo uermem mordacem et mortem uiuacem, horreo incidere in manus mortis uiuentis et uite morientis. Hec est secunda mors, que numquam occidit,ubi nimirum
[fol. fol. 147v]
peccati ipsius et carnis quodammodo similis uidetur esse condicio, ut quemadmodum culpa semper puniri poterit nec unquam poterit expiari, sic nec in corpore tormenta aliquando finiri nec corpus ipsum aliquando mori ualeat in tormentis. Hec, fratres mei, qui pauet, cauet, qui negligit, incidit.Hec Bernardus.

O quam breuis delectacio tam longam restem post se trahit eterne miserie. O stulti et uecordes, ubi tunc uerba illa, que cum leticie tripudio dicere solebatis: Uenite, perfruamur bonis, que sunt, et utamur creatura tanquam in iuuentute celeriter. Quid enim tunc profuit superbia aut diuiciarum iactancia, quid contulit nobis? Transierunt omnia illa tanquam umbra et sicut auis, cum transit, non est uestigium inuenire. Quid plura?

O miseri et miserabiles tam affliguntur et dolent, ut qualiscumque terminus excogitatus, dummodo haberet finem, esset eis solaciosus. Unde posito pro possibili, quod esset aliquis lapis molaris adeo magnus, quod unde cumque circumferenciam celi attingeret, et quod aliqua auicula minime quantitatis post centum milia annorum ueniens de lapide predicto solummodo per rostrum suum tantum, quantum est decima pars milii, utrumque post centum milia annorum tantumdem auelleret et sic per singulas partes, ita quod in decies centenis milibus annis non plus diminueretur quantitas lapidis, nisi quantum habet in magnitudine unum granum milii - en proch dolor, miseri multum grati essent, si post talem longam et plenam consumpcionemtotius lapidis finem habitura esset pena eoruminfernalis. Sed hew eadem consolacio miseris
[fol. fol. 148r]
a diuina iusticia est penitus negata, ymmo iterataeorum pena non minus dolorosa quam precedens.

Insuperomne, quod in sanctis et beatis est materia gaudiorum, reprobis est materia tormentorum. Nam eciam de deo cogitare secundum sanctum Thomam est eis penalissimum. Nam impii de deo cogitant non in quantum summum bonum, sed in quantum est iudex equissimus et uindictam sumens de omni iniquitate. Denique sciencia acquisita eciameis remanet in penarum augmentum. Considerabunt enim mala, que fecerunt et que incurrerunt et quomodo per scienciam potuissent mala euasisse et faciliter bona fecisse, unde scienter et non ignoranter, ymmo uolun tarie se damnacioni ingesserunt. Unde licet sciencia sit per se delectabilis et de numero bonorum honorabilium, tamen per acciones est causa tristicie, quando homo ea abutitur et non secundum eam operatur.

Conceditur eciam eis uidere gaudium beatorum ante diem iudicii, non in particulari, quia hoc gaudium in particulari non cognoscitur, nisi cum maxima iocunditate, sed in generali cognoscunt eos esse in gloria magna et ex hoc gra uissime turbabuntur. Unde dicitur Sapiencie 5to: Uidentes tur babuntur timore horribili, sed post diem iudicii non uidebunt gloriam beatorum, quia scriptum est: Tollatur impius, ne uideat gloriam dei. Nec tamen ex hoc eorum pena minuetur, sed augebitur, quia memoriam ha bebunt glorie beatorum, quam in iudicio uiderunt et ante iudicium cognouerunt, et hoc erit eis in tormen tum. Sed et ulterius affligentur, quia non sunt digni
[fol. fol. 148v]
uidere gloriam beatorum, quam eciam sancti merentur possidere. Ea eciam, que hic aguntur, eis ostenduntur, que in eorum penam cedere possunt.

Damnati eciam ex acer bitate penarum uellent pocius non esse quam esse, licet esse per se sit appetibile, per accidens tamen et in penis esse est detestabile, quia carere malo est quoddam bonum secundum philosophumquinto Ethicorum. Unde Mathei 26 dicitur de Iuda tra ditore: Bonum erat illi, si non fuisset natus homo ille.

Tanta eciam malicia et inuidia repleti sunt dam nati, quod quantum esset in eis, uellent omnes homines esse damnatos, ymmo uellent deum non esse. Nam sicut in beatis in patria erit perfectissima caritas, ita in damnatis erit perfectissimum odium. Ideo sicut beati gaudebunt de omnibus bonis, ita damnati dolebunt de omnibus bonis, ideo eciam eterna felicitas ab eis con siderata maxime eos affliget. Ideo dicitur Ysaie 26: Uideant et confundantur zelantes populi et ignis hostes tuos deuoret. Sed quod dicitur Luce 18 de diuite, qui petebat, quod Lazarus ad fratres suos iret et ne ipsi uenirent in locum tormentorum, dicendum, quod dam nati eciam propinquorum glorie inuidebunt, cum sint in summa miseria. Tamen minus inuident propinquis quam aliis et maior est eorum pena, si omnes propinqui dam narentur. Et quia sciebat diues aliquos saluari, pocius uolebat suos quam alios saluari propter suam penam minuendam et propter minorem inuidiam in suos. Uellet tamen absolute omnes damnari, et suos et alios,
[fol. fol. 149r]
quia deputant sibi solatium secundum eorum estimacionem socios habere penarum, sicut dicit Glosa super illud Ysaie 11mo: Et tu uulneratus es:Solatium est malorum socioshabere penarum.

Similiter tanta est in eis inuidia, quod felicitas bonorum est eis magnum supplicium, ita ut eciam deum odiant, et quamuis ex multiplicacione damnatorum augeatur pena eorum, tamen tantum in eis excrescit inuidia et odium, quod magis eligerent plus torqueri cum multis quam minus cum paucis.

Ecce di lectissimi, quam inenarrabilis est pena damnatorum. Co gitandum igitur est sedule et attentissime preuidendum,ne aliquem talis pena inuoluat, quoniam melius illi erat, si natus non fuisset homo ille aut bestia natus fuisset, ubi cum corpore et anima esse desineret. Desiderabunt enim mortem et mors fugiet ab eis et uere beate tunc steriles, que non pepererunt,quia dolorem talem non uidebunt.

De penis damnatorum ac testimoniis et approbacione scriptu rarum diuinarum et sanctorum, quantum ad ea, que in precedentibus duobus capitulis sunt dicta.Capitulum septimum.

Porro de penarum infernalium acerbitate earumque multiplici uarietate simul et eterna durabilitate testium fidelium et ueridicorum testimonia libens et paciens ausculta. Ysaiam igitur, de penis huiuscemodi quid senciat, obserua. Detracta est, inquit, ad inferos superbia tua. Concidit cadauer tuum, subter te sternetur tinea et putredo et operimentum tuum erunt uermes.
[fol. fol. 149v]
Que uerba doctissimus eorum ac sanctissimus inter pres Ieronimus ita declarat, ut pene ille eterne intelligantur, quas propria gignit consciencia uel sup pliciorum materia, que ex propriis peccatis nascitur. Sicut enim, quamdiu cadaueris materia est et aliquis humor in cadauere, uermes nascuntur ex putredine, sic ex ipsa materia peccatorum supplicia gignuntur.

Quid uero uerius, cercius alciusque saluatore nostro Ihesu? Audiamus et hunc ipsum loquentem: Mittet, inquit, eos in tenebras exteriores, ibi erit fletus et stridor dentium. Item damnatis se dicturum comminatur:Ite, maledicti, in ignem eternum, qui paratus est dyabolo et angelis eius. In ewangelio quoque, cum dixisset: Homo quidam erat diues et induebatur purpura et bisso et Lazarus, qui iacebat ad ianuam eius, ulceribus plenus, cupiens satuari de micis, que cadebant de mensa diuitis et nemo illi dabat, sed et canes ueniebant et lingebant ulcera eius. Sub iunxit, quod mortuus Lazarus portatus est ab angelis in sinum Abrahe et mortuus diues sepultus est in infernum. Qui eleuans oculos suos, cum esset in tormentis, uidit Abraham a longe et Lazarum in sinu eius et ipse clamans dixit: Pater Abra ham, miserere mei et mitte Lazarum, ut intingat extremum digiti sui in aquam, ut refrigeret lig wam meam, quia crucior in hac flamma. Cuius non cruciatur exterreaturque animus uoluens hec secum
[fol. fol. 150r]
prolata ab ore eius, qui numquam falsa locutus est? Uerum non tantum hec locutus est, quin et multis sepe signis, quo terror tantorum suppliciorum, cum manifeste uiderentur, a terrenarum rerum cura magis humanas mentes abdicaret, demonstrauit. Multa quidem huiuscemodi passim narrantur.

Sed illud, quod tradit Gregorius,magnum certe et memorabile referemus. Scribit enim Illiricianum quendam monachum, qui in monasterio secum uiuebat, narrare sibi solitum, quod ex Petro alio monacho Hybere regionis, accola scilicet heremi, quam ipse aliquando inhabitauerat, audiuisset uita se excessisse alias, priusquam heremum peteret, uite quoque statim restitutum fuisse, uidisse autem tantisper, dum anima a corpore secessum habuisset, supplicia inferorumatque innumera loca flammarum suspensosque in eisdem magnos quosdam olim apud mundum atque po tentes uiros. Quo cum ipse deductus esset, ut cum illissimul eterno igne torqueretur, ereptum fuisse ab angelo, quem chorusco habitu sibi apparuisse dicebat atque ab ingenti ea horrendaque flammarum uoragine liberatum, monitum quoque ab eo, ut egrederetur et qualiter post hoc uiueret, sollicite attenderet, egressumque et uite ita redditum tantis se dicit postmodum uigiliis ieiuniisque constrinxisse, ut inferna eum uidisse et pertimuisse tormenta, eciam si taceret lingwa, conuersacio loqueretur.

Quantum uero putare debemus esse eorum, qui tanta uiderunt, terrorem mentis, cum et ipsos, qui tantum ea meditantur,
[fol. fol. 150v]
maximo constet futurorum semper merore et angore per moueri? In quo dignum memoratu uidetur, quod scri bit Climacusuidisse se cocum quendam monachorum, qui, quociens intenderet officio suo, tociens undantibussemper maderet lacrimis ingentesque compuncti cordis singultus emitteret. Cumque causas eorum interrogasset, sic ab eo accepisse, numquam ignem, quo ad coquenda edulia utebatur, se intueri, quin mentem subiret in fernus ille et eternus ignis, quo dirum in modum damnate mortalium anime cruciantur.

Ita uero fit, ut presentium rerum consideracio suscitet uehementemque infigat memoriam eorum, que aliquando futura ex pectamus. Qua racione qui cogitauerit grauissimos acerbissimosque, quos humana corpora sustinent, dolores et angustias uel febrium uel neruorum uel iliorum uel dentium ceterorumque, quorum longa nos quasi agmine facto atque innumerabilis obsidet mul titudo, qui hec, inquam, cogitauerit, facile comprehendet eorum exemplo, quanto longo exuperent atrocitate immanitateque doloris inferni illa, que nullam cum hys habent comparacionem tormenta atque cruciatus. Quibus quantum exterreri debeamus, docet Augustinusdeclarans, quod saluator ait: Ite, maledicti, in ignem eternum, qui preparatus est dyabolo et angelis eius.Ibi, inquit, erit fletus et stridor dentium,ubi sunt oculorum lacrime, ubi mors optatur et non datur, ubi uermis eorum non morietur et ignis eorum non
[fol. fol. 151r]
extingwetur, ubi aliud non paratur nisi pena, ubi nullus dominus super seruum, ubi nec senis reuerencia nec iuuenis ministerium, ubi nullum gaudium nec leticia post tristiciam, nullus honor nec requies post penam, ubi tenebre eternales et horror pene, ubi ardor sitis, retia obliuionis, ubi ardor flam me et dolor uermium, ubi nichil uidetur nisi pena et nullus auditus est nisi gemitus, ubi nulla consolacio, ubi infernus, id est profunditas gehenne.

Nichil auteminter omnia, que a sanctis enumerantur, tristius uidetur quam cum a beata patria paradisi exules se factos esse in telligent, quod et confitetur Crisostomus scribens De compunccione cordis:Ponamus enim, inquit, illud ante oculos, quanti doloris est excludi et proici a rege et a regno celorum. Quod, ut michi uidetur, ipsa grauius est iehenna. Nam et si ille ignis non arderet, eciam si immortalis illa pena non esset parata, hoc solum, quod alieni efficimur a Christo et excludimur a bonis eternis, nonne omni pena cruciabilius duceretur?

Hec igitur meditari oportebit. Que cum meditabuntur, nulla erit tanta terrenarum rerum delectacio, que non horum consideracione amara et uilis fiat, nulla tam grauis huius uite molestia aut durus labor, quem non placido, leto libentique animo suscipiamus. Idem quoque Crisostomus ad Theodorum alterum monachum, quem utique lapsum reuocare contendebat ita scribens inquit:Huius enim uite diuicie et illicite uo luptates somno similes umbrisque transcurrunt, in quibus, antequam peccato terminus detur, delectacio cupiditatis extingwitur. Illa uero supplicia, que homines propter ista suscipiunt, carent fine tormenti et quod hic ob lectare creditur, temporale est, quidquid autem illic cruciat et consumit, eternum est. Nec contemnenda est auctoritasRichardi in eo libro, quem edidit De interiori statu hominis: Quis enim, inquit, tam insensate, tam obsti nate mentis usquam poterit inueniri, qui non expa uescat et omnino exhorreat transitoria carnis blan dimenta tormentis eternis mercari, si diligenter
[fol. fol. 152r]
inspiciat et indesinenter attendat, quam sint modica sew eciam momentanea illa omnia carnis oblectamenta, que pertranseunt, et quam sint immania quamue attrocia tormenta illa eterna, que finem non habent nec habere possunt?

Sufficiant autem de isto nunc ista, que quamuis tristia sint et amara mortalibus, tamen sedulo sunt me ditanda necnon corde uiuaci seriosius trutinanda. Nam sic leuius omnis uana leticia fugatur, fluxa car nis uoluptas facilius edomatur, quidquid denique animo ex presenti arridet seculo, horum consideracione ama rescit, quidquid puerile aut uanum mentem tetigerit, discipline censura ualidius compescit. Sed relinquamus iam ista et ad ea, que restant, transeamus letiora.

De gaudiis celestibus et sanctorum felicitate gau diorumque multiplici uarietate necnon uoluntatis beatorum cum deo perfectissima conformitate. Ibidem quomodo in statu uie diuina possit essencia per hominem uideri.Capitulum octauum.

Descriptis itaque iam supra tam purgatorii quam inferni grauissimis et multiplicibus penis tristia quedam necnon nimis horrenda tibi, o frater, proposita fuere. Ne igitur tantorum consideracione malorum habundanciori tristicia prorsus absorbearis, tristiciam quoque super tristiciam intollerabiliter paciaris et ut sic animus tuus merore nimio deiectus in abyssum defluat desperacionis, melle te dulcedinis atque io cunde consolacionis delinire curabo. Sic enim leta solent plurimum tristibus misceri, ut et timor humiliet letaque confoueant et consolentur. Cum igitur hominum
[fol. fol. 152v]
purgandorum ac damnatorum tibi quam plurimas in superi oribus descripserim penas, nunc superest, ut de illa celestis curie preciosissima aula sanctorumque inexpres sibili et inmensa gloria aliqua in medium letabunda producam, quatenus qui iam clarius nosti, quid fugere debeas, eciam quid sit amandum ac desiderandum, certius agnoscas. Sed o quam felix esses, si aula ce lestis te in sui amorem raperet teque totaliter absor beret in abyssum dileccionis, ut sic mundi amore occiso in te morereris eidem, ut de te sicut de aliis electis diceretur illud Pauli: Mortui enim estis et uita uestra abscondita est cum Christo in deo. Nam hec patria celestis amari non potest, nisi saltem in genere nota sint, que in ea geruntur. Nichil enim amatur nisi cognitum.

Hec enim patria terra est promissionis, est locus immortalitatis, paradisus uoluptatis et regnum eterne felicitatis. Tu uero peregrinus es et aduena huius mundi et ideo tanquam peregrino constituto properandum tibi est ad tuorum carorum numerum, qui te cum magno desiderio expectant, ut te dulciter recipientes beatis amplexibus secum consedere faciant. O si scires, quanto affectu te iugiter exoptant. Tu in terrestribus adhuc castris constitutus ad procellas et turbines mundi nulla trepidacione mouereris, uidebis undique ciuitatem illam gloriosam atque sublimem ex auro gemmisque rutilantem, de cuius portis odor recreatiuus nimium emanat. Platee eius constrate sunt auro tanquam uitro prelucido. Fundata est in saphiris, iaspidis
[fol. fol. 153r]
propugnacula ibi peruirescunt. Ipsa uiuis ex lapidibus est constructa, floribus constrata, margaritis perlu centibus perornata.Ibi uernalis amenitas, autumnalis fecunditas, estiualis serenitas, quies hyemalis, iocun ditas nupcialis. Ibi uallis gaudiosa, uisio amorosa, ibi celestes armonie personant, diuine figelle intonant, uoces iubilose decantant, ibi letabunda plauduntac leta se miscent modulamina choris. Hic choree uiringum cursitantes post dominum, ibi una uox letancium et unus ardor cordium, delectabilium copia, optabilium affluencia. Ibi nulla assunt tristia, sed leta uniuersa. O quam felix ciuitas, ubi iugis sollemnitas, et quam iocunda curia omnis cure prorsus nescia.

Tot ibi sunt gaudia particularia, que quilibet habet in se et in aliis, quod ea solius dei noticia comprehendit. Tantum enim unusquisque gaudebit de bono alterius, quantum de bono proprio, quo ad numerum gaudiorum, non quantumad extensionem gaudii, quia sic plus quilibet gaudet de bono proprio, quia maior est racio diligendi. Unde Linus plus gaudet de bono suo quam de bono Petri, quamuis forte Petrus propter maiorem gaudendi causam maius gaudium habeat de bono Lini quam Linus de proprio bono. Hec Richardus.

Tot ergo et tanta sunt ibi gau dia, quod omnes arismetrici huius mundi non possent ea mensurare, omnes gramatici, loyici, rethorici non possent ea sermonibus explicare, quia quod oculus non uidit nec auris audiuit nec in cor hominis as cendit, hoc est, quod deus preparauit diligentibus se. Gau debunt supra se de dei uisione, infra se de celi et
[fol. fol. 153v]
aliarum creaturarum pulchritudine, intra se de corporis et anime glorificacione, extra se de angelorum et hominum associacione. Ibi erit deus speculum uisui, cythara auditui, mel gustui, balsamum olfactui.

Ibi teste Augustinofulget, quod non capit locus, sonat, quod non rapit tempus, olet, quod non spargit flatus, sapit, quod non minuit edacitas, heret, quod non diuellit sacietas.Ibi, sicut dicit idem,deus sine fine uidebitur, sine fastidio amabitur, sine fatigacione lau dabitur. Ibi sapiencia Salomonis uideretur stulticia, ibi Absalonis pulchritudo esset deformitas, ibi uelo citas Asahelis esset tarditas, ibi uideretur Somsonisfortitudo debilitas, ibi longa uita Matusalemesset mortalitas, ibi regnum Augusti esset paupertas. Ibi nichil obest, nichil affluit, nichil defluit, nichil est, quod appetatur, nichil intrat, quod fastidiatur. Ibi deus erit racioni plenitudo lucis, uoluntati multitudo pacis, memorie continuacio eternitatis. Et item Augustinus in libro De anime et coporis miseriao caro, inquit, illam uitam amplecti debuisti, ubi uita sine morte, ubi iuuentus sine senectute, ubi lux sine tenebris, ubi gaudium sine tristicia, ubi pax sine discordia, ubi uoluntas sine iniuria, ubi regnum sine commutacione. Item idem ait: Id, quod promittit deus, fide non capitur, spe non attingitur,caritate non comprehenditur, desideria et uota trans cendit, acquiri potest, estimari non potest. Ibi carmina non desunt, premia non deficiunt, ibi nichil, quod amabitur, deest, ibi nichil desiderabitur, quod non assit.
[fol. fol. 154r]
Ibi beatitudo in duobus consistit, in necessaria presencia omnis boni et in necessaria absencia omnis mali. O, inquit Augustinus, uita uitalis, amabilis et semper memorabilis, ubi summa securitas, secura tranquillitas, tranquilla iocun ditas, iocunda felicitas, felix eternitas et beatorum sine fine uisio. Ibi affluencia diuiciarum, influ encia deliciarum et confluencia omnium bonorum.

Nam secundum eundem Augustinumtanta est ibi pulchritudo iusticie, tanta iocunditas eterne lucis, ut eciam si non liceret in ea amplius uiuere seu manere quam unius diei mora, propter hoc solum innumerabiles huius uite diespleni deliciis et circumfluencia temporalium recte me ritoque contemnerentur. Non enim paruo aut falso af fectu dictum est, quod melior est dies una in atriis tuis super milia.

Hec autem uita eterna consistit in stola anime et corporis. Stola enim anime consistit in tribus dotibus, scilicet in uisione, que succedit fidei, in tentione,que succedit spei, in fruicione, que consistit in caritate. Stola autem corporis consistit in quatuor dotibus, in claritate contra corporis obscuritatem, in impassibilitate contra mortalitatem et corruptibilitatem, in agilitate contra ponderositatem, in subtilitate conta corporeitatem. Nam corpora nostra pro nunc habent passibilitatem, que tunc aufferetur ex totali subieccione corporis ad animam. Pro nunc habent obscu ritatem et tunc habebunt luciditatem et claritatem. Pro nunc habent successionem in motu, tunc habebunt instantaneum motum, ubicumque anima uelit moueri. Habent pro nunc resistenciam, quod non possunt penetrare lapides,
[fol. fol. 154v]
muros, ferrum et cetera talia solida, tunc uero ha bebunt, quod clausis ianuis non obstante duricie qua cumque possint penetrare omnia solida, non autem glorificata, quia alias illa penetrata essent passibilia, quia penetrari sonat in defectum.

Est preterea ibi premium essenciale, quod dicitur aurea, quod consistit in ui sione dei secundum radicem caritatis, secundum maius et minus. Aliud est premium accidentale, quod correspondet alicui operi excellenti, scilicet martirio, uirginitati, predicacioni - per uirginitatem homo uincit carnem, per matririum mundum, per predicacionem dyabolum, - et hoc dicitur aureola. Uersus: Au reolam martir doctorque uirgo meretur.Anshelmuseciam septem bona corporis et septem bona anime ponit. Corporis bona sunt hec: Pulchritudo, fortitudo, libertas, impassibilitas, sanitas, uoluptas, eternitas.Anime autem bona sunt hec: Sapiencia, amicicia, concordia, potestas, honor, securitas, gaudium.

Secundum sanctum Thomamconsiderasecundum finem ultimum humane uite esse uisionem dei, quia philosophi po suerunt ultimam hominis felicitatem esse intelligere substancias separatas. Nam perfeccio uniuscuiusque rei consistit in coniunccione cum suo fine. Finis autem intellectus creati est summum intelligibile, quod est racio intelligendi alia. Summum autem intelligibile est diuina essencia, que est ueritas prima. Uidebitur enim deus in omni homine non tamen oculo corporali, uidebitur in essencia sua. Cum ille oculus corporalis non est proporcionatus diuine essencie tanquam obiectum per se uisibile, quia nihil uidetur oculo corporali, nisi sit coloratum aut corpus splendidum, quod non conuenit essencie diuine, ideo solum per accidens deus uidebitur oculo corporali,
[fol. fol. 155r]
dum ex una parte uisus corporalis tantam gloriam dei inspiciet in corporibus gloriosis, maxime in corpore Christi, quod ex parte alia intellectus tam clare uidebit deum, quod in rebus corporalibus uisis deus percipietur, sicut in locucione percipitur uita hominis et sicut cognoscimus animam hominis in corpore ex motibus corporis. Et hunc modum uidendi ponit Augustinus in fine De ciuitate dei, ubi dicit: Sicut homines mox, ut aspicimus, non credimus uiuere, sed uidemus, ideo licet diuina essencia, que est res uisa, sit semper eadem, non tamen ab omnibus equaliter uidetur et hoc non est ex defectu rei uise, sed ex maiori capacitate uidentis aut ex minori et hoc est ex merito proprio uel maiori caritate, secundum quam quis magis aut minus recipiet de lumine glorie, per quod diuina es sencia uidebitur. Cum ergo illud lumen glorie in diuersis sit diuersum et potencia intellectiua diuersimode sit disposita, oportet, quod diuersimode intelligatur deus a sanctis, sicut idem sol a diuersis diuersimode uidetur secundum oculorum claritatem et eadem littera a legentibus. Unde sicut stella a stella differt in claritate, sic et resurreccio mortuorum et uisio beatorum.

Sed utrum anime beate diuinam essenciam uidentes omnia alia in ea uideant? Respondetur secundum sanctum Thomam, quod non omnia alia in diuina essencia uident, quia non comprehendunt diuinam essenciam. Non enim est necesse, ut sciens causam eius effectus omnes cog noscat, nisi totam causam comprehendat, quod tamen non competit intellectui creato. Unusquisque enim uidens essenciam diuinam tanto plura in ea cognoscit, quanto clarius ipsam intuetur. Unde unus potest alium instruere, unde et sciencia sanctorum usque in diem iudicii potest
[fol. fol. 155v]
augeri sicut et sciencia angelorum. Nam illuminare et perficere sunt actus ierarchici, quibus non solum homines, sed eciam angeli superiores inferiores docent.Unde non est credendum, quod anime beatorum omnia sciant, que apud uiuos geruntur, nisi quantum eis re uelatur pro gloria dei et gaudio sanctorum cumulando. Illud tamen, quod beatus Gregorius in Dyalogorum libro dicit: Quid est, quod nesciant, qui scientem omnia sciunt? intelligitur de potencia propinqua, scilicet quod scire possunt, si speculum uoluerit eis reuelare. Non enim ad mag nam dei gloriam spectat aut ad salutis profectum siue gaudium, si sanctorum anime uiderent bibentes in taberna aut hastiludentes in foro uel aliquod huiusmodi. Sed dicitur in Psalmo: Gloriam regni tui dicent et potenciam tuam loquentur, non secularium uanitatem.

Unde posset aliquis dubitare, utrum sancti in patria existentes cognoscant oraciones nostras ad deum et eciam ad ipsos fusas. Ad hoc respondetur, quod duplex est cognitio animarum sanctarum sicut et angelorum: Quedam uespertina siue naturalis rerum in proprio genere et hac non uident ea, que apud nos geruntur, propter rerum absenciam, que facit rem in proprio genere nesciri. Alia uocatur matutina cognicio sicut cognicio rerum in uerbo siue in speculo beate trinitatis. Hac uisione uident quedam, uidelicet que ad dei gloriam et proprium honorem pertinent, quedam uero nonuidentin pertinencia, scilicet nisi in quantum eis diuina sapiencia reuelat. Quamuis enim diuinam essenciam uideant, non tamen illa omnia uident, quia non uident illam secundum totalitatem uirtutis sue, tamen uident ad eorum laudem et beatitudinem pertinencia. Cum igitur per oraciones sancti laudantur et ad eorum
[fol. fol. 156r]
laudem pertinet, quod oracionibus nostris inuocentur et quod inuocantibus subueniant, dicendum est, quod omnino sancti oraciones nostras uident et cognoscant.

Et si quis diceret: Cur sancti non exaudiunt oraciones nostras, cum eas cog noscant et magis caritatiui sunt quam in presenti erant et miserias nostras sciunt? Ad hoc respondetur, quod eorum uoluntates, cum sint rectissime, et uident uoluntatem diuinam clarius quam nos, ideo ipsi conformati diuine uoluntati solum illis subueniunt, quibus diuina uoluntas uult subuenire. Et prout uident illum esse dispositum, qui orat, aut prout sciunt illi expedire, qui orat aut qui uota sua offert, - quia eciam discretus prelatus subditi sui desiderium non debet semper adimplere, sed aut negare aut differre secundum subditi sui utilitatem, - unde sancti non exaudiunt ad uoluntatem, sed ad utilitatem et ad dei gloriam. Ex illo sequitur, quod preces sanctorum, quantum est ex parte eorum, semper ex audiuntur pro nobis, quando petunt, quia non petunt nisi illud, quod deus uult exaudire, et hoc cognos cunt. Sed quod non exaudiuntur semper, hoc est ex indis posicione nostra. Unde Ieremie 15 dicitur: Si steterit Samuel et Moyses coram me, non est anima mea ad populum istum. Unde non exaudiuntur propter maliciam populi.

Sed utrum aliquis in statu uie existens diuinam essenciam uidere possit? Respondetur secundum sanctum Thomam et Richardumin Scriptis quarti: Perfecta hominis beatitudo consistit in perfectissimo actu suo. Ille autem actus est intelligere id, quod est nobilissimum obiectum, scilicet deus. Intel ligere autem deum in presenti uita secundum modum na turalem et per modum abstraccionis et per speculum
[fol. fol. 156v]
in enigmate, secundum quod Paulus dicit, eo quod sit summe bonus, potens, iustus et cetera, sic deus potest uideri. Es sencia autem dei inmediate per intellectum naturaliter non potest capi sine habitu glorie. Quem lumen glorie dicimus, quo mens leuatur super naturam suam concreatam. Et quia illud lumen glorie naturaliter haberi non potest, ideo nec uidere diuinam essenciam potest ueraciter. Potest autem deus hoc lumen infundere, ideo mens humana potest super se leuari et quasi supra sensum rapi et sic uidere diuinam essenciam.

Nec tamen ideo est beatus simpliciter, sed tantum secundum quid, secundum quod participat in actu beatitudinis, sicut corpus graue participat actum agilitatis, ut patet in Aba cuck Danielis ultimo, et actum impassibilitatis, ut patet in tribus pueris. Unde dicit beatus Thomas, quod Moyses semel uidit deum per essenciam suam, Numeri 12, ubi dominus de eo dixit ad Aaron et Mariam: Ore ad os loquor ei et palam et non per enigmata et figuras deum uidet.Ubi ostenditur impleta fuisse eius peticio, quam petebat Exodi 33: Ostende michi faciem tuam, ut Augustinus ait. Et oportet in illo statu animam uidentis omnino ab actu sensuum abstrahi. Unde dict AugustinusduodecimoSuper Genesim ad litteram, quia deum nemo per essenciam uidere potest, nisi ab hac uita quodammodo moriatur, siue omnino exiens a corpore siue auersus et alienatus a sensibuscorporalibus.Sic et sanctus Paulus IIe Corinthios 12in raptu uidit diuinam essenciam, quia dicit Glosa: Deus ostendit apostolo uitam, qua uidendus est in eternum, ut patet per Augustinum in libro De uidendo deum, et duodecimo Super Genesim ad litteram et questione Ad Orosium idem testatur. Aliorum autem sanctorum nullum legimus hoc modo deum in hac
[fol. fol. 157r]
uita uidisse, quamuis de beata uirgine id modo excel lenciori quam iam est dictum crebrius factum fuisse nemo dubitet nulla hoc ipsum scriptura necessario attestante.

Cum autem inenarrabilia sint beatorum gaudia, quomodo aut calamus noster aut lingwa nostra ea ualeat explicare? Unde canimus in ymno: Que uox, que poterit lingwa retexere, que tu martiribus munera preparas, ymmo omnibus sanctis? Excedit siquidem immensitas gaudiorum illorum omnia, que de illis possunt excogitari, cum omnia, que desiderantur, ibi habentur et nulla assunt ibi, que timentur. Unde, sicut Anshelmusdicit, si gladius ignitus posset omnia membra corporis penetrare, in tali corpore non esset membrum, quod non ardentissimis repleretur doloribus. Sic econtra in corporibus sanctorum omnia membra quasi inebriata sunt immensitate gaudiorum, unde dicit psalmista: Inebriabuntur ab ubertate domus tue et torrente uoluptatis tue potabis eos.Et in presenti amici dei comedunt et bibunt et in futuro in ebriabuntur karissimi, sicut dicitur Canticorum 5to: Comedite, amici, et bibite et inebriabimini, karissimi.In abyssum enim deliciarum ferentur sancti sicut in camino gaudiorum.

Unde si omnia huius mundi gaudia, que mens humana excogitare potest, in unam massam comportarentur, in comparacione minimi gaudii illius quasi nichil computarentur et si hoc scire uo lumus, fidem adhibeamus dicits et scriptis beatorum Augustiniet Ieronimi, qui iam illa gaudia sunt feliciter experti. Scribit siquidem beatus Augustinus ad beatum Cirillum episcopum de morte et gloriosa apparicione sanctissmi Ieronimi, quod, cum die quadam in cella quiescens de gaudiis et gloria animarum beatorummente deuota tractaret, subito lumen ineffabile cum inestimabili odorum fraglancia eidem affuit uocemque
[fol. fol. 157v]
huiusmodi sese alloquentem audiuit: Augustine, Augustine,quid queris? Putasne breui immittere uasculo mare totum, breui pugillo orbem includere, mare concludere, ne usitatos exerceat motus? Que oculus nullius hominis uidere potuit, tuus uidebit? Que auris nulla per sonum audiuit, tua audiet? Que cor humanum nullatenus intellexit nec eciam cogitauit, estimas te intelligere posse? Infinite rei quis erit finis immensaque res qua mensura mecietur?

Potius totum mare in artissimo clauderetur uasculo, potius orbem terrarum paruulus teneret pugillus, potius a motu con tinuo celum desisteret, quam gaudiorum et glorie, quibus beatorum anime sine fine potiuntur, intelligeres minimam particulam, nisi ut ego experiencia docereris. Differ adhuc breue spacium, donec impleatur uite tue cursus. Hic non queras, que non ab aliquibus, nisi quo tam feliciter propero, inueniri possunt. Hic satage opera talia exercere, ut post modum ibi, que hic aliqualiter intelligere cupis, totaliter in eternum habeas, quo, qui intrant, nullatenus exeunt. Tunc interrogatus, quis esset, Ieronimum presbyterum, cui epistulam destinare decreuerat, se esse fatebatur, qui eo die in Bethleem Iude carnis onere deposito splendore omnium et pulchritudine ac celesti gloria esset coronatus.

A quo beatus Augustinus quesiuit, utrum beatorum anime aliqua uelle possent, que nequeant obtinere. Cui beatus Ieronimus respondens animas beatorum sic in illa gloria asseruit esse in deo solidatas et firmatas, quod nulla esset in eis alia uoluntas nisi dei et nichil uelle possunt nisi quod deus uelit. Ideo quecumque uelint
[fol. fol. 158r]
obtinere, possunt et quecumque uolunt, deus uult et ad implet. Nullus, inquit, nostrum suis hic fraudatur deside riis eciam minimis, quia nichil preter deum aliquis nostrum optat. Quoniam uero semper, ut uolumus, deum habemus et nostra semper sunt desideria plenissime adimpleta.

Ecce hic gloriosissimus beatorum gaudiis iam gustatis et perceptis testatur plenitudinem ibidem esse gaudiorum et nichil adesse tristiciarum. Et quid adhuc amplius ad hoc addemus? Deficiunt uerba, cogitaciones cordis non sufficiunt, racio obstupescit, cum ad perscrutanda tanta gaudia animus se conuertit. Nempe si omnis lingwa tam angelica quam humana, ymo si omnia terre gramina, omnes gutte maris, quelibet arborum folia uerterentur in lingwas, nec minimum gaudiorum in illa celesti aula possent aliquatenus explicare.

Unde,o frater, et me et te ac ceteros omnes mitto ad experien ciam tantorum gaudiorum, ubi non uerbis nec cogita cionibus opus erit, sed omnes sensus, omnia membra in continuo extasi rapiuntur seque, ut ita dicam, non senciunt pre magnitudine et abysso gaudiorum, que ex continua experiencia non uilescunt, sed ibi con tinue renouantur, et fugiet dolor, gemitus atque sus pirium et gaudium et leticiam sancti obtinebunt et leticia sempiterna super capita eorum.

De beatitudine perfecta hominis utriusque in patria eiusque glorifi cacione perpetua et enumerantur uite celestis ibi quam plurima bona.Capitulum nonum.

Conferunt non modicum pretacta de penis et gaudiis sedulo meditata ad mortis debitam necessariamque preparacionem cuique ab hac uita secure
[fol. fol. 158v]
egredi cupienti. Unde ad salutis profectum af fectumque incitandum attencius meditari conuenit eterna, de qua nunc agimus et quam cum deo assequi gloriam aliquando speramus, patriam scilicet nostram futuram omnibus deliciis et diuiciis opulentissimam atque ple nissimo gaudio eternaliter duraturam ibidem sus cepturi nostrorum laborum premium palmamque gloriosam. Ad quam quidem tam felicem precellentemque patriam a tali eius ac tanto principe uocati, si libuerit, ibimus gau dentes triumphantesque ac pro deuictis tam immanibus hostibus nostris leta trophea referentes.

Ibi nos exci pient magno cum plausu obuia nobis milia angelorum, ibi occurret ingens eorum, qui recte sancteque mundo uixerunt atque infinitum agmen, ibi innumerabilium con fessorum sacer et preclarus ordo. Ibi sacerdotum prestantissimaet ueneranda turba, ibi monachorum conferte ac exultantes caterue. Ibi longa eorum celebrisque societas, qui excellenti suo ingenio salutiferisque doctrinis diuinas leges uel defenderunt uel auxerunt. Hys se ad iungent plaudentes dulceque modulantes candidatarumuirginum chori necnon instructe longo ordine martirum acies quesiti triumphi palmas ac uexillas gestantes. Mox uenerando insignes uultu atque habitu apostoli, patriarcharum quoque ac prophetarum grauis et gloriosussenatus. Post quos saluator orbis Ihesus Christus dominus noster triumphale superate mortis uexillum manu pro tendens caramque una secum matrem splendidiorem sole, candidiorem niue, coronis undique et monilibus radiantem excelso in solio tenens.

Tunc tota ipsa beata omnipotensque trinitas ex pura sua inaccessibilique
[fol. fol. 159r]
luce circumplectetur nos exosculabiturque tanto cum honore ac gloria ad se uenientes eternoque secum gaudio futuros, propria singulos et digniore, uti cuiusque merita pos tulabunt, in sede collocabit. Tunc se, quante maiestatisquantique splendoris sit, omnibus palam demonstrabit, tunc eam uidebimus omnes, contemplabimur atque ama bimus, qua nichil expectari potest amenius atque delectabilius. Tunc patris potenciam, filii sapienciam, spiritus sancti benignissimam clemenciam perspicue cognoscemus. Tunc incomprehensibilia illius archana penetrantes ueritatem ipsam certius manifestiusque intuebimur. Tunc uidentes intelligemus, intelligentes amabimus, amantes delectabimur, delectantes dulci eius suauitate perfruemur perfruentesque omnium, quecumque optabimus, compotes erimus. Hic ebetat uisus, mutit lingwa, manus deficit, stupet racio omnisque deiecte caligat mentis obtutus, cum ea aggredimur, que nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis unquam ascendit.

Hinc beati Gregorii Nazanzenitheologi maximi quam eximia sint uerba, huic nostro proposito obsequencia attencius libeat auscultare: Si quis, ait, arbitratur deum posse cognoscere, in quatum deus est, non sanam mentem habet, nisi quemadmodum, si umbram solis in aqua respiceret, solem intueri putaret uel hostii pulchritudinem admiratus domum intus uidere existimaret. Alius sane alio sapiencia prestancior existit, qui cum plura uidet, plus attrahit splendoris, sed tamen omnes dignitate dei, que lumen uel ad inferiores sunt, hoc lumen tenebre tegunt
[fol. fol. 159v]
atque preoccupant. Neque uero, si aliquis nubem intuitu scinderet aut fulgorem summi luminis penetraret, hoc ad deum cognoscendum sufficere uidetur, qui omnia sui presencia replet quique totus uniuersos celos occupat et mentibus sapienciam prebet ac mentis ictus refugit. Sed quod excellentius testimonium est, raptus Paulus usque ad tertium celum uidit archana dei, que non licet homini loqui, uidit et consternatus est humi confestimquececiderunt super eum tenebre. Hec ille.

Unde eciam beatus papa Gregoriusque enim, inquit,lingwa uel quis intellectus capere sufficit, illa superne ciuitatis quanta sint gaudia, angelorum choris inter esse cum beatissimis spiritibus glorie conditoris assistere, incircumscriptum lumen uidere, presentem dei uultum cernere, nullo mortis metu affici, incorrupcionis perpetue munere letari?

Ubi ex sentencia Augustinilumen in deficiens, ubi gaudium sempiternum, ubi uita perhennis et immortalis et leticia sempiterna cum angelis et apostolis, ubi lux lucis et fons luminis, ubi ciuitas sanctorum Ierusalem celestis, ubi conuentus martirum et patriarcharum, Abraham, Ysaac et Iacob et sanctorum omnium, ubi dolor nullus nec tristicia post gaudium, ubi noxeffugiet et senectus non apparebit, ubi caritas in explebilis, ubi pax indiuidua, ubi assistunt angeli et uniuerse potestates, ubi manna, id est cibus celestis, et uita angelica. Et ut infinita breui comprehendantur eulogio, ubi omnis dolor et omne malum non uidebitur et omne bonum non deesse unquam potest.

Ubi denique, ut dicit Effrem,laudatio et exultacio
[fol. fol. 160r]
et iocunditas sempiterna est, ubi fulgebunt iusti sicut sol, ubi letabuntur leticia inenarrabili, ubi deum uidebunt, quod bonorum omnium est potentissimum, ubi nobis Christus demonstrabit omnem gloriam patris et officia sanctorum angelorum, ubi adorabimus patrem in atriis sanctis. Ubi sine fluctibus et perturbacionibus uite uiuemus, ubi choris miscebimur sanctorum, ubi auferentur ab oculis nostris lacrime, que puppillas oculorum nostrorum obnubilant, ubi cantabimus et di cemus: Mirabilis es, domine, in sanctis tuis, confitebimurque domino, quia repleti sumus misericordia tua, et exultauimus et letati sumus in omnibus diebus nostris.

Ubi demum,sicut ait beatus Bernardus, premium est uidere deum, uiuere cum deo, qui est omnia in omnibus, et habere deum, qui est summum bonum, in quo est summa felicitas, summa iocunditas, uera libertas, perfecta caritas, eterna securitas, secura eternitas. Ubi est uera leticia, ple na sciencia, omnis pulchritudo et omnis beatitudo. Ubi pax, quies, bonitas, lux, uirtus, honestas, gaudia, leticie, dulcedo, uita perhennis, gloria, laus, requies, amor et concordia dulcis. Ubi uidebunt eum ad uoluptatem, perfruentur ad iocunditatem. Ubi iustus in eternitate uigebit, in ueritate fulgebit, in bonitate gaudebit, sicut habebit permanendi eternitatem, sic cognoscendi facilitatem et quiescendi felicitatem.Ubi quod semel adipiscitur, semper tenetur, ubi requies a laboribus, pax ab hostibus, ubi nulla tristicia, nulla angustia, nullus dolor nec timor nec labor nec mors, sed perpetua sanitas semper perseuerans,
[fol. fol. 160v]
non malicia, non carnis miseria nec ulla omnino necessitas, nulla egritudo ieiunii, nulla temtacio inimici, non peccandi uoluntas nec delinquendi facultas.

Ad hanc igitur tot tantisque bonis abun dantem tamque felicem ac prepotentem patriam, quam fide tantum cognouimus, erigamus eciam spem nostram me ditantesque iugiter, quam ingens sit illius amplumque et incorruptum, quod sperare possumus, bonum ita con stanter et perseueranter. Durum hoc et asperum iter uite nostre perficere studeamus, ut exacta hac tempo raria peregrinacione fessi tandem ad eam remeare et cum summo rege illa eterna frui quiete ualeamus.

Nulla itaque nos, ut inquit Gregorius,aduersitas reuocet, quia et si quis ad locum propositum ire desiderat, eius desiderium quelibet uie asperitas non immutat.Nulla nos prosperitas blandiens seducat, quia stultus uiator est, qui in itinere amena prata conspiciens obliuiscitur, quo tendebat. Toto itaque desiderio ad supernam patriam animus anhelet, nichil in hoc mundo appetat,quod constat, quia, uelit aut nolit, cicius relinquet, ut si pastoris celestis ueraciter oues sumus, quia in uie delectacione non figimur, eternis pascuis in peruencione sociemur.

De materia et obiecto gau diorum in celo multiplici et recitantur ibidem in specie quam multa et maxima ualde gaudiosa plurimumque iocunda.Capitulum decimum.

Iam tandem post omnia premissa, o anima mea, ad te ipsam reuertere atque de corporis tui egressa papi lione in hostia tabernaculi tui stans pedem intencionis
[fol. fol. 161r]
fige, gloriam dei de loco sancto suo pertransire conspice, presentis quoque laboris mercedem grandem, non condignam passionibus huius temporis ante oculos tibi pinge et pictam assidue inspice et ad inspectam iugiter anhela. Di lata os tuum, expande nunc affeccionem tuam, purga intellectum tuum a uanis fantasmatibus mundi, affectum ab inquinamentis mundi et carnis, quia nisi purgatis simis intellectibus gloria dei sapide contemplatur et a purissimis affectibus celestis illa merces et quam suauis est dominus hic degustatur. A multis enim in hac uita sub tiliter speculatur, a quibus gustu mentis infecto minime degustatur.

Fige ergo oculum contemplacionis primo ad inferiora et uide, quantum gaudium erit beatis, dum conspiciunt, quod presentis miserie pericula euaserunt, quod impios et crudeles iudicante deo prostrauerunt, quod in hac uita penitentes pro peccatis satisfecerunt, quod in enarrabiles eternos cruciatus euaserunt, quod de exilio tam longinquo et tam misero ad talemperuenerunt patriam.Patriam, inquam, altam, spaciosam et mirabiliter luminosam non egentem luna neque sole, quia dominus sol iusticie et candor lucis eterne lux eius est et lucerna eius est agnus. Patriam edificiis gloriosam, quia magnifica in domiciliis patriarcharum, in habitaculis prophetarum, in tabernaculis apostolorum, in castris martirum, in claustris uirginum, in cenobiis confessorum, in thro nis angelorum et gloriosis mansionibus singulorum beatorum. Patriam diuiciis opulentam, auro ful gentem, gemmis preciosis fulgurantem et in omni, quod
[fol. fol. 161v]
delectat, decoram, et quod humanum desiderium affectat, affluentem, quoniam ibi est uita sine morte, iuuentus sine senectute, lux sine tenebris, pax imperturbabilis, libertas semper durabilis, potestas insupera bilis, gloria et honor interminabilis. Ibi iubilancium et regem glorie laudancium omnium preclara et dulciso na resonancia, ibi aperientur diuicie gloriose et omnes thesauri eterni regis et dabuntur preciosa munuscula et gloriosa xenia athletis uenientibus de regione certaminis et pugne, unicuique iuxta merita strennuitatis sue: Martiribus corone uictorie, uirginibus serta pudicicie, doctoribus aureole decoris, confessoribus insig nia honoris.

O quam digne de hac patria dictum est: Melior est dies una in atriis tuis super milia. O quam gloriosum est regnum dei, in quo sic cum Christo regnant omnes sancti. O desiderantissima ciuitas celestium incolarum. O iocundissima dies introitus in tale collegium supernorum. Festina igitur, anima mea, pre cinge te, curre, stude peruenire ad hanc societatem. Recedat iam amor seculi, inflammet te iam amor regni dei, ubi perhennis leticia regnat, ubi nulla ad uersitas turbat, nulla molestia inquietat. Ubi uacatur diuinis laudibus sine intermissione, sine desidia, sine fatigacione, sine labore, sed cum summa ex ultacione. Ubi omne, quod placebit, aderit, et omne, quod displicet, deerit. Ubi uera iocunditas, ubioptata societas, ubi illud uerificatur:Saciabor, cum apparuerit gloria tua, et illud: Inebriabuntur ab ubertate domus tue.

Ecce unde exultant sancti in gloria
[fol. fol. 162r]
ex contemplacione eorum, que conspiciunt circa se, uidelicet gloriose patrie et societatis felicissime. Cum enim nullius boni sine socio iocunda possit esse possessio, recte cin gulus beatitudinis inde excrescit, ut ibi secundum Anshelmumquisque tantum gaudebit de alterius gaudio, quantum de proprio,et quod in unoquoque defuerit, illa celestis beatorum mutua caritatiua societas adimplebit, ita, ut quisque habebit illic in proximo, qui factus est alter ipse, quod minus habuit in proprio merito. Ibi consolaberis de patriarcharum humilitate perfectissima, de prophetarum credulitate certis sima, de apostolorum caritate ardentissima, de constancia martirum, de pietate confessorum, de castitate uirginum purissi ma.

Et quia scriptum est: Hec est uita eterna, ut uideant te deum uerum et quem misisti Ihesum Christum,pensa consequenter, o anima, quanto gaudio exultent sancti contemplantes supra se hominem Christum gloria et honore magnificentissime coronatum, in throno mayestatis residentem, ubi plenarie inno tescit misterium incarnacionis et illa ineffabilis unio diuinitatis et humanitatis, qua factum est, ut homo sit deus et deus homo. Dum pensant sancti, quomodo merito passionis ipsius beatificam gloriam adepti sunt, dum uident genus humanum pre angelis honoratum et dignificatum, ut homo sit dominus et deus angelorum, quantum utique miles gloriaretur, si quis de suo genere ducibus obmissis in imperatorem assumeretur, retentis armis et uoce sui generis. Si enim homo mortalis mortalem hominem, quem fama predicat excellentem sapiencia, sanctum in uita, choruscantem in mirificencia tantum affectat presencialiter aspicere, quantum utique affici deberet homo et expandi humanus affectus ad uidendum faciem Ihesu Christi domini nostri, qui ultra hec omnia factus est homo,
[fol. fol. 162v]
ut hominibus uisibiliter apparens eos de celestibus eru diret, sua passione redimeret et suis meritis ad eternam gloriam proueheret.

In hys itaque et similibus homines beatos Christum contemplando amplioris gaudii materiam sanctis angelis intelligis reperire, ita et contemplando reginam celi in throno filii a dextris assidentem, quando pensant, quomodo ipsa genitrice mediante deus pro eis factus est homo, frater hominum, redemptor hominum et descenderit per eam ad homines, ut pateretur pro hominibus et, dum innotes cit, quomodo ipsa interuentrice ad filium consecuti sunt in uia peccati remissionem, gracie collacionem et iam in patria eterne beatitudinis adepcionem. Deinde, o anima mea, diligenter considera, quomodo beati exultent contemplacionis oculo in seipsos reflexo, pensantes, quomodo iam per intellectum deum uident intuitiue, quem tam laboriose per creaturas discursiue diu quesierunt, eum iam per affectum amplexantur presencialiter, quem absentem cupierunt tam ardenter, eum per memoriam tenent in propria specie, quem solum conceperunt similitudinarie, contemplantes super hoc taliter gloriam anime in corpus redundare, ut suscipiat uigorem impassibilitatis, splendorem claritatis, miram agilitatis promptitudinem, penetratiuam subtilitatis aptitudinem, ualidissimam sensualitatis acumen.

Sed usque quo hys immoror beatorum accidentalibus gaudiis de creaturis haberi possibilibus, que quidem beatitudinem ornant, sed non con stituunt, nullius momenti comparacione ad gaudium spirituale beatificum, quod concipiunt, desiderabilissimam contemplantes faciem diuine maiestatis? Nunc ergo, anima mea, hys incitata creatis gaudiorum obiectis et nullatenus saciata
[fol. fol. 163r]
conuerte contemplacionis aciem in candorem lucis eterne et speculum sine macula dei maiestatis, in quo con templantur beati ineffabilem trinitatem ac creature uniuersitatem, quemadmodum speculum uitreum representat et sui pulchritudinem et inspicientis faciem et rerum circumiacentium seriem et habitudinem. O si tam pulchra est uisu mundi machina, quam pulchrior est, qui fecit omnia. Si tam delectabilis est species creature, quanto delectabilior facies creatricis essencie. Si tam mirabilis rerum natura, quam mirabilior summe trinitatis figura. Si delectat creaturam alta intelligencia, in deo noscuntur omnia. Si delectat scire futura, in eo cernuntur hecet quelibet obscura.

Quid enim est, quod nescire pos sint, qui uidentem omnia uident? Subaudi potencia propinqua, o anima mea, que naturaliter scire desideras, hoc speculum uidere labora, in illo studere et legere desidera, quia hoc semel uidisse omnia est didicisse, et pro nichilo habe, quidquid Platospeculatus est de theoria,Aristoteles de philosophia, Ptho lomeus de astronomia, quoniam quidquid hic de ueritate intel ligere possumus, minimum est eorum, que ignoramus aut que uisuri deum sicuti est congnoscemus. Ibi autem uacabimus et uidebimus et affluemus et mirabitur omnis oculus, quoniam nec oculus uidit nec auris audiuit nec in cor hominis ascendit, que preparauit deus diligentibus se in regno glorie sue, ubi innotescet incogitabilis diuinarum ypostasim pluralitas, ubi ineffabilis filii a patre generacio patebit, ubi ab utroque spiritus sancti inenarrabilis spiracio omnibus clarebit et aperto plenarie tocius trinitatis misterio reuelata facie gloriam domini speculantes
[fol. fol. 163v]
transformabimur in eandem similitudinem.

Quis sapiens et intelligens hec omnia iam non allicitur, iam non sic afficitur, ut cupiat dissolui et esse cum Christo,ut efficaciter mortificet carnem, ut spiritu uiuat, hylariter renunciet mundo, ut celum possideat. Mirum, si is christianus est sperans intrepide obtinere celestia, credens feruide obtinere Christi promissa. Quid enim in hoc refert sic credere et uidere, sic sperare et iam tenere? Reuera consequens est, ut, qui taliter non afficiuntur celestium gaudiorum contemplacione nec mouentur eorum promissione, aut fidem habeant torpentem aut spem uacillantem aut certe carnalis et mundana dulcedo eis nimium assueta huiusmodi sapere ipsis non permittit aut fatue confidunt se posse simul duobus dominis seruire,contrariis scilicet carni et spiritui, et simul mundo placere et deo gratum seruitium impendere uel confidunt sine medio de solaciis mundi euolare ad gaudia celi.

O stolidissimi mortalium sic decepti, sic excecati, sic carni et mundo alligati, ut quid propter gloriam temporalem perditis gloriam eternalem. Qui solacia mundi preponitis gaudiis paradisi, qui propter inedias carnis perditis de licias beatitudinis, qui preciosas animas damnatis omnibus pure corporalibus digniores, ut lucremini uiles res et honores, qui propter momentaneum, quod delectat, incurritis eternum, quod cruciat. Et quis nisi omnino stultus non eligeret esurire per momentum, ut in eternum saciaretur, tristari per momentum, ut in eternum letaretur, contemni per momentum, ut in eternum honoraretur, egere per horam, ut eternaliter ditaretur?

O mortalis homo
[fol. fol. 164r]
insignitus dei ymagine, decoratus eius similitudine,desponsatus fide, redemptus precioso sangwine, de putatus cum angelis, capax eterne beatitudinis, he res regni celestis, quid tibi cum carne, quid tibi cum mundo? Si singulas horum miserias solaciorum enumerare libuerit, inuenies, quam onerosa sint, quam dolorosa sint, quam sint dolosa, quam sint uana et quantorum bonorum impeditiua. O stultissime homo, cur terram desiderabilem lacte et melle manantem pro nichilo habes et in ualle lacrimarum delicias queris? Quid hic inuenisti, quod te ita fascinauit, ita excecauit, sic exfatuauit? Numquid non nosti naturam gaudii mundani, cuius extrema luctus occupat, et naturam carnalium deliciarum, quod in capite applaudant et cauda scorpionum more pungant?

Quid est, o homo, quod lac terrene dulcedinis sic est placidum tibi et sapidum, ut ab uberibus mundi nemo te auel lere poterit? Quomodo non erubescis iam uir factus et gran deuus adhuc adherere uberibus nutricis infancie tue? O barbare, nonne sentis omnia terrena oblec tamenta aculeis plena et amaritudinibus conspersa ad finem, ut, quandoque ablacteris et cibo solido et salubri fruaris et conforteris, ut in fortitudine cibi illius ambules usque ad montem dei Oreb? Et quid delectacionis quidue perfeccionis, dignitatis et honoris hic adipisci poteris, cuius non decuplum, ymmo millecuplum illic perpetue hereditabis? Si cupis sensibus deliciari, illuc propera, ubi affluet de liciis uisus pulchritudine et claritate, auditus in dulci armonica sonoritate, gustus in dulcedine saporum, olfactus in fragrancia odorum, tactus
[fol. fol. 164v]
in conuenientissima proporcione tangibilium obiectorum. Si cupis esse liber et nulli nisi deo subici, illuc propera. Si cupis honoribus et decoribus honorari, si cupis uirtutum bonis locupletari, si cupis diuiciis ditari preciosis, si cupis scienciis omnibus illustrari: Quid multa? Si cupis omni, quod cupis, saciari, illuc propera et in hys omnibus perhenniter gloriaberis et iocundaberis in eternum in eis.

De conclusione finali tocius tractatus, in qua cuncti auisantur, ut se, dum uiuunt, taliter ad mortem preparent, quatenus tormenta euadere celestisque patrie gaudia feliciter ualeant obtinere. Amen.Capitulum undecimum.

Nunc demum in calce presentis qualiscumque opusculipost descripta gehenne tormenta postque con specta beatitudinis gaudia necessario restarent reme dia quedam curatiua simul et consolatiua adducere, quibus Christi presentandus terrificis tribunalibus se posset utcumque releuare.

Sed terret non modicum uillici sentencia: Fodere, inquit, non ualeo, mendicare erubesco, excludens utique post deposicionem a uillicacione tam remedia per se et a se re quirenda quam et ab aliis sibi conferenda, scilicet penitencie operaesse ablata et mendicata suffragia sibi esse denegata, nec enim regredi ualet ad statum penitencie et nulla spes superest ab aliis sibi merita communicari, ideo omnis consolacio est sublata, sicut illis uirginibus fatuis, quibus dicentibus et pulsantibus: Domine, domine, aperi nobis, responsum acceperunt a sponso: Nescio uos, neque emere ualentibus neque a sapientibus uirginibus mendicare uolentibus neque cupientibus aliquod remedium inuenire potuerunt, sic et huic presentato ante tribunal Christi, si non prius olimsibi comparauerit, inconsolatus et confusus recedet.

Consilium igitur illius eiusdem uilliciamplectendum est, dum adhuc ducat tempus uillicacionis,
[fol. fol. 165r]
ut quilibet se prudenter agat, ut faciat misericordiam primo anime sue, deo placere primo studens, deinde proximo suo, primo corpus proprium refrenans ab illicitis, penitencie opera studiosissime complens, dum adhuc uacat, ante deposicionem uillicacionis a seipso racionem exigendo, si pure omnia peccata confessus sit, si dignos fructus penitencie egerit, si nichil remordens in conscientia sit, semper fodiens castigando corpus suum, mendicans a deo ueniam peccatorum et a sanctis gracie impetracionem et boni finis consumacionem , ut, cum ipse defecerit, illi eum in eterna tabernacula recipere dignentur taliterque in presenti uita semper persistens ante illud tribunal cum copiosis mercibus, quantum creature licet, impauidus presentabitur, fiduciam in domino firmans, qui suos confortans dixit: Nolite timere, pusillus grex, quoniam placuit patri uobis dare regnum.

Hys itaque digne pensatis michi et michi similibus iudico ad salutem expedire, mundum scilicet et omnia, que transeunt, prorsus contemnere, ab omni creatura et sollicitudine aliorumque regiminealienum et quietum existere, dignos penitencie fructus peragereet tanquam auiculis implumibus in nidulo sancte religionis quiescere atque in umbra solitudinis pacatum delitescere, ubi meam nuditatem ualeam solus recondere et palliobreui ac minuto eandem utcumque operire. Nempe ut superius docuisse me recolo, id ipsum nunc iterum dico et sencio, ad bene moriendum obseruatis reliquis, ubi supra, salubribus do cumentis a curis potissime et sollicitudinibus huius seculi feriatam uitam multipliciter esse accomodam.

Ideo sub illa cautela infirmantium stilus hucusque processit. Qui stilus, ut uerum fatear, citra propositum in longius processit, quam estimabam, quippe magnitudo rei preintente, scilicet felicis mortis, et paucitas hominum se ad hanc bene disponencium et multitudo ipsa morte periclitantium excessum facere coegerunt. De qua prolixitate, quia
[fol. fol. 165v]
eam induxit caritas, peto ueniam michi concedi, similiter et de inculto stilo, quia ornatum uerborum et splendorem foliorum non putaui necessarium, sed solum fructuum ubertatem, si quis ex hys dictis meis prouenire possit. Deuota enim mens et igne diuini amoris ardens solum id querit, unde igniculus possit sumere incrementa. Ideo et rei utilitas breuitatem uerborum exclusit et ardor caritatis composicionem uerborum splendoremque eloquencie denigrauit.

Hunc remittens rethoricantibus et comitantibus in palaciis et consistoriis ac in scolis, qui sua uentosa loquacitate de iurium inuolucionibus, formalitatibus, quidditatibus esse et essencialiter uilibus platonicis et nodosissimis ques tionibus totum tempus uite sue uanis delectacionibus consumunt, qui parum estimant de hac arte moriendi et quasi in som nis de ipsa fantasiantur, cum nichil harum suarum uanitatum secum delaturi sint ad tribunal Christi. Quos arguens Moyses utinam, inquit, saperent et intelligerent ac nouissima prouiderent neque tunc hec erunt in memoria, quia, cum agetur de penis, cessat omnis silogistica disputacio, et tunc experturi sunt, quantum eis profuisset relictis illis uanitatibus huic arti uti lissime bene moriendi intentos fuisse.

Qui uero eidem arti in presenti operam dederint, quam hic stilus descripsit, gratum me habebunt,quia eam me putaui docere, quam nescio, an ego ipse didici in praxi, licet docere curaui in speculacione. Si qua tamen inueniantur in illis seruire recta intencione ad tempus uel necessitate cogente aut utilitate communi suadente, pedem tamen non figentes in ipsis, sed retrahentes et aliquando huic arti se applicantes, nouerint se a fructu artis huius non esse alienos. De quo quidem fructu, quantus sit, beatus Augustinus cum matre sua quadam uice conferens, ut ipse testatur libronono Confessionum,sermonem ad eum finem produxerit, ut omnium carnalium sensuum quantalibet delectacio in quantalibet luce corporea pro illius uite, ad quam suspiramus, iocunditate, non comparacione aliqua, sed ne commemoracione quidem digna uideretur.

Ibi enim secundum eundem
[fol. fol. 166r]
in fine libri De ciuitate dei uacabimus et uidebimus,amabimus et gaudebimus, gaudebimus et laudabimus.Quod nobis concedere dignetur ille, qui est uia, ueritas et uita, Christus Ihesus per secula benedictus. Amen.